A5
Le Suafa o le Atua i Tusitusiga Paia Eleni
E ioe tagata faitofā o le Tusi Paia o loo iai le suafa o le Atua lea e tusia o le Tetakalamatone (יהוה), i le pe ā ma le 7,000 taimi i uluaʻi Tusitusiga Paia Eperu. Peitaʻi, e manatu le toʻatele e leʻi iai lenā suafa i uluaʻi Tusitusiga Paia Eleni. O le māfuaaga lea ua lē faaaogāina ai le suafa o Ieova i le tele o Tusi Paia i aso nei, ina ua faaliliu le Feagaiga Fou. E oo lava foʻi pe a faaliliu mau e sii mai i Tusitusiga Paia Eperu o loo iai le Tetakalamatone, e faaaogā e le toʻatele o le ʻaufaaliliu le taʻu “Alii” nai lo o le suafa o le Atua.
E lē mulimuli le Faaliliuga a le Lalolagi Fou i lenā faiga taatele, ma o loo faaaogā ai le suafa o Ieova i le 237 taimi i Tusitusiga Paia Eleni. E lua ni vala tāua na tilofaʻia e le ʻaufaaliliu ina ua faia lenei filifiliga: (1) O manusikulipi Eleni o loo iai i le taimi lenei, e lē o uluaʻi tusitusiga ia sa iai. O le faitau afe o manusikulipi o loo iai i aso nei, o le tele lava na tusia a itiiti mai o le 200 tausaga talu ona māeʻa ona tuufaatasia uluaʻi tusitusiga. (2) E oo ane i lenā taimi, ua suia e ē na faia kopi o manusikulipi le Tetakalamatone i le Kyʹri·os, o le upu Eleni mo le “Alii,” pe na latou faia foʻi kopi mai i manusikulipi ua uma ona faia ai lenā suiga.
Na mautinoa le Komiti o le Faaliliuga o le Tusi Paia o le Lalolagi Fou i faamaoniga o le iai o le Tetakalamatone i uluaʻi manusikulipi Eleni. Na faavae aʻe le filifiliga sa faia i faamaoniga o loo mulimuli mai:
Sa iai le Tetakalamatone i kopi o Tusitusiga Paia Eperu sa faaaogā i aso o Iesu ma ona aposetolo. I le taimi ua teʻa, e iai ni nai tagata na teena lenā manatu. Ae o kopi o Tusitusiga Paia Eperu sa iai i tuā i le uluaʻi senituri lea na maua e lata ane i Qumran, ua matuā faamaonia ai lenā manatu.
I aso o Iesu ma ona aposetolo, sa iai le Tetakalamatone i faaliliuga Eleni o Tusitusiga Paia Eperu. I le tele o senituri, sa manatu le ʻaufaitofā e leʻi iai le Tetakalamatone i manusikulipi o le Septuagint, o se faaliliuga Eleni o Tusitusiga Paia Eperu. Ae i le ogatotonu o le senituri lona 20, na tilofaʻia ai e le ʻaufaitofā nisi o toega e sili ona leva o le Septuagint faa-Eleni sa iai i aso o Iesu. O na toega o loo iai le suafa o le Atua, o loo tusia i mataʻitusi Eperu. O lea i aso o Iesu, sa iai le suafa o le Atua i kopi o Tusitusiga Paia i le gagana Eleni. Peitaʻi, e oo ane i le senituri lona fā T.A., ua lē iai le suafa o le Atua i le Kenese e oo i le Malaki (ae na iai i manusikulipi tuai) i manusikulipi iloga o le Septuagint faa-Eleni, e pei o le Codex Vaticanus ma le Codex Sinaiticus. E lē o se mea la e faateʻia ai le lē maua o le suafa o le Atua i le Feagaiga Fou po o Tusitusiga Paia Eleni, i tusitusiga ia na faasaoina mai i lenā taimi.
