Se Suiga o le Tofiga Ina ua 80

E PEI ONA FAAMATALAINA E GWENDOLINE MATTHEWS

Ina ua 80 oʻu tausaga, na fai ai la ma tonu ma laʻu tane e teu uma lava a ma mea i se taavale totogi, ma ma ō ese ma Egelani ae ō mai i Sepania. Sa ma lē iloa tāutala i le gagana Sepania, ma sa ma ō atu i saute i sisifo o Sepania, e mamao ese mai nofoaga e asiasi soo atu i ai turisi e tāutala i le gagana Peretania. Sa manatu le toatele o a ma uo o i maʻua ua vālea, ae sa ou manatua pea ma le fiafia e faapea, o Aperaamo e 75 ona tausaga ina ua ia tuua Uro.

E PEI lava ona iu i ai, o o ma tausaga i Sepania talu ona ma taunuu mai iinei ia Aperila 1992, ua avea o ni tausaga e sili atu ona tauia i o ma olaga. Peitai, ae ou te lei faamatalaina atu le mafuaaga na ma siitia mai ai, seʻi oʻu faamatala atu pe na faapefea i le taimi o lo ma olaga i le auaunaga ia Ieova ona iu ina ma faia ai sea faaiuga tele.

Suia e Upu Moni o le Tusi Paia o Matou Olaga

Na tausia aʻe aʻu i se aiga lotu i saute i sisifo o Lonetona, i Egelani. Sa fai ma masani a Tinā ona ave i maʻua ma loʻu uso i tapuaiga eseese a o ia saili pea mo le faamalieina o lona manaoga faaleagaga. Matou te lei ō ma loʻu tamā ona sa faataotolia i le fatafata vaivai. Ae o se tagata sa naunau i le faitauina o le Tusi Paia, ma i taimi uma lava e tau atu ai i se fuaitau o le Tusi Paia e fiafia i ai, sa ia faailogaina. O se tasi o mea aupito sili ona tāua sa ia te au, o le Tusi Paia tuai lena sa sili ona pele ia te ia.

I le 1925, ina ua 14 oʻu tausaga, na tuu ai se pepa valaaulia i lalo o le faitotoa o lo matou fale, e valaaulia ai i matou i se lauga lautele na faia i se maota o le aai o West Ham. Na filifili ai loʻu tinā ma se tuaoi e auai i le lauga, ma na matou ō faatasi ai ma loʻu uso laitiiti. O lena lauga e faapea, “Millions Now Living Will Never Die,” (E Faitau Miliona o Loo Ola Nei o le a Lē Oo i ai le Oti) na lūlūina ai fatu o upu moni o le Tusi Paia i le loto o Tinā.

I ni nai masina mulimuli ane, na maliu ai Tamā i le 38 o ona tausaga. O lona maliu sa o se tā ogaoga, talu ai na tuua ai i matou ma le loto nutimomoia ma le matuā gaogao lava. I le sauniga o le maliu, na faia i le falesa o le Lotu Egelani a le aai, na faateia lava Tinā i le faalogo atu o faapea mai le patele, o le agaga o Tamā, o lea ua i le lagi. Sa ia iloa mai le Tusi Paia e faapea, o ē ua oti, o loo momoe i le tuugamau, ma sa ia talitonu maumauai e faapea, i se aso, o le a toe faatuina ai Tamā i le ola e faavavau i le lalolagi. (Salamo 37:9-11, 29; 146:3, 4; Failauga 9:5; Galuega 24:15; Faaaliga 21:3, 4) I le mautinoa e faapea, e tatau ona ia auaufaatasi ma tagata o ē o loo aʻoaʻoina le Afioga a le Atua, sa faia ai sana faaiuga o le a toe faaolaola la latou masaniga ma Tagata Aʻoga Faava-o-atunuu o le Tusi Paia e pei ona iloa ai Molimau a Ieova i na aso.

Talu ai e leai ni a matou tupe mo femalagaaiga, o lea, o vaiaso uma lava e matou te savavali ai mo le lua itula mai lo matou aiga i sauniga a Molimau a Ieova. Pe a uma le sauniga, ona matou toe savavali ai foi lea i le fale ua vāivai mo le isi lua itula. Ae sa tāua tele ia i matou na sauniga, ma e lē tāitai lava ona matou misia se sauniga e tasi, e tusa lava pe ufitia e le puao matuā mafiafia o Lonetona le aai. Sa lei pine ae filifili loa Tinā e tuuina atu lona ola ia Ieova ma papatisoina o ia, ma i le 1927, na ou papatiso ai foi.

