Lomiga mo le Polokalame mo le Sauniga o le Faiva ma le Olaga Faa-Kerisiano
IUNI 4-10
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | MAREKO 15-16
“Na Faataunuuina e Iesu Valoaga”
(Mareko 15:3-5) A ua tuuaʻia o ia e le ʻaufaitaulaga sili i le tele o mea. 4 Ona toe fesili mai lea o Pilato iā te ia: “Aiseā ua e lē tali mai ai? Seʻi vaai i le tele o mea ua latou tuuaʻia ai oe.” 5 Ae e leʻi toe tali atu lava Iesu, ma ua ofo ai Pilato.
(Mareko 15:24) Ua latou tutuʻia o ia i luga o le laau, ona tufatufa lea o ona ofu e fai ai le vili, ina ia iloa ai po o ai o le a mauaina.
(Mareko 15:29, 30) Ua faatauemu iā te ia tagata ua ui ane, ua lūlū o latou ulu ma faapea mai: “Ue! O oe na o lē sa faapea mai e mafai ona e tala i lalo le malumalu ma toe faia i aso e tolu, 30 ia e faaola iā te oe i lou alu ifo i lalo mai le laau e faapuapuagatia ai.”
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Mar 15:24, 29
tufatufa lea o ona ofu: E iai nisi faamatalaga o le Ioa 19:23, 24 e lē o taʻua i tusi o Mataio, Mareko ma Luka: Na faia e fitafita Roma ni vili i le ofu pito i totonu ma le ofu pito i fafo; na vaevaeina e fitafita le ofu pito i fafo i ni “vaega se fā ma tufa atu i fitafita taʻitasi”; e latou te leʻi mananaʻo e vaevae le ofu pito i totonu, o lea na latou faia ai se vili e iloa ai po o ai na te aveina; o le latou faia o le vili mo ofu o le Mesia na faataunuuina ai le Sl 22:18. O se masaniga a tagata faaoosala le aveina o ofu a tagata solitulafono ma sa aveesea a latou ofu ma meafaitino a o leʻi fasiotia, ma o lenei faiga na atili ai ona faalumaina i le taimi o le faasalaga.
lialiaʻi pea o latou ulu: O lenei gaoioiga e masani ona ō faatasi ma faamatalaga ia e faaatagia mai ai le tauemu, inoino po o le faalumaluma. E aunoa ma so latou iloaina, na faataunuuina e i latou ia na ui ane le valoaga o loo i le Sl 22:7.
(Mareko 15:43) ua sau ai Iosefa le Arimataia, o se sui aloaʻia o le Fono, o lē ua faatalitali foʻi i le malo o le Atua. Ua lototele o ia e alu atu iā Pilato ma talosaga atu mo le tino o Iesu.
(Mareko 15:46) Ua ia faatau mai foʻi se ʻie lino lelei, ma ua ave ifo lona tino i lalo ma afīfī ai. Ua ia tuu lona tino i totonu o le tuugamau lea na vaneina i le papa; ma ua ia fuli atu foʻi se maa i le gutu o le tuugamau.
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Mar 15:43
Iosefa: O loo faailoa mai i faamatalaga a tusitala o le Evagelia e faatatau iā Iosefa, le tutasi ma le patino o o latou lava manatu. Na taʻua e le aolafoga o Mataio ia Iosefa “o se tagata mauʻoa”; na taʻua e Mareko o lē na tusia upu nei mo tagata Roma e faapea, o ia “o se sui aloaʻia o le Fono” o lē na faatalitali i le Malo o le Atua; na taʻua foʻi e Luka o se fomaʻi agaalofa e faapea o ia “o se tagata lelei ma amiotonu” o lē na te leʻi lagolagoina le gaoioiga a le Fono faasaga iā Iesu; na faapea mai Ioane o Iosefa “o se soo o Iesu ae sa faalilolilo ona o lona fefe i tagata Iutaia.”—Mat 27:57-60; Mar 15:43-46; Lu 23:50-53; Ioa 19:38-42.
Saʻiliʻiliga Loloto mo ʻOa Faaleagaga
(Mareko 15:25) Ua oo i le itula e tolu ona latou tutuʻia lea o ia i luga o le laau.
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Mar 15:25
itula e tolu: Pe tusa lenā o le tā o le 9 i le taeao. E iai nisi e manatu e eseese faamatalaga o loo i lenei tala ma faamatalaga o loo i le Ioa 19:14-16 lea e faapea mai “e tusa lea ma le itula e ono” ina ua tuu atu e Pilato Iesu ia fasiotia. E ui lava e lē o faamatala mai i Tusitusiga Paia le eseesega, ae o nisi nei o māfuaaga e mafai ona iloiloina: E ōgatusa lelei faamatalaga a Evagelia ma taimi na tutupu ai mea a o faagasolo le aso mulimuli o Iesu i le lalolagi. O loo taʻua e Evagelia uma e fā e faapea, sa fai se fono a le ʻaufaitaulaga ma toeaina i le tafa o ata, ona tuu atu lea o Iesu i le Kovana Roma o Ponotio Pilato. (Mat 27:1, 2; Mar 15:1; Lu 22:66–23:1; Ioa 18:28) Na lipotia mai e Mataio, Mareko ma Luka e faapea, ina ua uma ona faatautau Iesu i le laau, ona amata lea ona pogisa le nuu atoa, mai “i le itula e ono seʻia oo i le itula e iva.” (Mat 27:45, 46; Mar 15:33, 34; Lu 23:44) O se tasi o mea e fesoasoani e iloa ai le taimi o le faasalaga o Iesu: Sa aofia i le faasalaga le sasaina faamoʻamoʻa o se tasi seʻia oo ina tutuʻia i le laau. O nisi taimi sa matuā ogaoga pe a sasaina faamoʻamoʻa se tasi, lea e iʻu ai ina oti a o leʻi tutuʻia i le laau. I le tulaga o Iesu, na amata ona ia amoina lana laau e faapuapuagatia ai. Ae