E manino le fetalaiga a Iesu: “Ua ou sau i le suafa o loʻu Tamā.” Sa ia faamatilatila foʻi sa faia ana galuega i le ʻsuafa o lona Tamā’
E faamaonia mai i Tusitusiga Paia Eleni sa masani ona faaaogā e Iesu le suafa o le Atua ma faailoa atu i isi. (Ioane 17:6, 11, 12, 26) E manino le fetalaiga a Iesu: “Ua ou sau i le suafa o loʻu Tamā.” Sa ia faamatilatila foʻi sa faia ana galuega i le ʻsuafa o lona Tamā.’—Ioane 5:43; 10:25.
Talu ai o Tusitusiga Paia Eleni na faagaeeina e faaopoopo atu i Tusitusiga Paia Eperu, e lē talafeagai la le aveesea faafuaseʻi o le suafa o Ieova mai i lenā vaega o le Tusi Paia. Atonu i le ogatotonu o le uluaʻi senituri T.A., na faapea atu ai le soo o Iakopo i toeaina i Ierusalema: “Ua uma ona faamatala auʻiliʻili atu e Simeona le uluaʻi taimi na silasila ai le Atua i nuu ese, ina ia filifilia mai ai ni tagata mo lona suafa.” (Galuega 15:14) E lē talafeagai la le faia e Iakopo o lenā faamatalaga, pe ana fai e leai se isi i le uluaʻi senituri na iloa pe faaaogāina le suafa o le Atua.
O loo iai le faapuupuuga o le suafa o le Atua i Tusitusiga Paia Eleni. I le Faaaliga 19:1, 3, 4, 6 o loo aofia ai le suafa o le Atua i le upu “Aleluia.” E maua mai lenā upu i se faaupuga Eperu, o lona uiga “Ia vivii atu iā Ioa.” O “Ioa” o le faapuupuuga o le suafa o Ieova. O le tele o igoa o loo i Tusitusiga Paia Eleni e maua mai i le suafa o le Atua. E oo foʻi i le suafa o Iesu lava ia, ua faamatalaina i isi tusi o lona uiga “O Ieova o le Faaolataga.”
O loo faailoa mai i uluaʻi tusitusiga Iutaia sa faaaogā e Kerisiano Iutaia le suafa o le Atua i a latou tusitusiga. O le tusi The Tosefta, o se tuufaatasiga o tulafono tuugutu a Iutaia na faamāeʻaina i le pe tusa o le 300 T.A., ua taʻua ai le susunuina o tusitusiga faa-Kerisiano i le Sapati e faapea: “E leʻi faasaoina mai i le afi tusi a tusitala o le Evagelia, ma tusi a le minim [sa manatu i ai o Kerisiano Iutaia]. Ae o le mea lava na maua ai na tusi na susunu ai, atoa ai ma faamaumauga e faatatau i le suafa o le Atua sa iai i na tusi. Na toe sii mai e lenei tusi faamatalaga a Rabbi Yosé o Kalilaia, o lē na ola i le amataga o le senituri lona lua T.A. e faapea, i isi aso o le vaiaso “e ʻoti ese ai e se tasi faamaumauga o le suafa o le Atua o loo iai i na tusi [e faasino atu i tusitusiga Kerisiano] ma teu faalelei i se isi mea, ae susunu faamaumauga na totoe.”
E ioe nisi o faitofā o le Tusi Paia e foliga mai na iai le suafa o le Atua i mau i Tusitusiga Paia Eleni na sii mai i Tusitusiga Paia Eperu. I lalo o le ulutala pe a faaliliuina i le faa-Samoa “Tetakalamatone i le Feagaiga Fou,” o loo taʻua ai i le The Anchor Bible Dictionary e faapea: “E iai nisi faamaoniga e iloa ai sa iai le Tetakalamatone, le suafa o le Atua o Yahweh, i nisi o mau po o mau uma foʻi o le Feagaiga Fou na sii mai i le Feagaiga Tuai, ina ua muaʻi tusia tusi o le Feagaiga Fou.” Ua faapea mai le faitofā o George Howard: “Talu ai o loo tusia lava le Tetakalamatone i kopi o le Tusi Paia Eleni [le Septuagint] lea o loo faia aʻe ai le Tusi Paia a le uluaʻi lotu, ua talafeagai ai la ona talitonu e faapea na faatumauina e tusitala o le Feagaiga Fou le Tetakalamatone i Tusitusiga Paia, ina ua latou siiina mai na mau.”
