“O Lou Alofa e Sili Ona Lelei Lea i le Ola”
E PEI ONA FAAMATALAINA E CALVIN H. HOLMES
Ia Tesema i le 1930, ina ua faatoʻā uma lava ona ou tatauina le susu o povi, ae foi mai loa Tamā sa asiasi atu i se tamaloa i lo matou tuaoi. Na faapea mai o ia a o ia seʻi aʻe i luga mai lana taga se tusi lanumoana: “O se tusi lenei na tuuina mai ia te au e Wyman.” O le igoa o le tusi, o le Deliverance, na lomia e le Watch Tower Bible and Tract Society. O Tamā, o lē e seāseā lava ona ia faitauina se mea, peitai sa ia faitauina lena tusi seʻi oo lava i le leva o le po.
MULIMULI ane, na nonō mai ai e Tamā nisi foi tusi, sa faaigoaina o le Light ma le Reconciliation, mai lava i ē na lomia le tusi lea. Na ia mauaina le Tusi Paia tuai a Tinā ma na ala ai lava seia oo i le leva o le po i le faitauina o le tusi i le malamalama o se moli kalasini. Na oo ina matuā telē lava se suiga o Tamā. I lena tau mālūlū, sa umi lava se taimi na ia talanoa mai ai ia i matou—o loʻu tinā, o oʻu tuafāfine e toatolu, ma aʻu—a o matou faaputuputu faataamilo i tafatafa o la matou ogaumu tuai e tafu i fafie.
Na faapea mai Tamā, o tagata ia e lomia nei tusi sa taʻua o Tagata Aʻoga o le Tusi Paia ma e tusa ai ma la latou mau, o lea ua tatou ola i “aso e gata ai.” (2 Timoteo 3:1-5) Sa ia faamatala mai e faapea, o le a lē faaumatia le laueleele i le iuga o le lalolagi, ae i le pulega a le Malo o le Atua, o le a faaliliuina ai e avea ma parataiso. (2 Peteru 3:5-7, 13; Faaaliga 21:3, 4) Na matuā logo mālie lava lena faamatalaga ia te au.
Na amata ona talanoa mai Tamā ia te au a o ma galulue faatasi. Ou te manatua a o ma fofoeeseina paʻu o sana, sa ia faamatala mai ai ia te au e faapea, o le suafa o le Atua, o Ieova. (Salamo 83:18) O lea, i le taimi o le tau e totogo ai mea i le 1931, ina o na o le 14 oʻu tausaga, sa ou filifili ai e tu mo Ieova ma lona Malo. Sa ou tatalo ia Ieova i le togāapu ua leva sa i tua o le fale ma matuā tautino ma folafola atu o le a ou auauna ia te ia e oo i le faavavau. Sa matuā faagaeetia loʻu loto ona o le alofa ma le agalelei o lo tatou Atua e sili ona lelei.—Salamo 63:3.
Sa matou nonofo i se faatoaga e tusa ma le 20 maila (30 kilomita) le mamao mai St. Joseph, i Missouri, i le Iunaite Setete o Amerika, ma e itiiti mai i le 40 maila (65 kilomita) e va ai mai le aai o Kansas. Na fanau Tamā i se fale na fausia i laau e le tamā o lona tamā i le faatoaga i le amataga lava o lona 19 o senituri.
Toleniina mo le Faiva
I le tau mafanafana o le 1931, na faalogologo ai lo matou aiga i le leitiō i le lauga lautele e faapea, “The Kingdom, the Hope of the World,” (O le Malo, o le Faamoemoe o le Lalolagi) na fofogaina e Joseph Rutherford, o lē na avea ma peresitene o le Sosaiete o le Olo Matamata i lena taimi i le tauaofiaga i Columbus, Ohio. Na faagaeetia ai loʻu loto i le lauga, ma sa ou fiafia ai e faia se sao faatasi ma Tamā i le tufatufaina atu i a matou uo ma ē masani le tamai tusi o loo iai lenei lauga lautele tāua.