ona o le ogaoga o le auala na sasaina ai o ia, o lea na manaʻomia ai se isi e na te amoina le laau e faapuapuagatia ai. (Luka 23:26; Ioa. 19:17) Pe afai sa manatu nisi o le sasaina faamoʻamoʻa o le amataga lea o le faasalaga, sa tatau la ona umi sina taimi mai i le sasaina o Iesu seʻia oo ina tutuʻia o ia i le laau e faapuapuagatia ai. Ina ia lagolagoina lenei manatu, o loo taʻua faatasi i le Mat 27:26 ma le Mar 15:15 le sasa faamoʻamoʻa ma le tutuʻiina i le laau. O lea la, atonu e eseese taimi na taʻua e tagata na fasiotia ai Iesu e fua i le taimi na latou manatu na amata ai le faasalaga. Atonu o le māfuaaga lea na matuā maofa ai Pilato ina ua iloa e leʻi leva ona tutuʻi Iesu i le laau ae maliu loa o ia. (Mar 15:44) Sa masani foʻi ona vaevaeina e tusitala o le Tusi Paia le ao faapea le po, i ni vaega se fā e taʻitolu itula i le vaega e tasi. E lētioa e masani ona tatou faitau i faamatalaga e pei o le itula lona tolu, lona ono ma le lona iva lea e amata ona tau mai i le taimi e oso aʻe ai le lā e tusa o le 6 i le taeao. (Mat 20:1-5; Ioa 4:6; Ga 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) E leʻi iai foʻi ni meafaigaluega a tagata e tau ai le taimi, o lea sa masani ona tau le taimi o le aso faatasi ma le faaupuga “e tusa,” e pei ona taʻua i le Ioa 19:14. (Mat 27:46; Lu 23:44; Ioa 4:6; Ga 10:3, 9) I se aotelega: atonu na faasino atu Mareko i le sasaina faamoʻamoʻa ma le tutuʻiina o Iesu i le laau, ae na faasino atu Ioane tau lava i le tutuʻiina o Iesu i le laau. Atonu foʻi sa tau e tusitala na taimi i le tolu itula o le aso sa sili ona latalata i ai, ma na faaaogā e Ioane le faaupuga “e tusa” ina ua ia faasino i le taimi na ia taʻua. Atonu o nisi na o māfuaaga e eseese ai taimi o loo taʻua i tusi o le Evagelia. Na tusia le tusi o Ioane i tausaga mulimuli ane ina ua uma ona tusia le tusi o Mareko, o le eseesega o taimi o loo faamauina ai e faamaonia ai e leʻi kopi Ioane i tusitusiga a Mareko.
(Mareko 16:8) Ina ua latou ō mai i fafo mai i le tuugamau, ona sosola loa lea, auā ua gatete ma ofo tele i latou. Latou te leʻi taʻuina atu i se tasi nei mea ona o lo latou matataʻu.
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Mar 16:8
ona o lo latou matataʻu: Pe a fua i manusikulipi pito sili ona leva o le vaega mulimuli o Mareko, e faaiʻu lenā Evagelia i upu o loo i le fuaiupu e 8. Na finau mai nisi e lē o le faaiʻuga saʻo lea o le Evagelia ona e foliga mai e lē o atoa mai fuaiupu. Peitaʻi pe a fua i le auala na faaupu ai e Mareko ana tusitusiga, o le pupuu o ana faamatalaga, e faalēaogāina ai lenā finauga. Ua taʻua foʻi e le ʻaufaitofā o le senituri lona fā o Ierome ma Eusipio e faapea, o faamaumauga saʻo o le Evagelia e faaiʻu i upu nei “ona o lo latou matataʻu.”
E tele foʻi nisi manusikulipi Eleni ma faaliliuga i isi gagana lea e faaopoopo i ai le faaiʻuga umi ma le faaiʻuga puupuu pe a uma le fuaiupu e 8. O le faaiʻuga umi o loo iai fuaiupu e 12 e maua i manusikulipi o le Codex Alexandrinus, Codex Ephraemi Syri rescriptus, ma le Codex Bezae Cantabrigiensis mai i le senituri lona lima T.A. E maua foʻi i le Latin Vulgate, o le Curetonian Syriac, ma le Syriac Peshitta. Peitaʻi e lē o aofia i manusikulipi Eleni e lua na muamua atu i le senituri lona fā, o le Codex Sinaiticus ma le Codex Vaticanus, o le Codex Sinaiticus Syriacus mai i le senituri lona fā po o le lona lima faapea foʻi le manusikulipi a Mareko o loo i le Sahidic Coptic mai i le amataga o le senituri lona lima. I se tulaga talitutusa, o manusikulipi ua leva ona iai i le tusi o Mareko i le gagana Armenian ma le Georgian e faaiʻu i le fuaiupu e 8.
E i ai isi manusikulipi Eleni ma faaliliuga i isi gagana o loo aofia ai le faaiʻuga puupuu (e na o ni nai fuaiupu o loo i ai). O le Codex Regius mai le senituri lona valu T.A. o loo i ai faaiʻuga uma e lua, ae o loo taʻua muamua le faaiʻuga puupuu. O loo faatomua faaiʻuga nei e lua i se faamatalaga e faapea e ui o loo faaaogā e tagata aloaʻia ma tagata tomai lenei manusikulipi i le senituri lona 8 T.A. ae e lē maufaatuatuaina nei tusitusiga.
FAAIʻUGA PUUPUU
O le faaiʻuga puupuu pe a uma le Mar 16:8 e lē o se vaega o Tusitusiga Paia. E faitauina faapea:
A o mea uma ua ia poloaʻi atu i ai, ua latou faamatala puupuu atu iā i latou na faatasi ma Peteru. Ua mavae nei mea uma, ona auina atu lea e Iesu e ala iā i latou mai i sasaʻe e oo i sisifo, le faalauiloaga paia e lē faaleagaina, o le faaolataga e faavavau.
