Tusi o le Tusi Paia Numera 37—Hakai
Lē na Tusia: Hakai
Nofoaga na Tusia Ai: Ierusalema
Māeʻa Ona Tusia: 520 T.L.M.
Vaitaimi o Aofia Ai: 112 aso (520 T.L.M.)
1, 2. O ā faamatalaga ua maua e faatatau i le perofeta o Hakai, ma o le ā lana feʻau valalua?
O HAKAI lona suafa; o lona tulaga o se perofeta ma se “sāvali a Ieova,” ae o fea na tupuga mai ai? (Ha. 1:13) O ai o ia? O Hakai, o ia o lona sefulu o ē ua taʻua o perofeta iti, ma o ia o le uluaʻi perofeta mai perofeta e toʻatolu sa auauna ina ua toe foʻi tagata Iutaia i lo latou atunuu moni i le 537 T.L.M., o isi perofeta e toʻalua sa iai o Sakaria ma Malaki. O le igoa o Hakai (faa-Eperu, Chag·gaiʹ) o lona uiga “[Sa fanau i le] Tausamiga.” E ono faaalia i lenei mea e faapea o ia na fanau mai i se aso o tausamiga.
2 E tusa ai ma uputuu faa-Iutaia ua loa ona iai, e talafeagai ona faapea atu sa fanau Hakai i Papelonia ma toe foʻi atu i Ierusalema faatasi ma Serupapelu ma le Faitaulaga Sili o Iosua. Sa auauna soosootauʻau Hakai ma le perofeta o Sakaria, ma i le Esera 5:1 ma le Esera 6:14, o loo faaalia ai lo la faamalosiau i tagata sa faatafeaina ina ia toe amata le fausia o le malumalu. Na avea o ia ma perofeta a Ieova i ni vala se lua, i lona timaʻia lea o le ʻau Iutaia e faataunuu lo latou tiute agaʻi i le Atua ma vavalo mai, e ese mai isi folafolaga, o le a lūlūina nuu uma.—Ha. 2:6, 7.
3. O le ā na lē taulau ona iloa e tagata Iutaia e tusa ai ma le fuafuaga na toe faafoʻisia ai i latou mai le faatafeaina?
3 Aiseā na tofia ai e Ieova ia Hakai? Mo le māfuaaga lenei: I le 537 T.L.M., na tuu atu e Kuresa le poloaʻiga e faataga tagata Iutaia e toe foʻi i lo latou atunuu moni e toe fausia le fale o Ieova. Ae peitaʻi, ina ua taunuu ane i le 520 T.L.M., e leʻi taitai māeʻa le fauina o le malumalu. I nei tausaga uma sa faataga ai e tagata Iutaia le teteega mai fili atoa ma lo latou lava lē ano i le galuega ma le pupū i meafaitino, e taofia ai i latou mai le iloaina o le fuafuaga autū na toe faafoʻisia ai i latou.—Esera 1:1-4; 3:10-13; 4:1-24; Ha. 1:4.
4. O le ā na faalavelavea le fausiaina o le malumalu, ae o ā mea na tutupu ina ua amata ona vavalo Hakai?
4 E pei ona faaalia i faamaumauga tusia, e leʻi umi lava talu ona faataatia le faavae o le malumalu (i le 536 T.L.M.) ae ‘faavaivaia e tagata o le nuu tagata Iuta, ma latou faaatuatuvaleina i latou a o faia le fale; ua latou faaoloaina foi ni e faulalo e faalavelave ia te i latou, ina ia faaleaogaina ai la latou filifiliga.’ (Esera 4:4, 5) Mulimuli ane, i le 522 T.L.M., sa taulau nei tagata tetee e lē o ni Iutaia i le faasāina aloaʻia o le galuega. Na amata ona vavalo Hakai i le tausaga lona lua o le pulega a le tupu Peresia o Darius (Tariu) Hystaspis, i le 520 T.L.M., ma sa faamalosia e lenei mea le ʻau Iutaia e toe amata lo latou fausiaina o le malumalu. Ona o lenā mea, na auina atu ai e kovana o nuu tuaoi iā Tariu se tusi e talosagaina se faaiʻuga e tusa ma lenei mataupu; sa toe faamamaluina e Tariu le poloaʻiga a Kuresa ma lagolagoina le ʻau Iutaia faasaga i o latou fili.