I le tau e totogo ai mea i le 1932, na ou auai i laʻu uluai sauniga ma Molimau a Ieova. Na valaaulia e lo matou tuaoi i maʻua ma Tamā ma te ō atu e faalogologo i se lauga na faia i St. Joseph e George Draper, o se ovasia faimalaga a Molimau a Ieova. E ma te taunuu atu, ua uma le ʻafa o le sauniga, ma sa ou maua se nofoaga ou te nofo ai i tua mai o le papatua tutuʻa ma le lautelē o J. D. Dreyer, o lē na mulimuli ane faia se vaega tāua i loʻu olaga.
Ia Setema 1933, na ma auai ma Tamā i se fonotaga na faia i le aai o Kansas, o iina na ou uluai auai ai i le talaʻiga i le lautele. Na tuu mai e Tamā ia te au ni tamai tusi se tolu ma faatonuina aʻu ina ia ou fai atu faapea: “O aʻu o se tasi o Molimau a Ieova o loo talaʻia le tala lelei o le Malo o le Atua. E lē taumatea na outou faalogo i le lauga a Judge Rutherford i le leitiō. O ana lauga o loo faasalalauina atu i vaiaso taitasi i fale faasalalau e sili atu i le 300.” Ona ou ofoina atu loa lea o le tamai tusi. I lena afiafi a o oʻu tatauina le susu o povi i le faatoaga, sa ou manatu ai e faapea o se aso aupito sili lenei i loʻu olaga e lē mafai ona faagaloina.
E lei pine ae oo mai le tau mālūlū, ma sa faatapulaa foi a matou faigamalaga. Ae i le taimi lea, na asiasi mai ai le uso o Dreyer ma lona faletua ma fesili mai pe ou te fia alu atu i lo la fale i le afiafi o le Aso Toonai ma moe ai i le po. Sa matuā aogā lelei lava le ono maila (10 kilomita) lea na ou savali ai i le aiga o Dreyer, ona sa mafai ai ona matou ō atu faatasi ma i laua i le faiva i le aso na sosoo ai ma auai foi i le Suesuega o Le Olomatamata i St. Joseph. Talu mai lena taimi, na seāseā lava ona ou misia le auai i le faiva i Aso Sa. Sa matuā aogā lava le toleniga ma fautuaga a le uso o Dreyer.
Ia Setema 2, 1935, na iu ai ina mafai ona faatinoina loʻu tuuina atu ia Ieova e ala i le papatisoga i le vai i se fonotaga na faia i le aai o Kansas.
Amataga o se Galuega mo le Olaga Atoa
I le amataga lava o le 1936, na ou talosaga ai mo le auaunaga paeonia, po o le faifeau faataimi atoa, ma na tusia ai loʻu igoa i le lisi o i latou o loo saili ni a latou paga paeonia. E lei umi lava se taimi mulimuli ane, ae ou maua loa se tusi mai ia Edward Stead i Arvada, Wyoming. Na ia faamatala mai ai e faapea, o ia, e alu i le nofoa faataavalevale ma e na te manaomia se fesoasoani ina ia mafai ai ona paeonia. Sa ou talia loa lana talosaga ma tofia ai loa o se paeonia ia Aperila 18, 1936.
Ae ou te lei alu atu e galulue faatasi ma le uso o Stead, na talanoa mai ai loʻu tinā na o i maʻua, sa ia faapea mai: “Si aʻu tama e, e te mautinoa o le mea lena o loo e manao e fai?”
Sa ou tali atu e faapea: “E leai se aogā e ola ai pe afai ou te lē faia le galuega lea.” Ua ou matuā iloa o le alofa agalelei o Ieova e sili atu i lo o se isi lava mea.