FAAIʻUGA UMI
O le faaiʻuga umi pe a uma le Mar 16:8 e lē o se vaega o Tusitusiga Paia. E faitauina faapea:
9 Ina ua toetū o ia i le aso muamua o le vaiaso, ona muaʻi faaali atu lea o ia iā Maria le Makatala, lea na ia tutuliesea ai temoni e toʻafitu. 10 Ua alu atu Maria ma taʻu atu i ē na faatasi ma ia, a o faavauvau ma fetagisi i latou. 11 Ae e leʻi talitonu i latou ina ua faalogo ua toe soifua mai o ia, ma na vaai Maria iā te ia. 12 Peitaʻi, ina ua mavae nei mea, ona faaali atu lea o ia i se isi tino i soo e toʻalua o loo savavali i le auala, a o ō atu i laʻua i nuu i uta; 13 ona ō mai ai lea o i laʻua ma faamatala atu i le ʻausoo. Peitaʻi latou te leʻi talitonu foʻi. 14 Mulimuli ane, ua faaali atu o ia i soo e toʻasefulu tasi a o taooto i latou e aai. Ona ia aʻoaʻi lea o i latou ona o le lē faatuatua ma le lotomaaa, auā latou te leʻi talitonu i ē na vāai iā te ia ua toetū mai i le oti. 15 Ua fetalai atu o ia iā i latou: “Ia outou ō atu i le lalolagi atoa ma talaʻi atu le tala lelei i foafoaga uma lava. 16 O le a faaolaina le tagata e talitonu ma papatisoina, ae o le a taʻusalaina le tagata e lē talitonu. 17 O faailoga foʻi nei e iloa ai i latou e talitonu: Latou te tulia temoni i loʻu igoa, latou te tautatala i gagana eseese, 18 e fetagofi atu o latou lima i gata feʻai, afai latou te inuina ni mea oona e lē afāina ai i latou. E faaee atu foʻi o latou lima i tagata mamaʻi ona toe malolosi ai lea.”
19 Ina ua uma ona fetalai atu le Alii o Iesu iā i latou, ona aveina aʻe lea o ia i le lagi, ma ua afio i le itu taumatau o le Atua. 20 Ua latou ō ma talaʻi atu i mea uma lava, a o latou galulue faatasi ma le Alii ma lagolagosua i le feʻau e ala i faailoga na latou faia.
Faitau Tusi Paia
(Mareko 15:1-15) Ua oo i le tafa o ata, ona fono loa lea o le ʻaufaitaulaga sili, le ʻautoeaina, ma le ʻautusiupu, e oo foʻi i alii uma o le Faamasinoga Sili, ua latou saisai iā Iesu, ona taʻitaʻiina atu lea o ia ma tuuina atu iā Pilato. 2 Ona fesili mai lea o Pilato iā te ia: “Po o oe ea o le tupu o tagata Iutaia?” A ua tali atu o ia: “O lenā tonu lava ua e fai mai ai.” 3 A ua tuuaʻia o ia e le ʻaufaitaulaga sili i le tele o mea. 4 Ona toe fesili mai lea o Pilato iā te ia: “Aiseā ua e lē tali mai ai? Seʻi vaai i le tele o mea ua latou tuuaʻia ai oe.” 5 Ae e leʻi toe tali atu lava Iesu, ma ua ofo ai Pilato. 6 O le mea moni, a o faia lenei tausamiga, e masani ona ia faasaʻolotoina ai se pagota o lē ua latou talosaga atu i ai. 7 O le taimi lea, o loo latou taofia ai se tasi e igoa iā Parapa faatasi ma ni tagata fouvale, o ē na latou fasiotia ni tagata i la latou fouvalega. 8 Ona ō mai lea o le motu o tagata ma talosaga mai e tusa ma le mea e masani ona ia faia mo i latou. 9 Ua tali atu Pilato iā i latou: “Pe tou te mananaʻo ou te faasaʻolotoina le tupu o tagata Iutaia?” 10 Ua ia iloa ona o lo latou matauʻa ua tuuina atu ai o ia e le ʻaufaitaulaga sili. 11 A ua faaoso e le ʻaufaitaulaga sili le motu o tagata e talosaga mai iā te ia, ina ia faasaʻoloto iā Parapa ae e lē o Iesu. 12 Ua toe tali atu Pilato iā i latou e faapea: “O le ā la se mea ou te faia iā te ia, o lē ua outou taʻua o le tupu o tagata Iutaia?” 13 A ua latou toe alalaga mai: “Ia tutuʻi o ia i luga o le laau!” 14 Ua toe faapea atu Pilato iā i latou: “Aiseā, o le ā se mea leaga ua ia faia?” A ua atili ai ona latou alalaga mai: “Ia tutuʻi o ia i luga o le laau!” 15 Ona o le manaʻo o Pilato e faamalie le motu o tagata, ua ia faasaʻolotoina ai Parapa. Ina ua uma ona sasa o Iesu, ona ia tuu atu lea o ia e tutuʻi i luga o le laau.
IUNI 11-17
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | LUKA 1
“Faaaʻoaʻo i le Lotomaulalo o Maria”
(Luka 1:38) Ona fai atu lea o Maria: “Faauta! O aʻu o le teine pologa a Ieova! Ia faia iā te aʻu le mea ua e folafolaina mai.” Ona alu ese ai lea o le agelu mai iā te ia.
“Faauta! O aʻu o le Teine Pologa a Ieova!”
12 Ua faaleo mai e ana upu le lotomaulalo ma le usitaʻi, lea e aogā mo tagata uma e faatuatua. Sa ia faapea atu iā Kaperielu: “Faauta! O aʻu o le teine pologa a Ieova! Ia faia iā te aʻu le mea ua e folafolaina mai.” (Luka 1:38) O le pologa o ia lea e aupito sili ona faatauvaa i auauna; e pulea atoa lona olaga e lona matai. Sa faapena lagona o Maria i lona Matai o Ieova. Sa ia iloa na malupuipuia o ia i ona aao, auā e faamaoni o Ia iā i latou o ē e faamaoni atu iā te Ia, ma o le a Ia faamanuia iā te ia a o fai ana taumafaiga i le tele e mafai ai, ina ia faatino ai lenei tofiga tāua tele.—Sala. 18:25.
