O Auala o Roma o Galuega e Faamanatu Mai ai Tomai i Aso Anamua

O LE ā se mea faamanatu sili o loo i Roma? Po o le a e tali mai ea o le fale matamata o Roma? Pe afai tatou te manatu i ni fausaga a Roma ua loa ona iai pe na fesoasoani e taaʻina ai talafaasolopito, pe tatou te ono mafaufau i ona auala.

E lē na o oloa ma vaegaau na uia auala tetele o Roma. Na faapea mai se tasi tagata e iai le tomai i le lolomiina o mea, o Romolo A. Staccioli, o auala tetele o Roma na avea ma mea “e fetufaaʻi ai manatu, taaʻiga faatusiata, faafilosofia ma aʻoaʻoga faalotu,” e aofia ai aʻoaʻoga Faa-Kerisiano.

I taimi anamua, sa avea auala o Roma o ni mea mataʻina. A o faagasolo le tele o senituri, sa fausia ai e Roma ni magāala e sili ona lelei lea e oo atu i se mamao e silia ma le 50,000 maila, i se vaipanoa ua iai nei atunuu e silia ma le 30.

O le ala e sili ona tāua o le Via Appia, po o le Appian Way lea ua iloa ai i aso nei. E taʻua faapea, o le tupu o auala, ona sa mafai ai ona fesootaʻi atu Roma i Brundisium (lea ua taʻua nei o Brindisi), o le uafu o le taulaga lea sa avea ma auala tutotonu o femalagaaʻiga e ō atu ai tagata agaʻi i Sasae. Sa faaigoaina le auala ia Appius Claudius Caecus, o se sui o le malo o Roma sa uluaʻi fausiaina le auala pe tusa o le 312 T.L.M. Na aogā foʻi iā Roma auala e pei o le Via Salaria, Via Flaminia, o ia auala e agaʻi uma atu i le itu i sasaʻe i le sami o Ateria, lea na faafaigofie ai ona fesootaʻi atu i vaiaai o le Balkans, Raina ma Danube. O le Via Aurelia e agaʻi atu i le itu i mātū i Gaul ma le Penisula o Iberia ma Via Ostiensis e agaʻi atu i Ostia, le uafu e faaaogā lava e Roma mo ana folauga i Aferika ma le toe foʻi mai.

Galuega Pito i Telē a Roma

Sa tāua auala iā Roma e oo lava i le taimi a o leʻi amata ona faia e ona tagata auala fou. Na faavaeina le taulaga i le nofoaga na fesootaʻi ai magāala anamua, i le itu i lalo o le vaitafe o Tiperia. E tusa ai ma faamaumauga mai anamua, ina ia faaleleia auala o Roma, sa latou faataʻitaʻi atu i tagata Carthage. Peitaʻi atonu o le ʻau Etruscans na muamua iai le tomai o le fai auala lea o loo iloaina pea i toēga o auala na latou faia. A o leʻi oo i vaitaimi o pulega a Roma, e toʻatele sa uia auala sa iai i lenā vaipanoa. E foliga na faaaogā nei auala e feaveaʻi ai lafumanu mai lea laufanua i lea laufanua. Sa faigatā ona femalagaaʻi i nei auala ona o le pefu i le taimi o mugālā ma le palapalā i taimi o timuga. Sa tele lava ina fausia e tagata Roma a latou auala i luga o ia ala.

O auala a Roma sa fuafua lelei ma sa fausia ina ia mautū, aogā ma matagofie. Sa faaaogā magāala e vave ona taunuu ai i se nofoaga, o le māfuaaga lea e uumi ma tuusaʻo ai auala. E tele ina mulimuli faiga o auala i le taotoga faalenatura o le laufanua. I itu maugā, na fausia ai e tagata Roma tomai ia auala e faamaualuga aʻe pe tusa o le ʻafa o le malifa i le itu e susulu mai ai le lā. O le fausia faapea o na auala, na faaitiitia ai ni faalētonu e ono tulaʻi mai pe a oo i le tau leaga.

Pe faapefea ona fausia e Roma o latou auala? E ui e iai eseesega, ae o mea nei na maua e le ʻausuʻesuʻe o toegā mea.