O le galulue faapaeonia ma Ted, e pei ona matou taʻua ai le uso o Stead, sa avea o se toleniga e sili ona lelei. Sa matuā maelega o ia ma sa matuā faatosina lana auala na taulimaina ai le feau o le Malo. Ae peitai, e na o le pau lava le mea na mafai ona fai e Ted, sa na o le tusitusi ma tautala; sa lē mafai ona gaoioi, ona sa faaleagaina uma sooga o ona ivi i le maʻi o le gugu (rheumatoid arthritis). Ou te ala po lava i le taeao ma faataele, sele lana ʻava, sauni le taumafataga o le taeao, ma fafaga o ia. Ou te faia ona ofu ma sauni o ia mo le auaunaga. I lena tau mafanafana, sa ma paeonia ai i Wyoming ma Montana, ma te momoe i fafo i le po. Sa moe Ted i se fale na fau faapitoa i tua o lana tamai loli, ma sa fofola loʻu moega i luga o le mutia. Mulimuli ane i le tausaga lava lena, na ou siitia atu ai i saute e paeonia ai i Tennessee, Arkansas, ma Mississippi.
Ia Setema 1937, sa ou auai i laʻu uluai tauaofiaga tele i Columbus, Ohio. O iina na faia ai fuafuaga ina ia faalauteleina le galuega e ala i le faaaogaina o laau tautala. Sa matou lipoti atu taimi taitasi e faalogologo ai lē e ona le fale i le lauga e taina atu. E tasi le masina, ae sili atu i le 500 aʻu lauga na lipoti atu, ma e sili atu i le 800 tagata na faalogologo ai. Ina ua uma ona molimau atu i le tele o aai o Tennessee i sasaʻe, Virginia, ma Virginia i Sisifo, na valaaulia ai aʻu ina ia avea o se paeonia faapitoa i se āiāiga fou e galulue ai faatasi ma le auauna o le sone, e pei ona taʻua ai ovasia faimalaga i na aso.
Sa ou asiasi atu i faapotopotoga ma vaega mamao ese o Virginia i Sisifo—e faaaluina ai le lua i le fa vaiaso i faapotopotoga taitasi—ma taimua foi i le faiva i le fanua. Ona oo lea ia Ianuari 1941, sa tofia ai aʻu e avea ma auauna o le sone. I le taimi lena, ua faia ai foi se tulaga mausalī o Tinā ma oʻu tuafāfine e toatolu—o Clara, Lois, ma Ruth—mo le Malo. O lea, na auai faatasi uma lo matou aiga atoa i le tauaofiaga tele na faia i St. Louis i lena taumafanafana.
E lei leva lava talu ona uma le tauaofiaga, na faailoa atu ai i auauna o le sone e faapea o le a faamutaina le galuega faalesone i le faaiuga o Novema 1941. I le masina na sosoo ai, na ulu atu ai le Iunaite Setete i le Taua Lona Lua a le Lalolagi. Na tofia aʻu i le auaunaga o le paeonia faapitoa lea sa manaomia ona faaaluina ai le 175 itula i le faiva i le masina.
Faaeaga Faapitoa o le Auaunaga
Ia Iulai 1942, na ou maua ai se tusi e talosaga mai ai ia te au pe ou te lotomalie ou te auauna i se isi nofoaga. Ina ua uma ona ou tali atu ma le maumauai, na valaaulia ai aʻu ou te auauna i Peteli, i le ofisa ulu o Molimau a Ieova i Brooklyn, Niu Ioka. E tusa ma le 20 uso e lei faaipoipo na valaaulia ina ia ō mai mo toleniga faapitoa i lena lava taimi.
Na faamatala mai ai e Nathan H. Knorr, o lē na avea ma peresitene o le Sosaiete o le Olo Matamata i lena taimi e faapea, ua paʻū le tulaga o le galuega talaʻi ma o le a toleniina i matou ina ia faamalosia faapotopotoga i le itu faaleagaga. Na faapea mai o ia: “Matou te lē mananao e fia iloa na o faafitauli i le faapotopotoga, ae matou te fia iloa po o le ā se mea na outou faia i ai.”
