Mai Tusi Taai i Tusi e Fai Itulau—Le Auala na Avea ai le Tusi Paia ma Tusi
I LE faitau senituri, e tele auala ua faasaoina ai e tagata faamatalaga. I taimi ua mavae, na tusia e tagata tusitala a latou faamatalaga i ni maa faamanatu, o papamaa, o laupapa, o paʻu o manu, ma isi mea. E oo ane i le uluaʻi senituri, ua talia ma ua taatele i Sasaʻe Tutotonu le faaaogāina o le tusi taai i tusitusiga. Mulimuli ane, ona oo mai lea o le codex (tusi e fai itulau) lea na oo ina suia ai le tusi taai ma avea ma auala taatele mo le faamauina o tusitusiga. O lea faiga sa tele sona sao i le faasalalauina atu o le Tusi Paia. O le ā le codex, ma na faapefea ona oo ina faaaogā.
O le codex, o le ituaiga tusi muamua lea o loo faaaogā i le taimi nei. E iai ona itulau e gaugau, tuufaatasi, ona noanoa lea i le gauga. E iai tusitusiga i itu uma e lua o le itulau ma e fai lona faavaa e ufiufi ai. O uluaʻi codex sa lē foliga e pei o tusi o loo iai i aso nei, ae e pei lava o isi mea fou e faia e tagata, na oo ina suia ma toe fetuunaʻi e tusa ai ma mea e manaʻomia ma fiafia i ai i latou e faaaogāina.
Laupapa, Gaʻo, ma Paʻu o Manu
I le amataga, na faia codex mai laupapa ua faagaʻo. Sa maua na laupapa na iai tusitusiga, po o laupapa na faapipii faatasi i lo latou itu uumī, i Herculaneum o se aai na faaumatia faatasi ma Pompeii ina ua pā le maugamū o Vesuvius i le 79 T.A. Mulimuli ane na suia laupapa e lē mafai ona gaugau i pepa e mafai ona gaugau. I Latina, e taʻua codex po o tusi e fai itulau o membranae, po o paʻu o manu ua sauniunia faamanifinifi e fai ai itulau o tusi.
I nisi o codex na iai pea sa fai mai i paʻu o le laau o le kome. O codex aupito tuai na iai tusitusiga Kerisiano, na fai mai i paʻu o le laau o le kome lea na faasaoina i ni vaipanoa patino o Aikupito lea e mātūtū le tau.a
Tusi Taai po o le Tusi e Fai Itulau?
E foliga mai sa tele ina faaaogā e Kerisiano le tusi taai, seʻia oo mai pe tusa o le iʻuga o le uluaʻi senituri T.A. O le vaitaimi mai le iʻuga o le uluaʻi senituri seʻia oo i le lona tolu o senituri T.A., na molimauina ai se feteenaʻiga i le va o tagata na mananaʻo e faaaogā le tusi e fai itulau, le codex, ma ē mananaʻo e faaaogā pea le tusi taai. O i latou na masani e faaaogā le tusi taai, na faatalatū e lafoaʻi le auala ua masani ai. Peitaʻi, seʻi manatu i mea e aofia ai i le faitauina o se tusi taai. E masani ona fai se tusi taai i aofaʻiga patino o ni pepa e fai i paʻu laau po o paʻu manu e kelū faatasi e faia ai se pepa umī, ona taai lea. Sa faatulaga i vaega uumi mai luga i lalo le pito a luga o le pepa lea ua taai, ona fai ai lea i inā tusitusiga. Pe a faitau, e tatala le tusi taai ina ia maua le vaega lea e manaʻo i ai. Pe a uma, ona toe taai foʻi lea. (Luka 4:16-20) E sili atu i le tasi se tusi taai e manaʻomia mo se tusi se tasi e tusia, lea ua atili ai ona faigatā ona faaaogā. E ui lava sa manino mai le mananaʻo o Kerisiano mai le senituri lona lua e kopi le Tusi Paia i tusi e fai itulau, ae na faaauau pea ona faaaogā tusi taai mo le tele o senituri. Sa tumau pea ona talitonu tagata popoto e faapea, o le faaaogā e Kerisiano o le codex sa telē sona sao i lona faasalalauina atu.
E manino mai aogā o le codex—e tele upu e mafai ona tusia ai, faigofie ona faaaogā, ma faigofie ona feaveaʻi. E ui lava ina iloa e nisi i na aso nei aogā, ae na faatalatū lava le toʻatele e tuu le faaaogāina o tusi taai. Peitaʻi, a o faagasolo ni senituri, e iai ni vala na faifaimālie ona oo ai ina sili atu i tagata le codex.
Pe a faatusatusa i le tusi taai, e sili atu ona taugofie le faaaogāina o le codex. E mafai ona faaaogā uma itu e lua o se itulau e tusi ai, ma e tele foʻi ni tusi e mafai ona tuufaatasi i se tuufaatasiga se tasi. E tusa ai ma le manatu o nisi, o le faigofie ona suʻe o ni vaega patino o le codex sa tāua tele i le faaaogāina e Kerisiano ma tagata e galulue i galuega pei o loia. O le laʻitiiti o le tusi ae ofi ai le tele o faamatalaga—po o le faigofie ona maua se lisi o mau sii o le Tusi Paia—sa aogā tele i le galuega evagelia. E lē gata i lea, o le codex e fai lona faavaa, e masani ona fai mai se laupapa, o lea la e sili atu ona anagatā na i lo le tusi taai.
Sa aogā tele foʻi le codex mo le faitau a le tagata lava ia. E oo ane i le iʻuga o le senituri lona tolu, ua faaaogā tamaʻi tusi a le ʻaufaievagelia e fai i paʻu o manu ma ofi i le taga, e i latou e faapea mai o Kerisiano. Talu mai lenā taimi, e faitau miliona kopi, a lē o le Tusi Paia atoa po o ni vaega, i tusi e fai itulau.
I aso nei, ua tele auala e mafai ona maua vave ai le poto faale-Atua o i le Tusi Paia. Ua maua i komepiuta, laau puʻe leo, ma lomiga o le Tusi Paia. Po o le ā lava le auala e te fiafia i ai o loo faia ai le Tusi Paia, ia faaaogā e faatupu ai le fiafia i le Afioga a le Atua, ma fai ma au masani le mafaufau i ai i aso uma.—Salamo 119:97, 167.
[Faamatalaga pito i lalo]
a Tagaʻi i le mataupu “The Early Christian Codex,” i le lomiga o Le Olomatamata faa-Peretania o Aokuso 15, 1962, itulau 501-505.
[Ata i le itulau 15]
Na avea le “codex” ma pogai o le alumia o le Tusi Paia