E ui lava i tulaga faigata tautamaoaiga i lo matou aiga, ae na aʻoaʻoina pea aʻu e Tinā i le tāua o le faamuamua o mea faaleagaga. O le tasi o mau e pito i sili ona fiafia i ai o ia, o le Mataio 6:33, ma sa ia ‘muai sailia moni lava le malo.’ E maliu o ia i le kanesa i le 1935 a e lei tāitai lava lona soifuaga, a o faagasolo ana fuafuaga e tali atu i le valaaulia mo ni faifeau faataimi atoa o ē e mafai ona siitia atu i Falani e auauna ai.

Faaaoaoga na Faamalosiau ia i Matou

I na uluai tausaga, o nisi sa auai i sauniga i Lonetona, sa mananao e faalauiloa atu o latou lava manatu, ma na faapogaia ai e nei tagata ia misa ma fefinauaiga. Ae peitai, sa fai mai pea lava Tinā, o se lē faamaoni pe a tuulafoaia le faalapotopotoga a Ieova, a o lea ua matuā tele lava ni mea na matou aʻoaʻoina mai ai. O asiasiga a Joseph F. Rutherford, le peresitene o le Watch Tower Bible and Tract Society i lena vaitaimi, na uunaia ai i matou ina ia faaauau pea ona matou auauna ma le faamaoni.

Ou te manatua pea le uso o Latafoti o se tagata agalelei, e faigofie lava ona e talanoa atu i ai. A o oʻu talavou lava, na alu ai se tafaoga a le Faapotopotoga a Lonetona lea na iai foi o ia. Na ia vaai ai ia te au—o se talavou e foliga matamuli—ma se mea puʻeata ma talosaga mai ia te au pe ou te manao e puʻe sona ata. O lena ata, sa avea o se mea faamanatu e pele ia te au.

Mulimuli ane, na tupu ai se mea na ou iloa lelei ai le eseesega i le va o i latou e taimua i le faapotopotoga Kerisiano ma tagata lauiloa o le lalolagi. Sa ou faigaluega o se teine tautua i se fale telē i Lonetona lea na valaaulia ai mo se taumafataga i le aoauli ia Franz von Papen, o se tasi o avefeau a Hitila. Sa lē manao o ia e aveese lona fusi e sulu ai lana pelu a o ʻai, ma na ou lāvea ai ma masaa ai le supo na ou avatua. Sa ia faapea mai ma le ita tele, o se mea faapenei e tupu i Siamani ona o le faatamala, e ono iu ai i le fanaina o aʻu. Mo le isi taimi atoa o le ʻaiga, sa ou matuā ʻaloʻalo mamao mai ai lava ia te ia!

O se tauaofiaga e lē faagaloina lea na faia i Alexandra Palace i le 1931, na ou faalogo ai o lauga le uso o Latafoti. O iina na matou talia ai ma le matuā fiafia lo tatou igoa fou, Molimau a Ieova. (Isaia 43:10, 12) I le lua tausaga mulimuli ane, i le 1933, na ou ulu atu ai i le auaunaga faapaeonia, e pei ona taʻua ai le faiva faataimi atoa. O se isi faamanuiaga ou te manatua mai na tausaga, o le mafai lea ona auaufaatasi ma ni alii talavou amio lelei o ē na avea mulimuli ane ma misionare i vaega pito mamao lava o le lalolagi. E aofia ai ia i latou nei ia Claude Goodman, Harold King, John Cooke, ma Edwin Skinner. O na faaaoaoga lelei na māfua ai ona ou manao ou te auauna i se atunuu ese.

Avea o se Paeonia i Anglia i Sasaʻe

O loʻu tofiga o se paeonia, sa tofia aʻu i Anglia i Sasaʻe (Egelani i sasaʻe), ma o le talaʻi ai iina, sa manaomia ai le sogasogā ma le maelega. Ina ia galueaiina la ma oganuu telē, sa ma malaga ai mai lea taulaga i lea taulaga ma lea nuu i lea nuu i uila vilivae ma nonofo ai i potu totogi. Sa tau leai ni faapotopotoga i lena vaipanoa, o lea sa ma talanoaina ai faatasi ma loʻu soa ia vaega uma lava mo sauniga masani faalevaiaso. I la ma faiva, e ma te tufaina atu ai le faitau selau o tusi ma tamai tusi o loo faamatala atu ai fuafuaga a le Atua.

O se tasi o asiasiga e lē mafai ona galo, o le asiasiga lea i le fale o se faifeau, o iina na ma talanoa atu ai i le faifeau o le Lotu Egelani i lena nofoaga. I le tele o vaipanoa, e ma te tuu ai e faamulimuli la ma asiasiga i le faifeau o le lotu Egelani ona e masani lava ona ia faapogaia ia tulaga faigata ia i maʻua pe a ia iloa o loo ma talaʻia le tala lelei i lena vaipanoa. Ae i le nuu lenei, e tauleleia ai e tagata uma lava le faifeau. E asiasi atu o ia i tagata mamaʻi, e na te tuuina atu tusi ia i latou e fiafia e faitau tusi, ma sa asiasi atu foi o ia i aiga o lana aulotu e faamatala atu ia i latou le Tusi Paia.

