Lukulupilo​—Ndulombeene kushintuula kintu?

BAADI na bipwa penda ekumi, kadi Daniel baadi kwete kulwa na mukumbo wa cancer takudi kipwa kishima. Ba minganga baaye abaadi bashimishe lukulupilo, mpa na bangi bantu babaadi pepi na uno nsongwalume. Anka Daniel badi mulame lukulupilo lwaye. Aye baadi na lukulupilo shi akyebe kukula bwa kwikala umune a ku beena siyanse abakimbi na kupeta bwanga bwa kubuka cancer dingi efuku. Baadi bikishekishe na lukulupilo pabitale efuku adifiki munganga auku kalolo bya kubuka kano cancer kaaye. Kadi, pabakumbeene dyadya efuku uno munganga bambile shi tobesha dingi kufika mwanda eyilu tadibaadi biya nya. Eshimba dya Daniel dibaadi dimulwile. Bwa musango wa kumpala, tabaadi dingi akumbuka kintu nya. Bafwile kunyima kwa mafuku apeela.

Mwisambo wa Daniel abaadi beulonde kwi umune a ku ba minganga babaadi balongye pabitale kikumbeene kukita lukulupilo na kukutwa lukulupilo ku mbidi bukome ya muntu. Pangi we mupwe kupusha ingi miisambo i byabya. Bu kileshesho, muntu mununu umune e pepi na lufu, kadi e na lukalo lwa kufika mpa na mwifuku dya muulo dyakwete kwindjila​—pangi kufika kwa muntu aadi mufule sunga efuku dibaadi mu mutandjikwe. Apafiki na kukila dino efuku, lufu alufiki bukidibukidi. Nkinyi akikitshisha bino byooso? Lukumino ndulombeene kwikala na bukome kampanda bu abipwandjikisha bantu bebungi?

Bantu bebungi abalongaa myanda ya minganga abalesha shi eshimba ditaale, lukulupilo na binangu abinyingisha bi na bukome bwa kukwasha ku muwa na mbidi bukome ya muntu. Anka ta mbantu boso abakumina byanka nya. Bangi beena siyanse abalongaa myanda ya minganga anka bu bantu bebungi bashi beena siyanse abamonaa shi bino ta mby’eyendo nya. Abambaa shi byooso bi ku mbidi abifikaa nka ku bintu bya ku mbidi.

Eyendo, mpaka pabitale muulo wa lukulupilo ta ngibangye lelo nya. Takudi bipwa binunu, Aristote, mwina Greke baadi mulongye filozofi, pababamwipwishe bwa kupatuula lukulupilo balulwile shi: “Nyi nkilotwa kya bwimane.” Na mu mafuku ashaale, muntu mukata a mwiumbo dya Amerike Benjamin Franklin baadi muleshe na mayi ebubi shi: “Yawa e na muwa bwa lukulupilo, afu na nsala.”

Byabya, lukulupilo alulesha kinyi? Nyi mpenda binangu bya akikimbi muntu, penda mushindo wi bantu abakimbi kunyingishibwa mu bilotwa? Sunga shi kwi kabingilo ka kumona lukulupilo kukila paapa​—bu kintu kyatudi balombeene kukimba atwe booso bwa kwikala mbidi bukome na kwikala na muloo, kintu ky’eyendo na kilombeene kwitukwasha?

Bwakinyi abitungu twikale na lukulupilo?

BIBAADYA kwikala naminyi su Daniel, nsongwalume baadi mufwe na cancer atwisambiile ku mbangilo kwa mwisambo ukile, baadi mulame lukulupilo? Baadi mulombeene kukambila cancer? Baadya kwikala na muuwa lelo? Sunga bano booso abakumiina shi lukulupilo lwi na muulo pangi ta mbalombeene kukumiina shi abikala bino nya. Na bino byooso bi na kyabilesha. Tabitungu kukishakisha pabitale kikumbeene kukita lukulupilo nya. Ta ndulombeene kubuka byooso nya, sunga kukutwa nya.

Pabaadi aluula nkonko ku televizio a CBS News, Dr. Nathan Cherney baadi mudimushe pabitale masaku a kupwandjikisha shi lukulupilo lwi na bukome bukilekile nsaa ya kubuka bantu basha mikumbo ikata bambile’shi: “Twi bamone balume abasashila bakashi baabo shi tabakwete kunangushena kalolo, tabakwete kunangushena ku myanda ibuwa.” Dr. Cherney baadi mukumbashe shi: “Uno mushindo wa kunangushena ngutushe bingi binangu bishi mwishinda, na dingi su bantu tabakitshi myanda kalolo, binka bu abamba shi ta mbakite kalolo bwa kukambila mukumbo wabo, na bino tambilulame nya.”

Bwa kwakula eyendo, bano bakwete kulwa na mukumbo wa lufu be mu ngoshi ya kukooka na ayitungu bukome bukile. Kwibatopeka nkwibatentekyela bungi bushito; na kino ta nyi kilombeene bano bafule muntu kumutentekyela nya. Byabya, twi na kya kwamba shi lukulupilo talwi na muulo nya?