(Luka 1:46-55) Ua faapea atu Maria: “Ou te vivii atu iā Ieova, 47 ma ua tumu loʻu loto i le olioli i le Atua loʻu Faaola; 48 auā ua ia silasila mai i le tulaga faatauvaa o lana teine pologa. Faauta! e amata atu nei ona faaamuia mai o tupulaga uma iā te aʻu; 49 auā ua faia e Lē e sili ona malosi o galuega tetele mo aʻu, ma e paia lona suafa. 50 E alofa mutimutivale o ia i ē e matataʻu iā te ia mai i lea tupulaga ma lea tupulaga. 51 Ua ia faia galuega mamana i lona aao, ua faataapeapeina i latou o ē e faamaualuluga o latou loto. 52 E lafoina e ia i lalo tagata malolosi mai nofoālii, ae e faaeaina o ē e faatauvaa; 53 ua ia faamaoona i mea lelei o ē ua fia aai, ma ua ia aauina ese atu le ʻaumauʻoa e aunoa ma ni mea. 54 Ua ia fesoasoani atu i lana auauna o Isaraelu, ina ia manatua ai e ia lona alofa mutimutivale 55 e faavavau e pei ona ia fetalai atu ai i o tatou augātamā, iā Aperaamo ma i lana fanau.”
“Faauta! O aʻu o le Teine Pologa a Ieova!”
15 Ona talanoa atu loa lea o Maria. O loo faamauina ana upu i le Afioga a le Atua. (Faitau le Luka 1:46-55.) O le tautalaga pito sili lea ona umi a Maria o loo faamauina i le Tusi Paia, ma e tele ni mea ua faaalia mai ai e faatatau iā te ia. Ua faaalia mai ai lona lotofaafetai, le agaga talisapaia, ma ua ia viia Ieova mo le faamanuiaina o ia i le faaeaga o le avea ma tinā o le Mesia. Ua faaalia mai ai le telē o lona faatuatua, e pei ona ia taʻua e lafotuina e Ieova tagata faamaualuluga ma malolosi, ae e fesoasoani i tagata faatauvaa ma matitiva o ē saʻili e auauna atu iā te ia. O loo faaalia mai ai foʻi le tele o lona poto. I se saʻiliʻiliga na faia, e silia i le 20 faamaumauga na ia faasino atu ai i Tusitusiga Eperu!
16 E manino mai, sa mafaufau loloto Maria i le Afioga a le Atua, ma sa tumau pea o ia i le lotomaulalo, e ala i lona faaaogāina o le Tusi Paia e faamatalaina ai lona tulaga, nai lo le faia o ona lava manatu. O le a iai le aso e faaalia ai foʻi e le tama o loo i lona manava le agaga lava foʻi lenā, e ala i le faapea atu: “O mea ua ou aʻoaʻoina atu, e lē o ni oʻu manatu, a o manatu o lē na auina mai aʻu.” (Ioa. 7:16) E tāua tele foʻi ona tatou fesili ifo iā i tatou lava: ʻPo o oʻu faaalia se faaaloalo faapena ma le migao mo le Afioga a le Atua? Po o oʻu faalagolago i oʻu lava manatu ma aʻu aʻoaʻoga?’ Sa iai iā Maria se vaaiga saʻo.
Saʻiliʻiliga Loloto mo ʻOa Faaleagaga
(Luka 1:69 fpl) Ua ia faatūina lē e malosi, o le faaola lea mo i tatou i le aiga o Tavita lana auauna,
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Lu 1:69
o le nifo o le faaolataga: Po o “lē e malosi.” I le Tusi Paia, e masani ona faasino atu seu o manu i le malosi ma le manumalo aʻiaʻi. (1Sa 2:1; Sl 75:4, 5, 10; 148:14.) Ua faaāta mai foʻi e seu ia tupu ma o latou malo, e tusa pe amiotonu pe amioleaga, ma o lo latou manumalo aʻiaʻi o loo faatusaina i le taia pe suatia e seu. (Te 33:17; Ta 7:24; 8:2-10, 20-24) I lenei mau, o le faaupuga “o le nifo o le faaolataga” e faasino atu i le Mesia o lē e i ai le mana e faaolaina ai so o se tasi.
(Luka 1:76) A o oe le tamaitiiti, e taʻua oe o le perofeta a Lē Silisili Ese, auā e te muamua atu i luma o Ieova e saunia ona ala,
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Lu 1:76
e te muamua atu i luma o Ieova: O le a ʻmuamua atu [Ioane le Papatiso] i luma o Ieova’ i se uiga faapea o le a muamua o ia iā Iesu, o lē o le a avea ma sui o lona Tamā ma e sau o ia i le suafa o lona Tamā.—Ioa 5:43; 8:29.
Faitau Tusi Paia
(Luka 1:46-66) Ua faapea atu Maria: “Ou te vivii atu iā Ieova, 47 ma ua tumu loʻu loto i le olioli i le Atua loʻu Faaola; 48 auā ua ia silasila mai i le tulaga faatauvaa o lana teine pologa. Faauta! e amata atu nei ona faaamuia mai o tupulaga uma iā te aʻu; 49 auā ua faia e Lē e sili ona malosi o galuega tetele mo aʻu, ma e paia lona suafa. 50 E alofa mutimutivale o ia i ē e matataʻu iā te ia mai i lea tupulaga ma lea tupulaga. 51 Ua ia faia galuega mamana i lona aao, ua faataapeapeina i latou o ē e faamaualuluga o latou loto. 52 E lafoina e ia i lalo tagata malolosi mai nofoālii, ae e faaeaina o ē e faatauvaa; 53 ua ia faamaoona i mea lelei o ē ua fia aai, ma ua ia aauina ese atu le ʻaumauʻoa e aunoa ma ni mea. 54 Ua ia fesoasoani atu i lana auauna o Isaraelu, ina ia manatua ai e ia lona alofa mutimutivale 55 e faavavau e pei ona ia fetalai atu ai i o tatou augātamā, iā Aperaamo ma i lana fanau.” 56 Ua nofo ai i inā Maria faatasi ma ia pe tusa o le tolu masina, ona toe foʻi atu lea i lona aiga. 57 Ua oo i le masina o Elisapeta, ona ia fanaua ai lea o se tama tama. 58 Ua faalogo tuaoi ma ona tauaiga ua faateleina e Ieova lona alofa mutimutivale iā te ia, ona latou olioli ai lea faatasi ma ia. 59 Ua oo i le aso lona valu, ona latou ō mai lea e peritome le tamaitiiti, ma ua latou mananaʻo e faaigoa o ia i le igoa o lona tamā, o Sakaria. 60 A ua tali atu lona tinā e faapea: “E leai! e tatau ona faaigoa o ia iā Ioane.” 61 Ona latou fai mai lea iā te ia: “E leai se tagata o lou aiga e igoa i lenā igoa.” 62 Ona fai mai lea o a latou tāga i le tamā, e faatatau i le igoa e manaʻo e faaigoa ai o ia. 63 Ona ia fai atu lea e aumai se laupapa ma ua ia tusia ai: “O Ioane lona igoa.” Ua ofo ai i latou uma i lenei mea. 64 Ona matala loa lea o lona laulaufaiva ma ua tautala, ua vivii atu i le Atua. 65 Ua matataʻu o latou tuaoi uma; ma ua talanoa ai foʻi tagata i atumauga o Iutaia i nei mea uma. 66 O i latou uma ua faalogo i ai, ua manatunatu ifo i o latou loto, ma ua faapea ane: “O le ā le tulaga o le a oo i ai lenei tamaitiiti?” Auā ua iā te ia le aao o Ieova.