Na faaaogā e tagata faaliliu iloga o le Tusi Paia le suafa o le Atua i Tusitusiga Paia Eleni. Ua leva ona faia e nei tagata faaliliu lenei mea a o leʻi taitai faia le Faaliliuga a le Lalolagi Fou. O nisi nei o tagata faaliliu ma a latou faaliliuga: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, faaliliuina e Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, faaliliuina e Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, faaliliuina e George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, faaliliuina e W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, faaliliuina e J.W.C. Wand, Bishop of London (1946). E lē gata i lea, i se faaliliuga faa-Sepania i le amataga o le senituri lona 20, na faaaogā ai e le tagata faaliliu o Pablo Besson le suafa “Jehová” i le Luka 2:15 ma le Iuta 14, ma e silia i le 100 faamatalaga pito i lalo na ia faaaogā ai le suafa o le Atua. A o leʻi taitai maua na faaliliuga, na faaaogā le Tetakalamatone i le tele o mau i faaliliuga Eperu o Tusitusiga Paia Eleni, mai i le senituri lona 16 ma faasolo mai ai. I le gagana Siamani lava ia, e pe tusa ma le 11 faaliliuga o loo faaaogā ai “Jehovah” (po o le faaliliuga saʻo o le upu Eperu “Yahweh”) i Tusitusiga Paia Eleni, ae e toʻafā tagata faaliliu na latou faaopoopo le suafa o le Atua i totonu o puipui e sosoo i le upu “Alii.” E sili atu i le 70 tagata faaliliu Siamani na latou faaaogā le suafa o le Atua i faamatalaga pito i lalo po o faaopoopoga.
Le suafa o le Atua i le Galuega 2:34 i le The Emphatic Diaglott, faaliliuina e Benjamin Wilson (1864)
O loo maua le suafa o le Atua i Tusitusiga Paia Eleni i faaliliuga o le Tusi Paia i le silia ma le 100 gagana. O le tele o gagana a Aferika, tagata Amerika māoʻi (Native American), Asia, Europa ma le Pasefika, e latou te faaaogāina le suafa o le Atua. (Tagaʻi i le lisi i le itulau e 1998 ma le 1999.) Na filifili tagata faaliliu o nei Tusi Paia e faaaogā le suafa o le Atua ona o māfuaaga e pei ona taʻua i luga. E leʻi leva ona maua nisi o nei faaliliuga o Tusitusiga Paia Eleni, e pei o le Tusi Paia Rotuma (1999), lea e 51 taimi o loo faaaogā ai le suafa “Jihova” i fuaiupu e 48, ma le faaliliuga (1989) i le gagana Batak (Toba) mai Initonesia, lea e 110 taimi o loo faaaogā ai le suafa “Jahowa.”
Le suafa o le Atua i le Mareko 12:29, 30 i se faaliliuga i le gagana Hawaii
E mautinoa e iai se faavae lelei o le toe faafoʻisia o le suafa o le Atua, o Ieova, i totonu o Tusitusiga Paia Eleni. O le mea tonu lenā ua faia e tagata faaliliu o le Faaliliuga a le Lalolagi Fou. E matuā faaaloalo i latou i le suafa o le Atua, ma e matuā mumusu e aveesea so o se mea na iai i uluaʻi tusitusiga ona o lo latou matataʻu i le Atua.—Faaaliga 22:18, 19.