Nya. Bu kileshesho, uno munganga umune, mwipane mu kukimba kwa ungi mushindo wa kubuka​—twambe shi bwa kubuka muntu abitungu kwitatshisha ngofu kushi penda bwa kulwa na mukumbo sunga kukwasha muntu bwashi ayishe mafuku ebungi na muwa, abitungu kwitatshisha bwa kukwasha muntu ekale biya na asangeele muwa mu mafuku abamushadila. Bano ba minganga mbashinguule kalolo muulo wa mbukilo a muntu amukwasha bwa kwikala na butaale mwishimba, sunga ekala na mukumbo ukile bukopo. Mbileshibwe kalolo shi lukulupilo ndulombene kukwasha mu wawa mushindo​—mpa na kukila paapa.

Muulo wa lukulupilo

Dr. W. Gifford-Jones, Jurnaliste esambila myanda ya minganga amba shi: “Lukulupilo mbwanga bukata.” Baadi mutaluule rapore ibungi ya bantu babaadi balongye bwa kumona mushindo wi kunyingisha muntu kwishimba akukwasha basha mikumbu be pepi na lufu. Abamba shi kunyingisha bantu mu wawa mushindo akwibakwasha bwa kwikala na lukulupilo na kwikala na binangu abinyingisha. Rapore imune ayitukye kunyima kwa kukimbuula mu 1989 ibaadi ileshe shi bantu babadi bakwashe uno mushindo abaadi bakishe mafuku ebungi kumpala kwa kufwa, aku namu rapore imune ya ano mafuku ta ngileshe bipeta bimune pabitale uno mwanda nya. Kadi, rapore ibungi ngileshe shi bano abanyingishibwa kwishimba uno mushindo tabakalakashibwa ngofu sunga kukyenga ngofu na mitanyo bu bano bashi banyingishibwe nya.

Tubande kutaluula ingi rapore ya bibaabadi balongye bikumbuune kukita kwikala kwa na binangu abinyingisha sunga binangu abibofusha kwi muntu akumbu mukumbo w’eshimba abetanyinaa bu maladie coronarienne (CHD). Abaadi balondeshe kalolo balume kukila 1 300 bwa kumona su be na binangu abinyingisha sunga shi mashimba ngebatshimbe pabitale muuwa wabo mu mafuku e kumpala. Kunyima kwa kutaluula bipwa 12 kunyima, abamwene shi balume 12 pa lukama abaadi na mushindo kampanda wa mukumbo w’eshimba wa CHD. Ku bano bangi, bantu babaadi babofule ku mashimba abaadi bakile bano babaadi na binangu abinyingisha pepi na 2 pa 1. Laura Kubzansky, mulongyeshi mukwashi a myanda itale munganga na mwikeelo wa bantu ku kilongyelo kikata Harvard School of Public Health, amba shi: “Myanda ibungi ayilesha shi binangu byashi ‘kwikala na binangu abinyingisha’ kwi buwa bwa kwikala mbidi bukome ngimwenekye kwi bantu bebungi​—ino rapore itale bantu 1 306 i bu kitundwilo kya kumpala akilesha shi binangu abinyingisha kwi buwa bwa kubuka mukumbo w’eshimba.”

Ingi myanda yabadi balongye ngileshe shi bano abamono shi mukumbo wabo ngukile bukopo tabapandaa bukidi bu bano abamono shi mukumbo wabo ngupeela nya. Mpa na kwikala na muuwa bipwa bikile bungi nkwipushene na kwikala na binangu abinyingisha. Ingi myanda yabadi balongye pabitale bukitshishi bwa mweneno ebuwa na e bubi a bununu kwi bantu banunu. Pe bantu banunu bakwete kupeta nsaa yooso ma mesaje aalesha shi kununupa akupeya muntu binangu kuuka kwa kukita myanda, kunyima abamweneka abatambuka na bukome na katshintshi. Twambe shi nkutuukye bipeta bibuwa nka bu bipeta bya kukita kalashishi munda mwa mbingo 12!

Bwakinyi bintu bu lukulupilo, kwikala na binangu abinyingisha, sunga mweneno ebuwa akukwasha bwa kwikala mbidi bukome? Pangi bena siyanse na ba minganga ta mbabande kushinguula kalolo bi binangu bya muntu na mbidi yaaye bwa kwaluula kalolo ino nkonko nya. Sunga mbyabya, basha binangu abalongo uno mwamba mbalombeene kutompa kwaluula muyile kiukilo kyabadi nakyo. Bu kileshesho, mulongyeshi umune auku myanda ya mishila amba shi: “Mbikile buwa kwikala na muIoo na lukulupilo. Kwikala byabya nyi akukwasha muntu bwashi tekalanga mukalakashibwe ngofu, na mbidi ayitumika kalolo yaaya nsaa. Nyi kingi kintu kilombeene muntu kukita bwa kushaala mbidi bukome.”