IUNI 18-24
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | LUKA 2-3
“Talavou e—Po o E Agaʻigaʻi i Luma Faaleagaga?”
(Luka 2:41, 42) E masani ona ō atu ona mātua i Ierusalema i lea tausaga ma lea tausaga, mo le tausamiga o le paseka. 42 Ina ua sefulu lua ona tausaga, ona latou ō aʻe ai lea e tusa ma le tū masani o le tausamiga.
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Lu 2:41
e masani ona ō atu ona mātua: E leʻi manaʻomia e le Tulafono ona auai fafine i le faamanatuga o le Paseka. Peitaʻi, sa masani ona malaga faatasi Maria ma Iosefa i Ierusalema mo lenei faamanatuga faaletausaga. (Eso 23:17; 34:23) I tausaga taʻitasi, e toetoe lava 300 km (190 maila) le alu ma le toe foʻi mai o le la malaga, faatasi ai ma lo la aiga ua faasolosolo ina toʻatele.
(Luka 2:46, 47) Ua mavae aso e tolu, ona la maua ai lea o ia i le malumalu, o loo nonofo faatasi ma aʻoaʻo, o loo faalogologo ma tuufesili atu iā i latou. 47 A ua matuā ofo i latou uma o ē ua faalogologo iā te ia i lona malamalama ma ana tali ua fai atu.
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Lu 2:46, 47
tuufesili atu iā i latou: O le auala na tali atu ai i latou na faalogologo atu iā Iesu, ua faailoa mai ai o ana fesili e lē pei o fesili e masani ai tamaiti e tau lava ina fia iloa. (Lu 2:47) I nisi taimi o le upu Eleni i inei ua faaliliuina i le upu “tuufesili,” e mafai ona faatatau atu i fesili e faaaogā i se iloiloga faafaamasinoga ma e ono aofia ai ni fesili e suʻesuʻe pe e moni mea na latou aʻoaʻoina atu. (Mat 27:11; Mar 14:60, 61; 15:2, 4; Ga 5:27) Ua faapea mai nisi tusitala o le talafaasolopito, pe a uma se faamanatuga, e iai pea nisi taʻitaʻi lotu i le malumalu ma e latou te aʻoaʻo mai i se tasi o faapaologa tetele. E mafai la e tagata ona nonofo i tafatafa o tamāloloa nei ma tuufesili atu.
ua matuā ofo: O le veape Eleni o loo faaaogāina i le upu “matuā ofo” e mafai ona uiga atu i le faaauau pea ona taufaiofo o tagata.
(Luka 2:51, 52) Ona latou ō lea ma ona mātua i Nasareta, ma ua gauaʻi pea o ia iā i laʻua. A ua taofimau pea i le loto o lona tinā nei mea uma. 52 Ua tupu le atamai ma le tino o Iesu, ma ua alofaina o ia e le Atua atoa ma tagata.
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Lu 2:51, 52
gauaʻi pea: Po o le “usiusitaʻi pea.” O le veape Eleni o loo faaaogāina i inei ua faailoa mai ai se gaoioiga e faaauau pea ona fai. Ina ua taufaiofo faiaʻoga i le malumalu i lona malamalama i le Afioga a le Atua, na toe foʻi lea o Iesu i lona aiga ma faaalia le lotomaulalo e ala i le gauaʻi pea i ona mātua. Na sili atu ona mataʻina lona usiusitaʻi i ona mātua nai lo o se isi lava tamaitiiti, ma o le faia faapea na atoatoa ai ona ia faataunuuina le Tulafono a Mose.—Eso 20:12; Ka 4:4.
Saʻiliʻiliga Loloto mo ʻOa Faaleagaga
(Luka 2:14) “Ia tuu atu le viiga i le Atua o i le lagi, ma le filemu i le lalolagi i tagata ua ia finagalo malie i ai.”
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Lu 2:14
ma le filemu i le lalolagi i tagata ua ia finagalo malie i ai: I nisi manusikulipi o loo faaliliuina ai lenei faaupuga e faapea “ma le filemu i le lalolagi, o le finagalo malie i tagata,” ma o loo taʻua lenei faaupuga i nisi faaliliuga o le Tusi Paia. Peitaʻi o le auala o loo faaupu ai lenei faaupuga i le Faaliliuga a le Lalolagi Fou e sili atu ona lagolagoina e le tele o manusikulipi. O lenei faaupuga na faia e agelu, e lē o uiga atu ua finagalo malie le Atua i tagata uma e tusa po o ā a latou amioga ma gaoioiga. Peitaʻi, e faasino atu iā i latou o le a mauaina le finagalo malie o le Atua, ona o lo latou faaalia o le faatuatua moni ma avea o ni soo o lona Alo.