Na muamua ona fuafua le ala o le auala. O ia galuega sa tuuina atu i fua fanua o lenā vaitaimi. Ona oo loa lea i le vaega tele o le eliina o le palapala lea sa tuu atu i le vaegaau a Roma ma pologa e fai. E lua ʻautu tutusa sa eliina. A itiiti mai le va o nei ʻautu e 8 futu [2.4 mita], ae o le mamao e masani ai e 14 futu [4 mita], ma e faasolo ina lautele i piʻoga. O le lautele o se auala ua uma ona fausia e oo atu i le 33 futu [10 mita], e aofia ai ma le auala savali i itu uma e lua. O le palapala i le va o nei ʻautu e aveesea, ona iai lea o se pū. A oo loa le eli i le vaega lea e mautū ai le faavae, ona toe faatumu lea o nei pū i ni ituaiga o atu maa eseese e tolu pe fā. E muamua fola i maa lapopoʻa ona sosoo ai lea ma maa mafolafola po o maamaa atonu e faapipii faatasi i se simā. Ona fola lea o le pito i luga i le ʻiliʻili po o maa ua uma ona nutililii.

O le pito i luga o nisi o auala o Roma e tanu i maamaa. A o auala na maofa ai tagata anamua, o auala molemole ia na tanu faalelei. O le pito i luga o nei auala sa faia aʻe i maa lapopoʻa mafolafola, e masani ona maua i laueleele o Roma lava latou. Sa malifa i lalo autafa o auala ina ia alu ai le vai timu i alāvai o loo i autafa o itu e lua o le auala. O lea fausaga e telē sona sao i le umi ona i ai o nei auala iloga ua oo mai lava i o tatou aso.

Ina ua mavae le 900 tausaga talu ona fausia le Appian Way, sa faapea mai ai se tagata e tusi talafaasolopito i Byzantine e suafa iā Procopius, o se auala e “matagofie.” Na ia faapea mai e uiga i maa na tanu ai le pito i luga: “E ui i le umi o le taimi ma le tele o taavale solofanua na solia nei auala i lea aso ma lea aso, ae lē taitai faaleagaina pe aveesea ai lona lamolemole.”

E faapefea i nei auala ona faaauau pe a tau atu i vaitafe? O se tasi o metotia tāua, o le faia lea o auala laupapa, lea e oo mai lava i le taimi nei o loo iai pea nisi o na auala, ma ua avea lea ma faamaoniga o le tomai o tagata Roma anamua i le fausia o auala. E ui ina lē lauiloa auala ua fausia i lalo o le eleele a Roma, a o na ituaiga auala e ese le faigatā pe a fua atu i le atamai ma mea faigaluega sa iai i lenā vaitaimi. Sa taʻua e se tasi o tusi: “O le tomai o Roma . . . na maua ai iʻuga e lē mafaatusalia mo le tele o senituri.” O se faataʻitaʻiga, o le auala e fausia i lalo o le eleele i le mafa o Furlo i Via Flaminia. I le 78 T.A., ina ua uma ona fuafua lelei e tagata e iai le tomai fai auala, ona eliina lea o papa e faia ai se auala i lalo o le eleele e 130-futu [40 mita], 16 futu [5 mita] le lautele, ae 16 futu [5 mita] le maualuga. O lenā galuega o se galuega mataʻina pe a mafaufau i mea faigaluega sa iai i lenā vaitaimi. O le fausiaina o nei auala, o se tasi o fausaga sili ona faigatā ma lavelave ua faia e tagata.

Tagata Femalagaaʻi ma le Salalau Atu o Manatu

O nei auala sa faaaogāina e fitafita, tagata faatauʻoa, faifeʻau, tagata tafafao, tagata fai ata tifaga ma tagata e tau ma manu feʻai. O i latou sa savalia nei auala e latou te sopoʻia le 15 i le 20 maila i le aso. E mafai ona maua e nei tagata ni faamatalaga o le mamao e ala i pou faailoilo. O nei maa e eseese o latou foliga, e masani ona foliga laumiumi ae pei a lapotopoto itu, e taʻi 4,854 futu [1,480 mita] e tusa lenā o le maila i le faitau a Roma, le mamao o le faatulagaina o pou taʻitasi. Sa iai foʻi nofoaga e mālōlō ai, sui ai solofanua, faatau ai meaʻai, ma momoe ai mo se pō. O nisi nofoaga faapea sa iʻu ina avea ma ni tamaʻi taulaga.