Bino binangu mbilombeene kumweneka bu bipwa kwi ba minganga, bantu abalongaa miikeelo ya bantu na bena siyanse, kadi ta nkwi balongi ba Bible nya. Takudi pepi na bipwa 3 000, Nfumu sha binangu Salomone baadi mufunde ku bukwashi bwa kikudi kiselele shi: “Muloo wa mwishimba aupashaa muntu, kinyongwa akinyaanyishaa mbidi.” (Nkindji 17:22) Tala byabaadi baleshe uno mwanda na nkatshinkatshi. Uno verse tamba shi muloo mwishimba aupasha mukumbo ooso nya kadi amba penda shi “aupashaa muntu.”

Nyi kwamba shi, mbikile buwa twele luno lukonko. Su lukulupilo nyi mbwanga, munganga kinyi mulombeene kupela kwibufundjila muntue? Na dingi, lukulupilo lwi na bingi bipeta bibuwa bikile mwanda wa kwikala mbidi bukome.

Binangu abinyingisha, binangu abibofusha, na muuwa oobe

Basha binangu mbalongye bamona shi basha binangu abinyingisha mbapete bukwashi bukata ku mweneno abo ebuwa a myanda. Nsaa ibungi abatumikaa kalolo ku kalasa, ku mudimo, mpa na pabakitshi kalashishi. Bu kileshesho, abaadi balongye kisaka kya bakashi. Bakata baabo ba kalashishi abaadi bataluule kalolo bwa kushinguula bakashi balombeene kusuuka lubilo ngofu. Penyi paapa, abaadi dingi bakite enquête bwa kumona bibaadi bukata bwa lukulupilo lwa ooso a kwabadi. Bipeta bibatukile bibaadi bileshe shi bakashi babaadi na lukulupilo lukata babaadi batumikye kalolo kukila bibaadi abipwandjikisha bakata ba kalashishi kunyima kwa’bo kwibataluula. Bwakinyi lukulupilo lubaadi lutushe bino bipeta?

Abaadi balongye myanda ibungi pa kulonga bano bakutwe binangu abinyingisha​—batshimbe kwishimba. Mu bipwa 1960, myanda ibabadi balongye ibaadi ituushe bipeta byabashibaadi abakulupila kupeta pabitale mwikeelo wa nyema, na bino bipeta nkutuma basha binangu bwa kufunda shi “nkwitatshisha kwa bisumanga helplessness.” Babaadi bamone shi na bantu namu mbalombeene kukumba mushindo kampanda wa uno mukumbo. Bu kileshesho, bantu babaabadi bele ano mateeta, abaadi bebatuule mbalo i tuleo tukile na bebalungula shi mbalombeene kulonga mushindo wa kwitutshiba pa kufina tu ma disque tupelatupela tubaadi mwanka. Abaadi bobeshe kutshiba tuleo.

Kisaka kyakabidi abaadi bekitekye bwa kukita nka byabya​—kadi kufina tu ma disque takubaadi kulombeene kutshiba tuleo nya. Anka byodi mulombeene kupwandjikisha, bebungi ba mu kino kisaka kyakabidi abaadi abapetele binangu bya’shi takwi bukwashi. Kunyima nka dyadya efuku, pababebelele dingi etata, bababangile kwiyalashena bwa kukita kintu kampanda. Babaadi abamono shi sunga bakita kintu kampanda takwi kintu akishintuluka nya. Sunga mbyabya, mpa na mu kino kisaka kya kabidi, baaba babaadi na binangu abinyingisha babapelele kulama binangu bya’shi takwi bukwashi nya.

Dr. Martin Seligman, baadi mukwashe bwa kukita ano mateta ooso, baadi mumone shi abitungu epane mu kulonga pabitale mudimo wa binangu abinyingisha na kutshimba kwa kwishimba. Baadi mulongye kalolo nangunangu ya bantu abamono shi ta be kupeta bukwashi. Bambile shi ino nangunangu ibubi, ayilwishisha muntu mu myanda yooso yakitshi, pangi mpa na kumutuma mu kuleka kukita byooso. Seligman akula mu kikoso pabitale binangu abibofusha na bipeta byako shi: “Kunyima kwa kulonga uno mwanda munda mwa bipwa makumi abidi na bitano, nakumiina shi su tukwete nsaa na nsaa kukumiina, anka abikitaa muntu mutshimbe kwishimba, shi malwa nkilema kyetu, na aakyebe kutungunuka, na aakyebe kulwisha kyooso kyatukitshi, aekala nsaa ibungi aetufwila kukila patukumiina shi ­tabi bi byabya.”

Anka byatwisambanga kunundu, bino binangu mbilombeene kumweneka bu bipya kwi bangi bantu lelo uno, kadi abiukibwa kalolo kwi balongi ba Bible. Tala abyamba luno lukindji: “Su obofula efuku dya mpombo, byaabya bukome bwobe mbupeela.” (Nkindji 24:10) Oolo, Bible apatuula kalolo shi binangu abibofusha, na nangunangu yako ibubi, akukutshisha bukome bwa kukita myanda. Byabya, nkinyi kyoodi mulombeene kukita bwa kukambila kutshimba kwa kwishimba na kwikala na binangu bibubi mu muuwa oobe?