tagata ua ia finagalo malie i ai: O le faaupuga “finagalo malie” lea na faia e agelu, e faasino atu i le finagalo malie o le Atua ae e lē o se uiga e faaalia e tagata. O le upu Eleni eu·do·kiʹa e mafai ona faaliliuina i le “finagalo malie.” O loo faaaogā le veape Eleni o le eu·do·keʹo i le Mat 3:17; Mar 1:11; ma le Lu 3:22, ina ua fetalai mai le Atua e faatatau i lona Alo lea ua faatoʻa uma ona papatiso. O loo faailoa mai ai le uiga autū o le “ia faamaonia; ia fiafia i ai; ia matuā faatāua.” O le faaaogāina o lenei faaupuga “tagata ua ia finagalo malie i ai” (an·throʹpois eu·do·kiʹas) e faasino atu iā i latou ua finagalo malie i ai le Atua, ma e mafai foʻi ona faaliliuina i le faaupuga “tagata ua ia fiafia i ai.” O lea la, o lenei faaupuga na faia e agelu e faasino atu i tagata ua finagalo malie i ai le Atua ona o lo latou faafiafiaina o ia e ala i lo latou faatuatua moni ma avea o ni soo o lona Alo, ae e lē o faasino atu i tagata uma. E ui i nisi taimi e mafai ona faasino atu le upu Eleni o le eu·do·kiʹa i le lelei o loto o tagata (Ro 10:1; Fil 1:15), ae i le tele o taimi e faasino atu i le finagalo malie o le Atua (Mat 11:26; Lu 10:21; Efe 1:5, 9; Fil 2:13; 2Te 1:11). O loo taʻua i le Sl 51:18 [50:20, LXX] o le faaliliuga o le Septuagint, o le upu o loo faaaogāina ai e faasino atu i le “finagalo malie” o le Atua.
(Luka 3:23) E tusa ma le tolu sefulu tausaga o Iesu ina ua amata lana galuega. E pei ona manatu i ai tagata, o ia o le atalii o Iosefa, o le atalii o Heli,
E te Silafia?
O ai le tamā o Iosefa?
O Iosefa o se kamuta mai i Nasareta, o ia o le tamāfai o Iesu. Ae o ai le tamā o Iosefa? Ua taʻua i le gafa o Iesu o loo i le Evagelia a Mataio, o Iakopo, ae ua faapea mai Luka o Iosefa “o le atalii o Heli.” Aiseā e foliga mai ai e eseese nei manatu?—Luka 3:23; Mataio 1:16.
Ua faapea mai Mataio, “na fanaua e Iakopo o Iosefa.” O le upu fanaua e faaliliu mai i se upu Eleni e faamatala manino mai ai, o Iakopo o le tamā moni o Iosefa. Sa faailoa mai e Mataio le tupuaga moni o Iosefa, e tupuga mai i le gafa tautupu o Tavita. O lea, sa iai iā Iesu o le ataliifai o Iosefa, le aiā faaletulafono e nofoia ai le nofoālii.
I le isi itu, na taʻua e Luka “o Iosefa o le atalii o Heli.” O le faaupuga “atalii o,” e mafai foʻi ona faasino atu i se tamāloa ua avea ma toʻalua o le afafine o se tasi. E faapea foʻi le manatu o loo i le Luka 3:27 lea e taʻua ai Salatielu o “le atalii o Neri,” ae o lona tamā moni lava o Iekonia. (1 Nofoaiga a Tupu 3:17; Mataio 1:12) E foliga mai na faaipoipo Salatielu i se afafine o Neri e lē o iloa lona igoa, ma o le pogai lea na taʻua ai Salatielu o le atalii o Neri. O le pogai foʻi lenā na taʻua ai Iosefa o le “atalii” o Heli, ona sa faaipoipo iā Maria le afafine o Heli. O lea, na taʻua e Luka le tupuaga o Iesu “i le itu faaletino,” e ala mai i lona tinā o Maria. (Roma 1:3) Ioe, o loo taʻua i le Tusi Paia faamatalaga eseese ma aogā o gafa e lua o Iesu.
Faitau Tusi Paia
(Luka 2:1-20) I na aso, na oo mai ai le poloaʻiga a Kaisara Aokuso ina ia tusia igoa o tagata uma o le lalolagi; 2 (o lenei uluaʻi tusigāigoa, na faia a o avea Kurenio ma kovana i Suria;) 3 ma na faimalaga atu tagata uma i o latou aai ina ia tusia o latou igoa. 4 Ua alu aʻe foʻi Iosefa mai i Nasareta le aai o Kalilaia e agaʻi i Iutaia, i le aai o Tavita ua taʻua o Peteleema, auā o ia o se tasi o le aiga o Tavita, 5 ina ia tusia o la igoa faatasi ma Maria, o lē ua ia faaipoipo atu i ai, ma o loo mamafa o ia i lana tama. 6 A o iai i laʻua i inā, ua oo i le aso e fanau ai o ia. 7 Ua fanaua e ia lana tama tama, o le ulumatua lea. Ua ia faapulupulu o ia i ʻie ma faataoto i le mea e tuu ai meaʻai a manu, auā e leai se avanoa mo i latou i le fale talimālō. 8 Ua iai foʻi i lenā nuu o leoleo mamoe, o loo nonofo i fafo i le pō ma vaavaai a latou lafu. 9 Ona faafuaseʻi lea ona tū mai o le agelu a Ieova i o latou luma, ua pupula faataaliʻoliʻo iā i latou le mamalu o Ieova ma ua latou matuā fefefe ai. 10 A ua fai atu le agelu iā i latou: “Aua tou te fefefe. Faauta! Ou te faailoa atu iā te outou le tala lelei e olioli ai tagata uma, 11 auā ua fanau mai i le asō i le aai o Tavita, le Faaola, o Keriso le Alii. 12 O le faailoga lenei mo outou: O le a outou maua le pepe o faapulupulu i ʻie ma o loo taoto i le mea e tuu ai meaʻai a manu.” 13 Ona faafuaseʻi lea ona faatasi ane i le agelu o le ʻau e toʻatele mai le lagi, ua latou vivii atu i le Atua e faapea: 14 “Ia tuu atu le viiga i le Atua o i le lagi, ma le filemu i le lalolagi i tagata ua ia finagalo malie i ai.” 15 Ina ua toe foʻi agelu i le lagi, ona talatalanoa lea o leoleo mamoe e faapea: “Tatou ō loa i Peteleema ma vāai i le mea ua tupu e tusa ai ma le mea ua faailoa mai e Ieova iā i tatou.” 16 Ua latou faanatinati atu ma maua ai Maria ma Iosefa, faapea foʻi ma le pepe o loo taoto i le mea e tuu ai meaʻai a manu. 17 Ina ua latou vāai i le pepe, ona latou faailoa atu lea o upu a le agelu e faatatau iā te ia. 18 Ua ofo i latou uma ua faalogo i ai i mea ua taʻu atu e leoleo mamoe, 19 a ua taofimau e Maria nei upu uma, ma ua manatunatu i ai i lona loto. 20 Ona toe foʻi lea o leoleo mamoe, ua faamamalu ma vivii i le Atua ona o mea uma ua latou faalogo ma vāai i ai, e pei ona taʻuina mai iā i latou.