A o leʻi oo ane i le vaitaimi o le Faa-Kerisiano, sa faia ai e Kaisara Aokuso se polokalame e faaleleia ai auala. Sa ia tofia nisi e vaavaaia auala atonu e tasi pe tele foʻi. Sa ia faatūina le pou faailoilo lanu auro lea e iloa ai le mamao, i le nofoaga faitele o Roma. O lea pou e teuteuina i mataʻitusi apamemea lea sa fetaui lelei e gata ai auala uma o Roma i Italia. O le pogai lea o le alagāupu: “E oo uma auala i Roma.” Sa faaalia i luma o le lautele e Aokuso ia faafanua o faiga auala o le emepaea o Roma. E foliga sa aogā lenā faiga mo lenā foʻi taimi.

O isi tagata femalagaaʻi i aso anamua sa latou faaaogāina taʻiala tusitusia, ma faasologa ua faamaumauina ina ia faafaigofie ai a latou faigāmalaga. O ia taʻiala, e iai faamatalaga i le mamao o nofoaga eseese e mālōlō ai ma auaunaga e maua ai. O nei taʻiala tusitusia sa taugatā ma sa lē maua e tagata uma.

E oo foʻi i Kerisiano faievagelia sa latou fuafua ma faimalaga soo i mea mamao. O le aposetolo o Paulo, ma isi na soifua i na aso, sa tele ina faimalaga i le sami pe a agaʻi i le itu i sasaʻe e faaaogā ai le matagi. (Galuega 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) I le Metitirani, e agi mai le matagi i sisifo i masina o le tau māfanafana. Ae pe a malaga Paulo i le itu i sisifo, e na te uia auala o Roma. Sa faaaogā e Paulo lea auala i lana malaga faamisionare lona lua ma le lona tolu. (Galuega 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1)a I le tausaga e 59 T.A., sa uia ai e Paulo le Appian Way a o agaʻi atu i Roma ma fetaui ai ma ona uso talitonu i Apio Foro, po o le maketi o Appius, e 46 maila [74 kilomita] i saute i sasaʻe o Roma. O nisi na faatalitalia o ia i le iva maila [14 kilomita] e lata i le nofoaga e mālōlō ai i Roma e taʻu o Fale Faatau e Tolu. (Galuega 28:13-15) I le 60 T.A., sa mafai ona faapea mai Paulo, ua uma ona talaʻia le tala lelei “i le lalolagi uma lava” e pei ona iloa ai i lenā vaitaimi. (Kolose 1:6, 23) O ia auala sa fesoasoani i le faasalalauina o le tala lelei.

Ua avea auala o Roma o ni mea faamanatu iloga ma ua telē sona sao i le faasalalauina o le tala lelei o le Malo o le Atua.—Mataio 24:14.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Ata i le itulau 14]

Se pou faailoilo i Roma e iloa ai maila

[Ata i le itulau 15]

Se auala o aso anamua i Ostia, Italia

[Ata i le itulau 15]

Tulaga o taavale solofanua mai anamua, i Oseteria

[Ata i le itulau 15]

O se auala o Roma ma pou e faailoa ai maila, i Ioritana

[Ata i le itulau 15]

Via Appia i le faatausiʻusiʻuga o Roma

[Ata i le itulau 16]

Toega o tuugamau i le Via Appia i fafo o Roma

[Ata i le itulau 16]

Auala ua fausia i lalo o le eleele i Furlo i Via Flaminia, i Marche

[Ata i le itulau 16, 17]

Auala laupapa i Tiperia i le Via Emilia i Rimini, i Italia

[Ata i le itulau 17]

Na feiloaʻi Paulo ma uso talitonu i le auala pisi o Apio Foro po o le maketi o Appius

[Faamatalaga i Ata i le itulau 15]

Mai i le itu tauagavale, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; i le itu taumatau, auala e iai pou e iloa ai maila: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.