Lukulupilo ndulombeene kukita buwa bukata

We kukambila binangu abikubofusha

MUSHINDO kinyi omonaa nkalakashi yokwete kufumankana nayo? Basha binangu bebungi abakumiina shi lwaluulo loobe ku luno lukonko alulesha kalolo su we na binangu abinyingisha sunga binangu bya kubofusha. Atwe booso atufumankanaa na makyenga kampanda mu muwa wetu, bangi be kupeta akile a bangi. Byabya, bwakinyi bangi abobesha kuluba nkalakashi yaabo, na kutompa dingi, aku namu bangi ababofula na kupela kutompa dingi kunyima kwa kufumankana na nkalakashi ipeela?

Bu kileshesho, banda kupwandjikisha shi okwete kukimba mudimo. Bwande bwashi besambe noobe nankwela nkonko anka abapele nkwata ku mudimo. Binangu byoobe abikala naminyi ponangushena pabitale uno mwanda? Pangi we kwamba shi mwanda wi koodi na kumona bu’shi tawi na mpwilo; na obanga kwamba shi: ‘Takwi muntu su ngumune mulombeene kwata muntu byandi’mi ku mudimo. Ntshi mulombeene kupeta mudimo efuku su ndimune nya.’ Sunga, bingi binangu bikile bubi bya kumona myanda yooso ya mu muwa oobe bu ikwatene na kano ka mwanda kabofumankana nako penda uno musango lukalakashi looso, na kubanga kunangushena shi: ‘Ne mupangye mu byooso. Ntshi na kya nsongo.’ Mu myanda yooso yatufumankana nayo, binangu bi byabya nyi mbinangu abibofusha.

Kulwa na binangu abikubofusha

Mushindo kinyi odya kulwa ino ngoshi? Kintu kya kumpala na kya muulo ukata nyi kulonga bya kutundula bino binangu bi bubi. Kintu kya kabidi kya kukita nyi nkulwa nabyo. Kimba ingi mishindo ya kwiyipatuula. Bu kileshesho, eyendo shi abapele nkwata ku mudimo mwanda takwi muntu su ngumune mulombeene kwata ku mudimo? Su bi kwikala shi uno mukata a mudimo ekalanga akimbi muntu mukumbashe ingi myanda yoshi mukumbashe?

Kwela binangu kalolo ku mwanda ooso, akulesha patooka bino binangu abibofusha mwanda nnangunangu ya kukishakisha. Kukutwa kwa nkupa uno mudimo akulesha shi opanga mu byooso, su we mulombeene kunangushena pabitale ingi myanda ya mu nshalelo oobe yoodi mobeshe​—bu kileshesho myanda yoodi mukite mu mudimo w’Efile Mukulu, kipwano kyodi nakyo mu kifuko, na bakuuku? Longa bya kubinga binangu bya’shi myanda ayikebe nkufwila ayikala “nka masaka.” Na dingi, we mukumbeene eyendo kuuka shi efuku su ndimune tobesha kupeta mudimo? Kwi myanda ibungi yodya kukita bwa kubinga binangu bibi.

Binangu bibuwa, bi na mpango kampanda

Mu bipwa bishaale basha binangu baadi batuushe kipatulwilo kya kukanya, kya mu kikoso kya lukulupilo. Abamba shi lukulupilo alulesha kukumiina shi okyebe kukumbasha mpango yoobe. Bu abikyebe kulesha mwisambo aulondo, lukulupilo ta ndufudiile paapa nya, kadi kino kipatulwilo akikwasha mu myanda ibungi. Kutaluula penda uno mushindo wa lukulupilo lwa muntu na muntu akwitukwasha bwa kwikala na binangu bibuwa, bi na mpango kampanda.

Su akukyebe kwikala bakumiine shi atobesha kukumbasha mpango yetu, abitungu twikale atufundu mpango yatwate na yatukumbasha. Su bomono shi twe na mbalo yofunda, mbikile buwa kwela binangu kalolo pabitale mpango iboodi mwiyatshile. Kya kumpala, we mpango kampanda yoodi mwate? Misango ibungi mbibofule kwikala atukitshi myanda penda ya kiubishi kushi kwata nsaa ya kwimana nkunangushena pabitale kyatukyebe eyendo mu nshalelo etu, sunga ki na muulo kwatudi. Pabitale dino eyi dya kulonda ditale kutaluula myanda ayitungu kutuula pa mbalo ya kumpala, atumono dingi shi kubanga kala Bible baadi mwibileshe kalolo shi: “Kushinguula kikile byooso ku buuwa.”​—Bena-Fidipe 1:10.