IUNI 25–IULAI 1
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | LUKA 4-5
“Teena Faaosoosoga e Pei Ona sa Faia e Iesu”
(Luka 4:1-4) Ua maliu ese Iesu mai Ioritana, ua tumu o ia i le agaga paia, ma ua taʻitaʻiina o ia e le agaga i le toafa 2 mo aso e fā sefulu, ua faaosoosoina ai o ia e le Tiapolo. E leʻi taumafa foʻi o ia, ma ina ua uma na aso, ona fia taumafa ai lea o ia. 3 Ona o lenei mea, ua faapea mai ai le Tiapolo iā te ia: “Afai o oe o se atalii o le Atua, inā fetalai atu ia i lenei maa ia liu falaoa.” 4 Ona tali atu lea o Iesu iā te ia: “Ua tusia, ʻE lē na o meaʻai e ola ai le tagata.’”
Ia Iloilo po o Faapeʻī Lau Amio e Tatau Ona Iai
8 Na faaaogā foʻi e Satani lenā mailei e faaosoosoina ai Iesu i le vaomatua. Sa taumafai Satani e faaaogā le fia taumafa o Iesu e faaosoosoina ai o ia, auā ua faatoʻā uma lava ona ia anapogi i aso e 40. Na faapea atu Satani iā Iesu: “Afai o oe o se atalii o le Atua, inā fetalai atu ia i lenei maa ia liu falaoa.” (Luka 4:1-3) E lua ni filifiliga sa mafai ona faia e Iesu. Sa mafai ona ia faaaogā lona mana e fai ai se vavega e faamalie ai lona fia taumafa, po o le filifili foʻi e lē faia faapea. Sa silafia e Iesu, e lē tatau ona ia faaaogā lona mana mo se māfuaaga manatu faapito. Sa fia taumafa Iesu, peitaʻi sa sili atu ona tāua iā te ia lana faiā ma Ieova. Na ia tali atu: “Ua tusia, ʻE lē na o meaʻai e ola ai le tagata, ae o afioga uma e tulei mai i le fofoga o Ieova.’”—Mata. 4:4.
(Luka 4:5-8) Ona ave lea o ia e le Tiapolo, ma faaali mai loa iā te ia malo uma o le lalolagi; 6 ona faapea mai lea o le Tiapolo iā te ia: “Ou te avatua iā te oe nei malo uma ma o latou mamalu auā ua tuuina mai iā te aʻu, ma ou te foaʻiina atu ai i lē ou te loto i ai. 7 Pe afai e tau lava ina e faapaʻū ma tapuaʻi mai iā te aʻu, ona fai lea mo oe o nei malo uma.” 8 Ona tali atu lea o Iesu iā te ia: “Ua tusia, ʻE tatau ona e tapuaʻi iā Ieova lou Atua, ma e na o ia foʻi e tatau ona e avatu i ai le auaunaga paia.’”
Ia Iloilo po o Faapeʻī Lau Amio e Tatau Ona Iai
10 Ae faapefea le tulaga o Iesu? Ua faapea mai le Tusi Paia, ona ʻfaaali mai loa lea iā Iesu malo uma o le lalolagi e pei o le emo o le mata.’ Ona faapea atu lea o le Tiapolo iā te ia: “Ou te avatua iā te oe nei malo uma ma o latou mamalu.” (Luka 4:5, 6, fpl.) E leʻi mafai ona vaai moni Iesu i malo uma o le lalolagi, pe afai e pei o le emo o le mata le faaaliina atu e Satani o malo iā te ia. Peitaʻi, na manatu Satani e mafai ona tosina Iesu pe a ia vaai i se faaaliga o le mamalu o ia malo. O le fiasili o Satani na ia faapea atu ai iā Iesu: “Tau lava ina e faapaʻū ma tapuaʻi mai iā te aʻu, ona fai lea mo oe o nei malo uma.” (Luka 4:7) E leʻi mafai e Satani ona faasesēina Iesu. Peitaʻi na ia tali atu: “Ua tusia, ʻE tatau ona e tapuaʻi iā Ieova lou Atua, ma e na o ia foʻi e tatau ona e avatu i ai le auaunaga paia.’”—Luka 4:8.
(Luka 4:9-12) Ona ave lea o ia i Ierusalema, ma faatū iā te ia i luga o le pā o le malumalu ma faapea mai: “Afai o oe o se atalii o le Atua, inā oso ia i lalō; 10 auā ua tusia, ʻE na te faatonuina ana agelu ina ia leoleo iā te oe,’ 11 ma ʻLatou te aveina oe i o latou lima, ina neʻi tuʻia lou vae i se maa.’” 12 A ua tali atu Iesu iā te ia: “Ua fai mai le upu, ʻAua e te faia se mea e tofotofo ai iā Ieova lou Atua.’”
nwtsty ata
Pā o le malumalu
Atonu na faatū e Satani Iesu “i luga o le pā [po o se vaega pito i maualuga] o le malumalu” ma faatonu o ia e oso i lalo. Peitaʻi, e lē o iloa tonu po o fea le nofoaga na tū ai Iesu. O le upu “malumalu” o loo faaaogāina i inei, e uiga atu i le malumalu atoa, ma atonu la na tū Iesu i le tulimanu o le itu i saute i sasaʻe (1) o le malumalu. Atonu foʻi na tū o ia i se isi tulimanu o le malumalu. O le oso ese mai i se tasi o nei nofoaga e mautinoa e iʻu ai i le oti seʻi vaganā ua laveaʻia o ia e Ieova.