A o matou iai i Peteli, na faia ai se lauga e Fred Franz, o lē na sui i le uso o Knorr e avea ma peresitene i le 1977, lea na ia faapea mai ai: “O le a faaiuina le Taua Lona Lua a le Lalolagi, ma o le a faaavanoa mai se galuega talaʻi e matuā telē lava. E lē taumatea o le a aoaoina se faitau miliona i le faalapotopotoga a Ieova!” O le lauga lena na suia atoatoa ai loʻu manatu. Ina ua faia tofiga, sa ou iloa ai sa tatau ona ou asiasi atu i faapotopotoga uma lava i le setete o Tennessee ma Kentucky. Sa taʻua i matou o auauna i le au uso, ma o lena faaupuga ua suia nei i le ovasia matagaluega.
Na amata ona ou asiasi atu i faapotopotoga ia Oketopa 1, 1942, o le taimi lena sa na o le 25 oʻu tausaga. I na taimi, e na o le pau lava le auala e oo atu ai i isi faapotopotoga, o le savali po o le faimalaga i se solofanua. O nisi taimi, sa matou momoe ai ma le aiga lea sa talimalo ia te au i le potu e tasi.
A o oʻu asia le faapotopotoga i Greeneville i Tennessee ia Iulai 1943, na ou maua ai se valaaulia ina ia ou auai i le vasega lona lua o le Aʻoga o le Tusi Paia a le Olomatamata i Kiliata. I Kiliata na ou aʻoaʻoina ai le uiga moni o le ‘matuā naunau i mea ua tatou faalogologo i ai’ ma ia ‘tele pea mea e faia i le galuega a le Alii.’ (Eperu 2:1; 1 Korinito 15:58) Na vave lava ona mavae atu le lima masina o le aʻoga, ma oo mai le aso o le faauuga ia Ianuari 31, 1944.
I Kanata ma Oo Atu ai i Peleseuma
E toatele nisi o i matou na tofia i Kanata lea na faatoʻā tatala ai le sa i le galuega a Molimau a Ieova. Na tofia aʻu i le galuega femalagaai lea sa manaomia ai ona faimalaga i ni mea mamao lava i le va o nisi faapotopotoga. A o oʻu faimalaga, sa o se mea na ou olioli ai le faalogologo atu i tala i mea na tutupu e uiga i le auala na faia ai la tatou galuega talaʻi i le vaitaimi na faasaina ai le galuega i Kanata. (Galuega 5:29) E toatele na faamatala mai e uiga i le tauiviga matuā telē na faia i le po e tasi, na tufatufaina atu ai se tamai tusi i fale taitasi uma lava mai le isi pito o Kanata e oo i le isi pito. Maeu se tala fiafia ina ua iloaina ia Me 1945 ua faaiuina le taua i Europa!
I lena tau mafanafana, a o asia le faapotopotoga i se aai itiiti o Osage, Saskatchewan, na ou maua ai se tusi mai le uso o Knorr, sa faitauina faapea: “Ua ou faalautele atu ia te oe le faaeaga o le alu atu lea i Peleseuma. . . . O loo iai se galuega tele e fia faia i lena atunuu. O se atunuu ua matuā faaleagaina i le taua, ma ua manaomia e lo tatou au uso se fesoasoani, ma e foliga mai e lelei ona auina atu se tasi mai Amerika e tuuina atu ia i latou le fesoasoani tatau ma le faamafanafanaga o loo latou manaomia.” Sa ou tali atu loa i ai i le taliaina o le tofiga.
Ia Novema 1945, na ou iai i Peteli i Brooklyn e aʻoaʻoina le faa-Falani faatasi ma Charles Eicher, o se uso matua mai i Alsace. Sa ou maua ai foi ni toleniga faanatinati i taualumaga tau i le lālā. Ae ou te lei alu atu i Europa, na ou toe asiasi puupuu atu ai i loʻu aiga ma uo i St. Joseph, i Missouri.
Ia Tesema 11, na ou tuua ai Niu Ioka i le vaa o le Queen Elizabeth, ma i le fa aso mulimuli ane, ae ou taunuu loa i Southampton, i Egelani. Sa ou nofo i le lālā i Peretania mo se masina, o iina na ou maua ai foi nisi toleniga. Ina ua mavae lena, ia Ianuari 15, 1946, na ou sopoia ai le English Channel ma alu ese ai mai le vaa i le uafu i Ostend, i Peleseuma. Mai iina, na ou alu ai i le nofoaafi i Brussels, ma na faafeiloai ai aʻu iina e le aiga Peteli atoa i le nofoaga e taunuu i ai nofoaafi.
Agaʻi i Luma le Galuega Ina ua Mavae le Taua
O loʻu tofiga, o le vaaia lea o le galuega o le Malo i Peleseuma, ae peitai, ou te matuā lē iloa lava tautala i le gagana. I le pe tusa ma le ono masina, na ou aʻoaʻoina ai sina faa-Falani na mafai ai ona ou talanoa atu i tagata i aso fai soo. Sa avea o se faaeaga foi le galulue soosoo tauʻau ma i latou o ē na tuuina o latou ola i ni tulaga lamatia i le faaauauina o le galuega talaʻi mo le lima tausaga o pulega faa-Nasi. O nisi o i latou e lei leva ona tatalaina mai nofoaga o faasalaga.
Sa naunau lava uso ina ia faamaopoopoina le galuega ma fafagaina i latou nei o loo galala mo upu moni o le Tusi Paia. O lea na faia ai fuafuaga ina ia faia ni fonotaga ma fuafua foi mo ovasia faimalaga ina ia asia faapotopotoga. Sa matou maua foi ni asiasiga faalaeiau mai ia Nathan Knorr, Milton Henschel, Fred Franz, Grant Suiter, ma John Booth—o sui uma mai le ofisa ulu i Brooklyn. I na uluai aso, sa ou auauna ai o se ovasia matagaluega, ovasia itumalo, ma o se ovasia o le lālā. Ia Tesema 6, 1952, ina ua mavae le toetoe lava fitu tausaga o le auaunaga i Peleseuma, na ou faaipoipo atu ai ia Emilia Vanopslaugh, o lē sa galue foi i le lālā i Peleseuma.
Ina ua mavae ni nai masina, ia Aperila 11, 1953, na samania mai ai aʻu e le ofisa o leoleo i le nuu ma faailoa mai ai e faapea, o loʻu iai i Peleseuma ua avea o se tulaga matautia lea mo le saogalemu o Peleseuma. Na ou alu loa i Luxembourg ou te faatali ai a o faia se talosaga i le Komiti o le Setete mo loʻu faamasinoga.
Ia Fepuari 1954, na lagolagoina ai e le Komiti o le Setete o Peleseuma le poloaiga e faapea o loʻu iai sa avea o se tulaga lamatia i le atunuu. O faamaoniga na aumaia e faapea, talu mai lava ona ou taunuu atu i Peleseuma, na matuā faateleina ai le faitau aofai o Molimau i le atunuu—mai le 804 i le 1946 i le 3,304 i le 1953—ma o le iuga o lena mea, na faamataʻuina ai le saogalemu o Peleseuma, talu ai le toatele o talavou Molimau ua faia se tulaga mausali i le solitu faa-Kerisiano. I lea, na tofia ai i maʻua ma Emilia e galulue i Suisilani, o iina na amata ai ona ma auauna i le galuega matagaluega i vaipanoa e tautala i le gagana Falani.
O le Aʻoga o le Faiva o le Malo—o se aʻoga e saunia ai toleniga auiluma mo toeaina Kerisiano—na faavaeina i le 1959 i South Lansing, i Niu Ioka. Na valaaulia ai aʻu iina mo se toleniga i le aʻoaʻoina o vasega o lenei aʻoga i Europa. A o oʻu iai i le Iunaite Setete, na ou asiasi atu ai i loʻu aiga i St. Joseph, i Missouri. O laʻu toe vaai lena i si oʻu tinā pele iina. Na maliu o ia ia Ianuari 1962; na maliu tamā ia Iuni 1955.
Na amata le Aʻoga o le Faiva o le Malo i Pale i Falani ia Mati 1961, ma na ma ō faatasi ai ma Emilia. O ovasia itumalo, ovasia matagaluega, ovasia o faapotopotoga, ma paeonia faapito mai Falani, Peleseuma, ma Suisilani na ō mai i le aʻoga. I le faagasologa o le isi 14 masina, na ou faia ai ni vasega se 12 o lenei aʻoga mo le fa vaiaso. O le iuga, ia Aperila 1962, na ma iloa ai ua maʻito Emilia.
Faia Fetuunaiga e Tusa ai ma Tulaga
Na ma toe foi atu i Sineva, i Suisilani, o iina na maua ai o ma pemita nofo mau. Ae peitai, sa lei faigofie ona maua se nofoaga e nonofo ai, ona sa matuā utiuti lava fale e nonofo ai. Sa lē faigofie foi le sailia o ni galuega. Ae na iu ina maua saʻu galuega i se matagaluega o se faleoloa telē i le ogatotonu o Sineva.
E 26 tausaga na ou faaaluina i le faiva faataimi atoa, o lea, o le suia o lo ma tulaga sa manaomia ai se fesuiaiga tele. Talu mai le 22 tausaga na ou galue ai i le faleoloa ma fesoasoani i le tausiga o la ma fanau teine e toalua, o Lois ma Eunice, e faamuamua pea lava e lo matou aiga manaoga o le Malo. (Mataio 6:33) Ina ua ou litaea mai laʻu galuega faaletino i le 1985, na amata ai loa ona ou galue o se ovasia matagaluega fesoasoani.
Na matuā faaletonu lava le soifua maloloina o Emilia, ae sa ia fai le mea na ia mafaia i le faiva. Na auauna Lois o se paeonia mo le tusa ma le sefulu tausaga. Maeu se faaeaga faaleagaga na mafai ona olioli ai ma ia i lena tauaofiaga faavaoatunuu aupito sili ona matagofie i Moscow i le tau mafanafana o le 1993! E lei pine lava mulimuli ane, i se faigā malologa i Senegal, i Aferika, na maliu ai Lois a o taele i le sami. O le alofa ma le agalelei o o tatou uso ma misionare i Aferika, sa avea o se faamafanafanaga sili ia te au a o oʻu malaga atu i Senegal i lona falelauasiga. Pagā loʻu naunau e fia vaai ia Lois i le toetu!—Ioane 5:28, 29.
Ou te matuā faafetai ona sa ou olioli i le lagolagosua faamaoni a se paaga pele mo le sili atu i le fasefulu tausaga. O le mea moni, e ui lava i loʻu loto mafatia ma faalavelave, ae o le alofa agalelei o Ieova ua avea o se mea e faafiafiaina ai ma mafai ai ona aogā le olaga. Ua faagaeetia lava loʻu loto e faailoa atu e uiga i lo tatou Atua o Ieova, i upu a le faisalamo: “Auā o lou alofa e sili ona lelei lea i le ola; ou te vivii atu lava ia te oe i oʻu laugutu.”—Salamo 63:3.
[Ata i le itulau 26]
Na matou faaauilumaina le galuega e ala i laau tautala
[Ata i le itulau 26]
O oʻu mātua i le 1936
[Ata i le itulau 26]
Molimau atu i auala i Peleseuma i le 1948