Su tubasangula myanda ayitungu kukita kumpala, mbibofule bwa kwitshibila mpango ikata mu myanda ilekeene, bu kileshesho mu nshalelo etu a mu kikudi, mu myanda ya mu kifuko, na ingi myanda. Kadi, abitungu shi tatwatanga mpango ikile bungi na dingi shi mpango yooso yatwata tobeshe kwiyikumbasha bukidi. Su mpango kampanda ibatwata ngikile bukopo kwiyikumbasha, ngilombeene kwitushimbisha, na twi kutadiila. Byabya, mbikile buwa kwata mpango ikile bukata ayitungu kukumbasha mafuku akile bungi na kwiyabuula mu mpango ipela ipela ya mu mafuku apela.

“Su muntu e na kitshibilo kya kukita kintu kampanda, akimbi mushindo wa kwikikita.” Ano mayi e na mwanda wa binyibinyi waalesha. Su tubata mpango ikata, abitungu twikale na lukalo na kitshibilo kya kwitatshisha ngofu bwa kukumbasha ino mpango. Twi balombeene kunyingisha kino kitshibilo patunangushena pabitale muulo wa mpango yetu na myabi yatupete patwiyikumbasha. Eyendo, nkalakashi ngikumbeene kutuuka, kadi abitungu twiyate bu myanda yatudi balombeene kupudisha kushi bu nfudiilo a byooso nya.

Kadi, abitungu shi tunangushene pabitale mushindo watudi balombeene kukita bwa kukumbasha mpango yetu. Mufundji C. R. Snyder, baadi mulongye ngofu pabitale muulo wa lukulupilo, alanga shi bibuwa kunangushena pabitale mishindo ibungi ya kukita bwa kukumpanga mpango yooso kampanda. Byabya, su mushindo umune ta ngobelekye, twi kutompa wa kabidi, wa kasatu, nka byabya.

Snyder etunyingisha dingi bwa kulonga nsaa ayitungu kushintuula mpango kampanda bwa kulonda ingi. Su bibetwikeela bukopo bwa kukumbasha mpango kampanda, kukankamana nka na ino mpango akukyebe penda kwitutshimbisha. Kadi, kwiyishintuula na ingi mpango yatudi balombeene kukumbasha kalolo akukyebe kwitukwasha bwa kwikala na lukupilo.

Mu Bible mwi kileshesho kikata pabitale uno mwanda. Nfumu Daavide baadi na mpango ikata ya kwibaka ntempelo a Yehowa, Efile Mukulu. Kadi Efile Mukulu baadi mulungule Daavide shi mwana aaye Salomone nyi apete uno mwabi. Pamutwe pa kupela na kukankamana bwa na kintu kikumbeene kumutshimbisha, Daavide baadi mushintuule mpango yaaye. Baadi mwipane na bukome bwaye booso bwa kusangisha mmono na bintu bibaadi bilombeene mwana aaye kwikala na lukalo bwa kupudisha uno mudimo.​—1 Banfumu 8:17-19; 1 Myanda 29:3-7.

Sunga tobesha kutamisha lukulupilo lwetu atwe banabeene pa’twe kulwa ngoshi na binangu abibofusha na kwikala na binangu bibuwa, bi na mpango kampanda, twi balombeene kwikala bakutwe dingi lukulupilo. Bwakinyi? Mwanda myanda ibungi yatushimisha lukulupilo pano pa nsenga, nyi myanda yatushi balombeene kobesha kupudisha. Patutala myanda ikata ikwete kukyengyesha bantu​—bulanda, ngoshi, myanda ya kukutwa kululama, mikumbo ikata na lufu​—mushindo kinyi ulombeene muntu kulama lukulupilo?

[Foto]

Su abapele nkupa mudimo okimbanga, apwandikisha shi tokyebe kupeta dingi mudimo efuku su ndimune?

[Foto]

Mfumu Davide mmuleshe shi bibuwa kushintuulanga mpango

Nkunyi koodi mulombeene kupeta lukulupilo lwa binyibinyi?

NSAA obe bayimana na abimweneka shi balwila. Bwa kumulumbuula, bantu ba kulumbuula mbakile na abitungu osangule umune. Ma publicité atale kulumbuula kwa nsaa ngikile bungi, bangi abalesha shi abo nyi bakutudila eshimba, na bangi bakwete kwakula myanda ishi ipushene. Kadi we kupusha naminyi su omona shi mwikungishanyi nobe umune muntu ba binangu na ayi ngi baadi mukite uno nsaa mu bipwa bishaale? Kukasha byabya, bopusha shi akumiina nkukwasha buntu. Abimweneka patooka shi abikala kitshibilo kyoobe, ta mbyabya?

Binobino pwandjikisha uno nsaa na ngobesha yoobe ya kwikala na lukulupilo. Su bomono shi okwete kushimisha lukulupilo​—bu bi bantu bebungi mu ano mafuku e bukopo​—nkunyi kodya nkakimba bukwashi? Bantu bebungi abamba shi mbalombeene kupudisha mwanda oobe, kadi myanda yabakulungula bwa kikita ngikile bungi ikumbeene kutwesha kafutakanyi mu binangu na ngikutwene. Byabya, bwakinyi tokumiina kwenda kwi Yawa baadi mupangye muntu na mushindo wa kwikala na lukulupilo pamutwe pa kubanga kwi bangi? Bible amba shi “aye shii kula na ooso a kwatudi ” na e na lukalo lwa kwitukwasha.​—Bikitshino 17:27; 1 Mpyeele 5:7.