Ia Iloilo po o Faapeʻī Lau Amio e Tatau Ona Iai
12 Na matuā eseese Iesu ma Eva, auā na ia faataatia se faaaʻoaʻoga lelei o le lotomaulalo. Na faaosoosoina e Satani Iesu i se isi auala. Peitaʻi, na ia teena le faia o so o se gaoioiga faalialiavale ma faamaualuga, e tofotofo ai i le Atua. Nai lo o lea, na manino lana tali ina ua ia faapea mai: “Ua fai mai le upu, ʻAua e te faia se mea e tofotofo ai iā Ieova lou Atua.’”—Faitau le Luka 4:9-12.
Saʻiliʻiliga Loloto mo ʻOa Faaleagaga
(Luka 4:17) Ua tuuina mai iā te ia le tusi tāʻai a le perofeta o Isaia, ua ia tatala le tusi ma maua ai le mea ua tusia ai:
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Lu 4:17
tusi tāʻai a le perofeta o Isaia: O loo faia aʻe le Tusi Tāʻai a Isaia na maua i le Sami Mate i ni taʻaiga e 17o loo faapipii faatasi, ma e 7.3 mita (24 futu) le umī ma e 54 ona vaega. Atonu e talitutusa le umī o lenā tusi tāʻai ma le tusi tāʻai na faitau e Iesu i le sunako i Nasareta. E aunoa ma le fesoasoani o fuainumera o mataupu ma fuaiupu, lea e leʻi iai i le uluaʻi senituri, sa manaʻomia la ona suʻe e Iesu le vaega lea e manaʻo e faitau. Peitaʻi, ona sa maua tonu e Iesu tusitusiga faavaloaga e faatatau iā te ia, ua faaalia mai ai lona masani lelei i le Afioga a le Atua.
(Luka 4:25) Auā e moni ou te fai atu iā te outou, E toʻatele fafine ua oti a latou tane na iai i Isaraelu i ona pō o Elia, ina ua punitia le lagi mo tausaga e tolu ma masina e ono, na iai le oge tele i le nuu uma.
nwtsty faamatalaga mo suʻesuʻega o le Lu 4:25
tausaga e tolu ma masina e ono: I le 1Tu 18:1, na faasilasila ai e Elia le mutaaga o le lāmala “i le tausaga lona tolu.” Ua manatu nisi, e feteenaʻi upu a Iesu ma upu o loo taʻua i le 1 Tupu. Peitaʻi, e lē o faapea mai Tusitusiga Eperu, e itiiti ifo i le tolu tausaga le umi o le lāmala. O le vaitaimi e faasino atu i ai le faaupuga “i le tausaga lona tolu,” na amata ona tau mai i le taimi na muaʻi faasilasila atu e Elia le lāmala iā Aapo. (1Tu 17:1) Atonu e fai lenā faasilasilaga ua leva ona amata le tau mugālā, lea e masani lava e ono masina pe e sili atu foʻi le umi. E leʻi muta faafuaseʻi foʻi le lāmala i le taimi na toe alu atu ai Elia i luma o Aapo “i le tausaga lona tolu,” ae na muta ina ua uma le tofotofoga i luga o le Mauga o Karamelu. (1Tu 18:18-45) O lea la, o upu a Iesu o loo faamauina i inei, faapea ma upu a lona ʻafa uso o loo faamauina i le Ia 5:17, e fetaui lelei ma le faitauga o taimi o loo i le 1Tu 18:1.
Faitau Tusi Paia
(Luka 4:31-44) Ua maliu ifo o ia i Kapanaumi o se aai o Kalilaia, ma ua aʻoaʻo atu o ia iā i latou i le sapati. 32 Ua matuā ofo i latou i lana aʻoaʻo atu, auā ua ia aʻoaʻoina i latou e pei o sē ua iai le pule. 33 Ua i le sunako se tamāloa ua iai le agaga o le temoni leaga lea, ua ia alaga leotele mai: 34 “Auē Iesu e, le Nasareta! Aiseā ua e faalavelave mai ai iā i matou? Po ua e sau ea e faaumatia i matou? Ua ou iloa o oe o Lē e Paia e te sau mai i le Atua.” 35 Ona vavao atu lea o Iesu iā te ia e faapea: “Ia e filemu, ma ia e alu i fafo mai iā te ia!” Ina ua uma ona lafoina i lalo le tamāloa i o latou luma, ona alu ese ai lea o le temoni mai iā te ia, ma e leʻi afāina ai o ia. 36 Ona taufaiofo ai lea o tagata uma, ma ua fetalanoaaʻi e faapea: “Po o ā nei upu ua ia tautala ai, auā ua iā te ia le pule ma le mana e faatonu ai agaga leaga, ona ō ese ai lea o i latou?” 37 Ua aave tala e uiga iā te ia i lea vaipanoa atoa. 38 Ina ua maliu ese o ia mai le sunako, ona ia ulufale atu lea i le fale o Simona. O loo tigāina le tinā o le avā a Simona, ona ua matuā maualuga lona fiva, ma ua latou talosaga atu iā te ia mo ia. 39 Ona tū lea o ia i ona tafatafa, ua ia faamālōlō iā te ia, ona teʻa ai lea o lona fiva. Ona tū loa lea o ia i luga ma amata ona auauna atu iā i latou. 40 I le goto o le lā, ua latou aumaia ai iā te ia o tagata e maua i maʻi eseese. Ua faaee ona aao iā i latou taʻitoʻatasi, ona faamālōlōina ai lea o i latou. 41 Ua ō ese foʻi temoni mai i le toʻatele ma alalaga mai e faapea: “O oe o le Alo o le Atua.” Ae ua ia vavao iā i latou e aua le tautatala, auā ua latou iloa o ia o le Keriso. 42 Peitaʻi, ina ua oo i le taeao, ona maliu atu lea o ia i le mea tuufua. Ae ua ō mai le motu o tagata e saʻili iā te ia, ma ina ua oo mai i le mea o loo iai o ia, ona latou taumafai lea e taofi o ia ina neʻi alu ese mai iā i latou. 43 Ae ua ia fetalai atu iā i latou: “E tatau ona ou folafola atu le tala lelei o le malo o le Atua i isi foʻi aai, auā o le mea lea na auina mai ai aʻu.” 44 Ona talaʻi atu lea o ia i sunako o i Iutaia.