5. O le ā e faamaonia ai e tatau ona iai le tusi o Hakai i le kanona o le Tusi Paia?
5 E leʻi masalomia lava e tagata Iutaia le tatau ona iai o valoaga a Hakai i le kanona Eperu, ma e lagolagoina foʻi lenei manatu i faamatalaga e faatatau iā te ia i le Esera 5:1 e faapea o loo vavalo “i le suafa o le Atua o Isaraelu,” atoa ma le Esera 6:14. E faamaonia le avea o lana valoaga ma vaega o ‘Tusi Paia uma ua faagaeeina e le Atua’ i le siiina mai e Paulo i le Eperu 12:26: “Ua folafola mai nei e ia, ua faapea mai, E toe tasi ona ou luluina, e le na o le lalolagi, a e atoa foi ma le lagi.”—Ha. 2:6.
6. O ā mea o iai i le valoaga a Hakai, ma o le ā le faamamafaga ua tuu atu i le suafa o Ieova?
6 O loo iai i valoaga a Hakai feʻau e fā o loo faagasolo ona folasia atu i aso e 112. O lana taulimaga e faigofie ma tuusaʻo, ma e ao ona mātauina lona faamamafaina o le suafa o Ieova. I ona fuaiupu e 38, e 35 taimi na ia taʻua ai le suafa o Ieova, ae 14 taimi e faaaogā ai le faaupuga o “Ieova o ʻau.” Na ia matuā faamautinoa e aunoa ma le masalosalo e faapea o lana feʻau e mai iā Ieova: “Ona fai mai lea o Hakai le sāvali a Ieova i le feau a Ieova i le nuu, ua faapea mai, O loo fetalai mai Ieova, O aʻu, ou te ia te outou.”—1:13.
7. O le ā na faalaeiauina e Hakai tagata Iutaia ia fai, ma o le ā le aano moni o lana feʻau?
7 Sa avea o se vaitaimi e sili ona tāua lenei i le talafaasolopito o tagata o le Atua, ma sa faamaonia le matuā aogā o le galuega a Hakai. Sa leʻi taitai ona ia faatalatū i le faatinoina o lana galuega o se perofeta, ma e leʻi faaʻaloʻaloa ana upu sa fai atu i tagata Iutaia. Sa tuusaʻo ona ia fai atu iā i latou e soia ia le faimeatuu ae ō ane e galulue. Ua oo i le taimi e toe fausia ai le fale o Ieova ma toe faafoʻisia le tapuaʻiga moni pe afai e latou te mananaʻo e olioli i so o se tulaga e faatamaoaigaina ai mai le aao o Ieova. O le aano moni o le feʻau a Hakai e faapea, ina ia olioli se tagata i faamanuiaga mai iā Ieova, e ao ona ia auauna i le Atua moni ma ia faia le galuega sa poloaʻi mai Ieova e fai.
LE POGAI E AOGĀ AI
13. O ā aogā na vave ona tino mai o valovaloga a Hakai?
13 O feʻau e fā a Ieova na tuu atu e ala iā Hakai sa aogā i tagata Iutaia o aso na. Sa faalaeiau i latou e ō saʻo lava e galulue, ma i le fā ma le ʻafa tausaga, na māeʻa ai le fausiaina o le malumalu ina ia faaauiluma ai le tapuaʻiga moni i Isaraelu. (Esera 6:14, 15) Na faamanuia e Ieova la latou galuega maelega. O le vaitaimi lenei a o faagasolo le fausiaina o le malumalu, sa tilofaʻia ai e Tariu le tupu o Peresia faamaumauga a le malo ma toe faamamaluina ai le poloaʻiga a Kuresa. O lea, sa faamāeʻaina le galuega o le malumalu faatasi ma lana lagolagosua aloaʻia.—Esera 6:1-13.