Kipatulwilo kikata kya lukulupilo

Kishima lukumino ki mu Bible akipatuula myanda ibungi kukila mishindo yooso yabakipatuula lelo uno kwi minganga, bena siyanse, na bano abalongaa myanda ya mwikeelo. Bishima bya mu ndimi ya kala byabadi baluule mu Bible bu “lukulupilo” alupatuula kwindjila na lukalo looso na kwindjila kintu kibuwa. Twambe shi lukulupilo lwi na bintu bibidi. Akilesha lukalo lwa kumona kintu kibuwa na kishinkamiisho kya’shi kino kintu kibuwa akikitshika. Lukulupilo lwi mu Bible ta mpenda kintu kyatukimbi shi kikitshikye mu binangu byetu nya. Lwi na kishinkamiisho na bintu abilesha shi alukumbana.

Mu uno mushindo, lukulupilo ndwipushene na lukumiino; alutungi dingi kwikala na bishinkamiisho​—kushi penda bukuminekumine nya. (Bena-Ebelu 11:1) Sunga mbyabya, Bible alesha shi lukumiino ndwipushene na lukulupilo.​—1 Bena-Kodinda 13:13.

Twate kileshesho: Potekye kuuku obe a p’eshimba bwashi akukwashe, we mulombeene kukulupila shi akukwasha. Lukulupilo loobe ta ndukutwe kishinkamiisho nya mwanda we na lukumiino mwi kuuku oobe​—omuuku kalolo, ne we mupwe kumumona alesha kalolo na n’eshimba dibuwa. Lukumiino loobe na lukulupilo lobe lwi na mbalo yaludi lufumankane, pangi alwikwatshishena, kadi nduilekeene. Mushindo kinyi oodi mulombeene kwikala na luno lukulupilo mwi Efile Mukulu?

Kishinkamiisho kya Lukulupilo

Efile Mukulu nyi nsulo ya lukulupilo lw’eyendo. Mu mafuku a kala Yehowa baadi ayitanyinwa bu “lukulupilo lwa Isaleele.” (Yeelemiya 14:8) Lukulupilo looso lwa binyibinyi lubaadi lulombeene kwikala nalo mwilo waye lubaadi alufiki kwadi; byabya, aye baadi lukulupilo lwabo. Lukulupilo lwi byabya talubaadi penda malaka e mu mashimba abo nya. Efile Mukulu baadi mwibape kishinkamiisho kya lukulupilo. Mu mushindo ubaadi mwibakitshine myanda munda mwa bipwa nkama, baadi mwibape milayilo ibungi ibaadi mukumbashi. Mukata aabo Yoshwa baadi mulungule Isaleele shi: “Anushingûla na mashimba enu ooso . . . shi, Mwanana mmupwe kulombasha milailo yê yoso ya kwinukitshîna bi buwa.”​—Yooshwa 23:14, EEM.

Bipwa binunu kunyima, ino milayilo ibaadi mukumbashe ikii bu bishinkamiisho. Bible muule na milayilo y’Efile Mukulu mpa na miisambo ya myanda ya kala ayilesha bibadi bikumbane ino milayilo. Milayilo ya kala ngilombane mu byoso bu’shi ingi nsaa ibaadi ifundiibwe kunyima kwayo kukumbana.

Nyi bwakinyi twi kwamba shi Bible nyi mmukanda wa lukulupilo. P’olongo myanda ifundjibwe pabitale mushindo ubaadi Efile Mukulu mukitshine bantu myanda, bishinkamiisho byobe bya kutuula lukulupilo mwadi abitama. Mpoolo mutumibwa bafundjile shi: “Kyooso kibaabadi bafunde kala kibaadi byaabya bu elango dyeetu bwa’shi, ku katshintshi na kusambiibwa abituukila mu Bifundwe, tupete lukulupilo.”​—Bena-Loma 15:4.

Ndukulupilo kinyi alwitupa Efile Mukulu?

Nsaa kinyi yatumonaa shi twi na lukalo lukata lwa lukulupilo? Ta mpatudi kumpala kwa lufu su? Kadi bwa bantu bebungi, nyi ngyaya nsaa i byabyaba​—bu kileshesho nsaa yabafwisha muntu abadi bafule​—i lukulupilo alwibasuuku. Aku namu, nkinyi kikumbeene kwitwikasha bu bakutwe lukulupilo bu lufu? Lufu alulondaa ooso a kwatudi. Twi balombeene kwilusuuka penda munda ma mafuku, na tatwi na bukome bwa kulutshokola. Nyi bwakinyi Bible etanyina lufu bu “Mwishikwanyi a nfudiilo.”​—1 Bena-Kodinda 15:26.