Ma e saʻo lava, ina ua ma asiasi atu ia te ia, sa matuā faaleuo o ia ma na ia talia foi ni tusi. Sa ia faamautinoa mai foi ia i maʻua e faapea, afai e iai nisi o le nuu e mananao i nisi o a ma tusi ae lē mafai ona latou gafatia ona faatauina, o le a ia totogia le tau o na tusi. Na ma iloa e faapea, o mea matautia na oo ia te ia i le vaitaimi o le Taua Muamua a le Lalolagi, na faia ai sana filifiliga maumauai e tausia le filemu ma le loto lelei i lana aulotu. Ae ma te lei ō ese, na ia tuuina mai ia i maʻua ana faamanuiaga ma faalaeiauina i maʻua ina ia faaauau pea la ma galuega lelei. O ana upu faamavae ia i maʻua na aumaia i le Numera 6:24: “Ia faamanuia oe e le Alii, ma ia na tausi ia te oe.”—King James Version.

Na maliu Tinā ina ua mavae le lua o tausaga talu ona ou galue faapaeonia, ona ou toe foi lea i Lonetona e leai se tupe ma e leai se aiga. O se Molimau pele i Sikotilani na ia ave aʻu i lona fale ma fesoasoani mai e faamafanafanaina aʻu ona o le maliu o Tinā, ma faalaeiauina aʻu ina ia ou faaauau pea i le faiva faataimi atoa. O lea, na ou toe foi atu ai i Anglia i Sasaʻe faatasi ma Julia Fairfax, o se soa paeonia fou. Na ma toe faaleleia se karaveni (caravan) tuai e avea ma o ma fale e mafai ona fetosoai; ma sa ma faaaogaina se masini toso taavale po o se loli e tosoina ai mai lea nofoaga i lea nofoaga. Sa faaauau ona matou talaʻi faatasi ma se ulugalii matutua o Albert ma Ethel Abbott, o ē sa iai foi sa laʻua tamai karaveni. Sa oo ina avea Albert ma Ethel e pei lava o ni mātua ia te au.

A o oʻu paeonia i Cambridgeshire, sa ma feiloai ai ma John Matthews, o se uso Kerisiano lelei o lē na faamaonia lona faamaoni ia Ieova i lalo o tulaga faigata. Na ma faaipoipo i le 1940, a o lei leva lava talu ona amata le Taua Lona Lua a le Lalolagi.

Taimi o le Taua ma Faia se Fanau

Ina ua faatoʻā uma lava ona ma faaipoipo, sa avea se tamai karaveni e pei lona lapoa o se tamai umukuka ma o ma fale, sa ma faaaogaina foi se tamai pasika sa mafai ona ma faalagolago i ai mo la ma faiva. Pe tusa ma se tausaga talu ona ma faaipoipo, na faasalaina ai Ioane e galue i galuega mamafa i se faatoaga ona o ona talitonuga faavae i le Tusi Paia, sa ia teena le faia o le auaunaga faavaegaau. (Isaia 2:4) E ui lava o lenei mea na iu ina faamutaina ai la ma auaunaga faapaeonia, peitai o le faasalaga o Ioane na avea moni o se faamanuiaga talu ai o lea ua ou maʻito, ma o le a mafai ai ona ia tausia i maʻua i le tulaga tautamaoaiga.

A o faagasolo tausaga o le taua, sa ma olioli ai i sauniga faapitoa na faia e ui lava i tulaga faigata. I le 1941, a o oʻu to i la ma tama muamua, na ma ō atu ai ma Ioane i la ma pasika i Manchester, e tusa ma le 200 maila (300 kilomita) le mamao. I le auala, na ma uia ai le tele o taulaga na faaleagaina i pomu, ma sa ma tau mānatu pe faamata e mafai ona faia le sauniga i lalo o nei tulaga. Sa faapea lava. Na matuā faatumulia le Free Trade Hall i le ogatotonu o Manchester i Molimau mai le tele o vaega o Egelani, ma na faia lava le polokalame atoa.