14. O ā fautuaga atamai o loo saunia e Hakai mo o tatou aso?
14 O loo iai foʻi i le valoaga ni fautuaga atamai mo o tatou aso. E faapefea? O se tasi o manatu, o loo faamamafa ai le manaʻomia e le tagata ona faamuamua mea tau i le tapuaʻiga a le Atua i lo o ona lava manaʻoga totino. (Ha. 1:2-8; Mata. 6:33) O loo faamatilatila ai foʻi le manatu e faapea e faatoʻilaloina le tagata lava ia i le manatu faapito, ma e matuā lē aogā le saʻilia o meafaitino; o le filemu ma le faamanuiaga mai iā Ieova e faatamaoaigaina ai. (Ha. 1:9-11; 2:9; Faata. 10:22) E faamamafa mai ai foʻi e faapea o le auaunaga lava ia i le Atua e lē avea ma mea e taʻumamāina ai se tasi seʻi vaganā ua faia lenā auaunaga ma le lē ponā ma le tagata atoa, ma e ao ona lē pisia i amioga lē mamā. (Ha. 2:10-14; Kolo. 3:23, NW; Roma 6:19) O loo faaalia ai e faapea e lē tatau i auauna a le Atua ona manatu faapea o le a lē toe faaleleia le tulaga o mea, toe tepa i tua i “aso lelei ua mavae,” ae ia uaʻi atu i luma, ‘i le mafaufau i o latou ala,’ ma saʻilia le faamamaluina o Ieova. A faia faapea, ona faatasi lea o Ieova ma i latou.—Ha. 2:3, 4; 1:7, 8, 13; Fili. 3:13, 14; Roma 8:31.
15. O le ā e iʻu i ai le usiusitai ma le maelega e pei ona faaalia i le tusi o Hakai?
15 Ina ua pisi i le galuega o le malumalu, sa maua e tagata Iutaia le finagalo malie o Ieova, ma sa lelei le tulaga o mea mo i latou. Na mou atu toʻatugā. Sa leʻi umi le taimi na faaumaina ai le galuega. E tauia pea galuega maelega ma le lē mataʻu e faia mo Ieova. O faigatā moni lava sa iai, ma faigatā sa na ona latou mafaufau i ai, e mafai ona manumalo mai ai, e ala i le faaalia ma le lototele o le faatuatua. O le usiusitai i le “afioga a Ieova” o le a oo ai i ni taunuuga lelei.—Ha. 1:1.
16. O le ā le sootaga o le valoaga a Hakai i le faamoemoe o le Malo, ma o le ā le auaunaga e tatau ona uunaʻia i tatou e faia i aso nei?
16 Ae faapefea le valoaga o le ‘luluina e Ieova o le lagi ma le lalolagi’? Ua faia e le aposetolo o Paulo le faatatauga o le Hakai 2:6 i upu nei: “A ua folafola mai nei [le Atua], ua faapea mai, e toe tasi ona ou luluina, e le na o le lalolagi, a e atoa foi ma le lagi. O lenei upu foi, E toe tasi, ua faailoa mai ai le aveesega o ia mea e mafai ona luluina, e pei o mea ua faia, ina ia tutumau o mea e le mafai ona luluina. O lenei, ua maua e i tatou le malo e le mafai ona luluina, ia tatou faafetai ai, tatou te auauna ai i le Atua ma le migao, ma le mataʻu ia fiafia mai ai o ia. Auā foi o lo tatou Atua o le afi maamaai ia.” (Epe. 12:26-29) Na faaalia e Hakai o le pogai e lūlū ai ina ia “fulisia nofoālii o malo . . . [ma] faaumatia foi le malosi o malo o nuu ese.” (Ha. 2:21, 22) I le siiina mai o le valoaga, sa talanoa ai Paulo i se eseesega ma le Malo o le Atua “e le mafai ona luluina.” I le mafaufau atu i lenei faamoemoe o le Malo, seʻi tatou ‘faamalolosi ma galulue’ e avatu le auaunaga paia i le Atua. Ia teu foʻi i manatu e faapea a o leʻi faatoʻilaloina e Ieova nuu o le lalolagi, e iai se mea tautele e mapuna aʻe ma ō ese mai iā i latou, mo le faaolataga: “Ou te luluina foi nuu uma; ona oo mai ai lea o mea ua manaomia e nuu uma; ou te faatumuina foi lenei fale i le pupula, ua fetalai mai ai Ieova o ʻau.”—2:4, 7.