Byabya, mushindo kinyi watudia kupete lukulupilo patudi kumpala kwa lufu? Olo, uno verse a Bible ayitanyina lufu bu mwishikwanyi a nfudiilo amba shi uno mwishikwashi “akabutulwa.” Yehowa Efile Mukulu e bukome kukila lufu. Mwibileshe misango ibungi. Mushindo kinyi? Pa’ye kusangusha bafwe. Bible esambila misango kitema ibaadi Efile Mukulu mufube na bukome bwaye bwa kwalusha bantu ku muwa.

Mu kileshesho kikata, Yehowa baadi mupe Mwana aaye Yesu bukome bwa kusangusha kuuku aye a p’eshimba Lazaare, mafuku ananku kunyima kwa’ye kufwa. Yesu baadi mwibikite, kushi mu mbufyembufye, kadi patooka, kumpala kwa bibumbu bya bantu babaadi ababandjila.​—Yowano 11:38-48, 53; 12:9, 10.

Pangi we kwiyele luno lukonko: ‘Bwakinyi bantu abaadi basangushibwe? Kunyima, ta mbakule, banunupa na kufwa dingi?’ Abaadi bafwe dingi. Kadi, pa mwanda wa miisambo ya kusangusha kwa bantu bu uno, twi balombeene kwikala, kushi penda na lukalo lwi mwishimba lwa kumona bakwetu bafwe abaluka dingi na muwa; kadi atupete kishinkamiisho kya kukumiina shi abasanguka. Mu ungi ngakwilo, atamba shi twi na lukulupilo lwa binyibinyi.

Yesu bambile shi: “Ami nee kusanguka, nee muuwa.” (Yowano 11:25) Aye nyi abakyebe kupa bukome kwi Yehowa bwa kusangusha bantu mu nsenga ishima. Yesu bambile shi: “Akufiki nguba aabapusha eyi [dya Kidishitu] kwi booso balaale mu nyembo . . . abemutuuku.” (Yowano 5:28, 29) Oolo, bano booso balaale mu nyemba be na lukulupilo lwa kusangushibwa bwa kwikala na muwa mu mpaladiso pa nsenga.

Mutemuki Yeeshaya baadi mwisambile kino kipungo kya kusanguka na ano mayi aetukumu kwishimba: “Bafwe boobe abapete dimo muwa, bitanda byaabo abisanguka. Buukayi nwele misaase ya muloo, anwe balaale mu nsenga! Mwanda lume lwinutopeshe ndume lw’etaata, dingi nsenga ayaalwisha batababaafwile muuwa.”​—Yeeshaya 26:19.

Uno mulayilo tawitunyingisha kwishimba su? Bafwe be bu be mbalo yabadi bakelwilwe kalolo, anka bu mwando mukalwilwe kalolo mwifu dya nyina’ye. Byabya, bano abekisha mu nyembo mbashale kalolo mu binangu bishi mpwilo bya Efile Mukulu Sha-bukome-booso. (Luka 20:37, 38) Na kubashala mafuku apeela bwashi bebalusha na muwa, batwele na muloo mu nsenga ipya mwabebakukila nka mwana atandikwa abakukila kwi kifuko! Byabya, kwi lukulupilo patudi kumpala kwa lufu.

Kikumbeene nkukitshina lukulupilo

Mpoolo etulongyesha myanda ibungi pabitale muulo lwa lukulupilo. Baadi mwambe shi lukulupilo nkintu kikata kya ku bina ngoshi bya mu kikudi​—lubango. (1 Bena-Tesalonika 5:8) Bino abilesha kinyi? Oolo, mu mafuku a kala musalai baadi afwala lubango lwa kyamo mu ngoshi, misango ibungi kunundu kwa kifulu kya kilamba sunga musokya. Pa mwanda wa kufwala kwa lubango, mishidi ibungi yabasa musalayi ibaadi ayikokola kunundu na kupona kushi kumukita masaku kampanda ku mutwe. Mpoolo akyebe kulesha kinyi? Anka bi lubango alukalwila mutwe, lukulupilo alukalwila binangu, ngyelelo a binangu. Su we na lukulupilo lukata mu mpango y’Efile Mukulu, butaale bobe bwi mwishimba ta bwi na kya kutshimba sunga kukutwa lukulupilo mwanda bofumankana na myanda ibukopo nya. Nnanyi a kwatudi shin a lukalo na luno lubango?

Mpoolo atuusha kingi kileshesho kya lukulupilo lwipushene na akikyebe Efile Mukulu. Bafundjile shi: “Lwalwa lukulupilo ndwitwimikye pe po anka bu nkala mwimikye kyombo mu mema.” (Bena-Ebelu 6:19, EEM) Bi bibaadi mupande misango ibungi pabaadi masuwa eyine, Mpoolo baadi auku muulo wa nkala a masuwa. Su kipapi kikata kibabanga kusanyisha masuwa, beena masuwa abaadi abayisha nkala ya masuwa. Su bakumu mushi mwa mema na kushinkamana kalolo, masuwa e mwabi wa kupanda ku kipapi kikata pamutwe pa kukakibwa na kipapi na kekupila ku mabwe e ku kyese.