I le faaiuga o lana lauga, na faailoa mai ai e le failauga mulimuli o le tauaofiaga i le aofia e faapea, ua tatau nei loa lava ona ō ese vave tagata uma ma le fale, ona sa faatalitalia se osofaiga e faaaogā ai vaalele. Sa matuā fetaui lelei lava le lapataiga. E lei umi lava ona matou ō ese mai le fale, ae matou faalogoina loa le feei o sailini ma le pāpā o fana mai vaalele. I le vaavaai atu i tua, na matou iloa ai le tele o vaalele o faapaʻūū ifo pomu i le ogatotonu o le aai. I lea lava mamao, i le lotolotoi o le mumū o afi ma le tauasuasu, sa mafai ai ona matou iloa atu le fale lea na seʻi faatoʻā matou ō ese mai ai lava; ua matuā faatamaia atoatoa! O le mea e faafetai ai, ona e leai se tasi o o tatou uso ma tuafāfine Kerisiano na maliu ai.

A o ma tausia la ma fanau, sa lē mafai ai ona ma paeonia, ae sa ma faaavanoaina lo ma fale mo ovasia femalagaai ma paeonia o ē sa leai ni mea e nonofo ai. I se tasi taimi, e toaono paeonia na nonofo i lo ma fale mo ni nai masina. E mautinoa lava, o aufaatasiga ma i latou na, sa avea o se tasi o mafuaaga na filifilia ai e la ma tama teine o Eunike e amata ona galue faapaeonia i le 1961 ina ua faatoʻā 15 ona tausaga. E faanoanoa lava e faapea atu, o la ma tama tama o Tavita, e lei faaauau ona ia auauna ia Ieova ina ua matua, ma o le isi a ma tama teine o Lina, na oti ona o ni tulaga matautia i taimi o le taua.

La ma Filifiliga e Siitia i Sepania

O le faaaoaoga ma faalaeiauga a Tinā, na faagaee ai i loʻu loto le faanaunauga e fia avea o se misionare, ma sa lei mafai lava ona galo ia te au lena sini. I lea, sa matuā faafiafiaina ai i maʻua ina ua oo i le 1973, na tuua ai e Eunike ia Egelani mo Sepania o iina sa manaomia tele ai ni ē folafola le Malo. O le mea moni lava, sa ma lagona le faanoanoa i le vaai atu ua alu ese o ia, ae sa ma lagona foi le mitamita ona sa manao o ia e auauna i se isi atunuu.

I le faagasologa o tausaga, sa ma asiasi atu ai ia Eunike, ma sa ma masani lelei ai i Sepania. O le mea moni, na ma asiasi atu ma Ioane ia te ia i vaipanoa eseese e fa na tofia i ai o ia. O lea, a o mavae atu tausaga, na amata ai foi ona faalēlelei lo ma soifua maloloina. Na paʻū Ioane ma matuā aafia ai lona soifua maloloina, a o aʻu sa iai faafitauli o le fatu ma loʻu faaī. E lē gata i lea, sa pagatia uma foi i maʻua i le maʻi gugu. E ui lava sa matuā ma manaomia le fesoasoani a Eunike, ae ma te lei mananao ia te ia e tuua lona tofiga ona o i maʻua.

Na matou talanoaina ma Eunike lo ma tulaga, ma tatalo mo se taitaiga. Sa naunau lava o ia e foi mai i le aiga e fesoasoani ia i maʻua, ae na ma filifili e faapea, o le vaifofo sili ona lelei, o lo ma ō atu lea ma Ioane e matou te nonofo faatasi ma ia i Sepania. Afai ua lē mafai ona avea o aʻu ia ma misionare, o le mea moni, e mafai ona ou lagolagosua i laʻu tama ma ana paga paeonia e toalua i le auaunaga faataimi atoa. I le taimi lena, na ma manatu ai ma Ioane ia Nuria ma Ana, o paga paeonia e toalua a Eunike mo le 15 tausaga, e pei lava o sa maʻua fanau teine. Ma sa fiafia lava i laʻua e ma te ō atu matou te nonofo i so o se mea lava sa tofia i ai i latou.

E sili atu i le ono tausaga ua mavae talu ona ma faia o lena filifiliga. E lē o matuā faaleagaina lo ma soifua maloloina, ma sa oo ina sili atu ona faafiafiaina moni ai o ma olaga. E lē o mafai lava ona tele ni upu faa-Sepania ou te tautala ai, ae e lē avea lena ma mea e taofia ai aʻu mai le talaʻi atu. Sa ma lagona ma Ioane le talisapaia o i maʻua i la matou faapotopotoga toʻa gaogao i Extremadura, i saute i sisifo o Sepania.

I le mau ai i Sepania, e tele mea ua aʻoaʻoina ai aʻu e uiga i le tulaga faava-o-atunuu o la tatou galuega talaʻi o le Malo, ma ua sili atu nei ona ou matuā manino i le uiga o le fetalaiga a Iesu Keriso e faapea, “o le fanua, o le lalolagi lea.”—Mataio 13:38.

[Ata i le itulau 28]

Auauna o se paeonia i vaitausaga o le 1930