Anka bi nkala ayikwata masuwa, su milayilo y’Efile Mukulu i kwatudi bu lukulupilo “lw’eyendo lwi na bishinkamiisho,” luno lukulupilo ndulombeene kwitukwasha bwa kunyingiila mu ano mafuku e myanda ibukopo. Yehowa alas shi kwi efuku ditadidi pepi dishadikala dingi bantu abakyengye na ngoshi, buntomboshi, mpombo, sunga lufu. (Tala kashibo ke mwisaki 10.) Kulama luno lukulupilo nkulombeene kwitukwasha bwa kunyingila nsaa ya masaku, kwitunyingisha ku mashimba na kwitutuma bwa kwikala na nshalelo mwipushene na miiya y’Efile Mukulu pamutwe pa kushala ku bukunkushi bwa kikudi kya kafutakanyi na myanda ibutete kipalakane mu nsenga lelo uno.

Luno lukulupilo alwitupa Yehowa ndukutale mpa na obe nabeene. Akumiina shi wekale na nshalelo abaadi na mpango yashi wekale naye. Lukalo lwaye ndwa’shi “bantu booso bapande.” Mushindo kinyi? Kya kumpala, abitungu shi muntu ooso “afikye ku kyuukilo kya biinyibiinyi.” (1 Timote 2:4) Bafundji ba uno jurnale abakunyingisha bwa kupeta kino kiukilo kikumbeene nkupa muwa pabitale bya binyibinyi bi mu Eyi dy’Efile Mukulu. Lukulupilo alukyebe Efile Mukulu nkupa kukidila kwiyi dyaye ndukile lukulupilo ooso loodi mulombeene kupeta muno mu nsenga.

Poodi na luno lukulupilo lw’Efile Mukulu twe mulombeene kupusha bu’be bakutwa bukwashi, mwanda Efile Mukulu mulombeene nkupa bukome bwa kukumbasha mpango yobe yoso ipushene na kikyebe kyaaye. (2 Bena-Kodinda 4:7; Bena-Fidipe 4:13) Luno ta ngi lukulupilo loodi nalo lukalo su? Byabya su we na lukalo lwa kupeta lukulupilo, su okwete kwilukimba, nyinga eshimba. Lukulupilo talwi kula nya. We mulombeene kwilupeta!

[Kashibo/Foto]

Bwakinyi twi na kya kwikala na lukulupilo

Binangu bi mu bino Bifundwe mbilombeene nkukwasha bwa kwikala na lukulupilo:

◼ Efile Mukulu ala nshalelo a muloo bwa mafuku e kumpala.

Eyi dyaaye adyamba shi nsenga ayifiki mpaladiso mukashala kifuko kya bantu be na muloo na be mu buumune.​—Misambo 37:11, 29; Yeeshaya 25:8; Kibafumbwilwe 21:3, 4.

◼ Efile Mukulu tamulombeene kudimba nya.

Mushikwe madimi ooso. Yehowa eselele mu byooso, byabya tamulombeene kudimba nya.​—Nkindji 6:16-19; Yeeshaya 6:2, 3; Tite 1:2; Bena-Ebelu 6:18.

◼ Efile Mukulu e na bukome bushi mpwilo.

Yehowa bupenka bwaye sha-bukome booso. Tatwi kintu su nkimune mwiyilu na pa nsenga kilombeene kumutshisha kukumbasha milayilo yaaye.​—Efilu 15:11; Yeeshaya 40:25, 26.

◼ Efile Mukulu akumiina shi wekale na muwa wa looso.

​—Yowano 3:16; 1 Timote 2:3, 4.

◼ Efile Mukulu etutala na lukulupilo.

Asangula bwa kutala menemene ngikashi yetu ibuwa na kwitatshisha kwetu pamutwe pwa kutala bilema na milwisho yetu. (Misambo 103:12-14; 130:3; Bena-Ebelu 6:10) Akulupila shi akukitshi myanda ibuwa na e na muloo patwiyikitshi.​—Nkindji 27:11.

◼ Efile Mukulu alaa bwa nkukwasha okumbashe mpango ya mu kikudi.

Bafubi baaye ta mbalombeene kumona shi mbakutwe bukwashi nya. Efile Mukulu etupa na kalolo kooso kikudi kyaye kiselele, buno bukome bukile booso bwa kwitukwasha.​—Bena-Fidipe 4:13.

◼ Lukulupilo mwi Efile Mukulu ta nkwidimba nya.

Aye nga kutudila eshimba na kukulupila, tamulombeene nkuleka nya.​—Misambo 25:3.

[Foto]

Anka bu lubango alukalwila mutwe, lukulupilo alukalwila binangu byetu

[Foto]

Anka bu nkala, lukulupilo lunyingye ndukumbeene nkankamisha

[Akufiki mafoto]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo