Mikanda yatudi bafubishe mu Programe a bisangilo bia Buina Kidishitu na mudimo wetu
LUBINGO LUA 5-11/9
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 1 BANFUMU 9-10
“Tumbisha Yehowa bua binangu biaye”
w99-F 1/7 30 ¶6
Luendo lubaadi lumutuadile miabi ibungi
Pabafikile kui Salomone, ndalamumba babangile kumutompa pa “kumwela nkonko ibukopo.” (1 Banfumu 10:1) Kishima kia mu kina Ebelu kiabadi bafubishe pano, mbalombeene kuikialuula bu “nkindi.” Anka bino t’abilesha’shi ndalamumba baadi ele Salomone nkonko ishi na muulo. Mu Misambo 49:4, kino kishima kimune kia mu kina Ebelu, mbekifubishe bua kuakuila mianda i na muulo bu muluisho, lufu, na nkuulo. Kushi mpaka, ndalamumba a ku Saba baadi muele Salomone nkonko i bukopo ibaadi itompe binangu biaye. Bible amba’shi: “Baamwisambiishe amulungula byooso bibaadi nabyo kwishimba.” Salomone namu, ‘bamwaluulwile ku nyipusho yê yoso, ta kubádi sunga ndwipusho lumune lwi bukopo kwadi byansha kwalûla.’—1 Banfumu 10:2b, 3.
w99-F 1/11 20 ¶6
Apafuimi kalolo
Bibapushishe na bibamuene ndalamumba a ku Saba, bibamukanyishe ngofu, nyi buakinyi na kuiyisha koso bakuile’shi: “Mba-mwabi bafubi boobe, abo balombeene kushaala nguba ooso kumpala kwobe, na kuteemesha binangu biobe.” (1 Banfumu 10:4-8) Tabaadi muakule’shi bafubi ba Salomone mba muabi muanda wa bupeta bubaadi buibefunyishe sunga bua mbalo ibabadi. Anka, bafubi ba Salomone abaadi ba muabi muanda abaadi abapusha nsa yoso binangu bibaadi Efile Mukulu mumupe. Ndalamumba nkileshesho ki buwa bua muilo wa Yehowa lelo uno, wi na muloo wa kutemeesha binangu bia mupangi na bia Muan’aye, Yesu Kidishitu!
w99-F 1/7 30-31
Luendo lubaadi lumutuadile miabi ibungi
Ndalamamuba a ku Saba baadi mukanye pa muanda wa binangu bia Salomone na bupeta bua bufumu buaye, nyi ‘kinangu nkumutupika.’ (1 Banfumu 10:4, 5) Bangi abapuandikisha’his “muwa ubaadi umutshibikie.” Ungi muntu akimbuula mianda apuandikisha’shi, ndalamumba baadi mufudile mu binangu! Sunga biekala naminyi, ndalamumba baadi mukanye bua bibamuene na bibapushishe. Bakuile’shi bafubi ba Salomone mba muabi muanda abaadi abapusha binanbu bia mfumu’abo, na aye nkutumbisha Yehowa paye kutuula Salomone bu mfumu. Akupu, aye nkupa mfumu bia buntu bia muulo wi bukopo, penda bungi bua oolo abamupele bui dolare 40 000 000 mu ano mafuku eetu. Na Salomone namu bamupele’nyi bia buntu, bapeele ndalamumba “byoso bibaatekyele.”—1 Banfumu 10:6-13.
Mabue a muulo a mu kikudi
w08-F 1/11 22 ¶4-6
Oukanga su?
Mfumu Salomone baadi na oolo e bungi bui naminyi?
Bifundue abiakula’shi Hirame, mfumu a mu Tiire, baadi mutumine Salomone tone inakana ya oolo, na’shi ndalamumba a ku Saba baadi mumutumine bungi bui bino, na dingi maato aaye abaadi amutuadile ku Ofire tone 14 ya oolo. ‘Bushito bua oolo baafikanga kui Salomone mu kipua kimunenka bubaadi bua tone ifikie peepi na 23.’ (1 Banfumu 9:14, 28; 10:10, 14) Bino bia binyi su? Bikunyi bibaadi ba mfumu abalama oolo e bungi bino mu mafuku a kala?
Mianda ya kala yabamba’shi ngia binyi kui bantu abakimbuula mianda, ailesha Faraone Thutmose III a mu Ejipitu (millénaire a kabidi K.B.B.) baadi mutushe tone 12 ya oolo bua ntempelo a Amôn-Râ, a mu Karnak. Mu siekele a muanda K.B.B., mfumu Tiglath-Piléser III a mu Asirii, baadi mupete tone ya oolo ikile pa 4 kui kisamba kia Tiire, na Sargon II baadi mumupe oolo e bungi bui bino bu kia buntu bua b’efile ba bena Babilone. Mfumu Philip II a mu Macédoine (359-336 K.B.B.) baadi apete tone ikile pa 25 ya oolo kipua kioso mu mine a Pangée, mu Thrace.
Nsaa ibaadi Alexandre le Grand muana a Philip (336-323 K.B.B.) mukuate Suse kibundi kia mu Perse, batshile tone 1 070 ya oolo muanka, na mu Perse mushima, muimuate tone ikile pa 6 000. Biabia, patutala ino mianda yoso, atumono’shi abiakula Bible pabitale bungi bua oolo baadi naye Mfumu Salomone, bia binyi.
LUBINGO LUA 12-18/9
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 1 BANFUMU 11-12
“Sangula muntu a kuiyibakishena naye na binangu”
Mbananyi “bee [ku] lupese lwa Yehowa?
7 Pabadi Salomone ki nsongwalume, badi mu kipwano kibuwa na Yehowa. Efile Mukulu bapeele Salomone binangu bibungi na kumupa mudimo ukata wa kwibaka ntempelo e buwa bukile mu Yeelusaleme. Anka Salomone badi mushimishe bukuuku bwaye na Yehowa. (1 Banfumu 3:12; 11:1, 2) Miya y’Efile Mukulu ibadi ayamba’shi nfumu ta mulombene kwikala na “bakashi be bungi, tala bamulamûna kwi Yehowa.” (Miiya Ikituulwe 17:17, EEM) Salomone bakutshilwe kutumikila uno mwiya. Badi mwibakile bakashi 700 na makupi 300! (1 Banfumu 11:3) Bebungi ba ku bano bakashi babadi bantu ba milo yabene babadi abalangwila b’efile ba madimi. Byabya Salomone badi mukutwe kukookyela mwiya w’Efile Mukulu wa kupela kwibakila bakashi ba miilo yabene.—Miiya Ikituulwe 7:3, 4.
We mulombene kubamba eshimba dyobe naminyi?
6 Satana akumina’shi twikale byadi—ntomboshi alenguula miya ya Yehowa e na lukalo lwa kukimba penda buwa bwaye. Satana ta mukumbene kwitutakula mu kunangushena sunga kukita myanda byakitaa nya. Byabya kwete kukimba kukumbasha lukalo lwaye mu ingi mishindo. Kileshesho, mmwitwifunyishe na bantu badi mupwe kulwisha binangu. (1 Yowano 5:19) Lukalo lwaye ndwa’shi twikale atukisha nsaa nabo, sunga mbyatuuku’shi ba kuuku bebubi mbalombene “kulwisha” ngyelelo etu a binangu na bikitshino byetu. (1 Beena-Kodinda 15:33) Badi mobeshe na aa mayele kwi Nfumu Salomone. Bayibakiile bakashi bebungi ba mpangano, na abo “babamulendwishe” na kukapela kapela babakatwishe eshimba dyaye kwi Yehowa.—1 Banfumu 11:3.
Mbananyi “bee [ku] lupese lwa Yehowa?
9 Anka Yehowa ta mukutwe kubadika milwisho yaye nya. Bible akula’shi: “Yehowa bafitshiile Salomone munda mwanda eshimba dyaaye dibaadi dyende kula na Yehowa.” Efile Mukulu batompele kukwasha Salomone. Yehowa “baadi mumumwekyele misuusa ibidi, na badi mumutumine eyi dya kuleka kulamata bangi b’efile; anka Salomone tabaalamine kibadi Yehowa mumutekye.” Pa mwanda wa byabya, badi mushimishe bukuuku bwaye n’Efile Mukulu na byoso bibadi amukwatshishena. Yehowa ta mutadile bwa’shi bana ba Salomone batungunukye na kumuna mwilo wa Isaleele oso ushima nya, na babadi bapete myanda i bukopo munda mwa bipwa bibungi.—1 Banfumu 11:9-13.
Mabue a muulo a mu kikudi
Badi mulombene kwikala mukuminyibwe n’Efile Mukulu
Bwa kwimika buno buntomboshi, Roboame bakongwele basalayi baye. Anka Yehowa batumine mutemuki Shemaya bwa ku mulungula’shi: “Ta nwi naa kya kukalwa ngoshi na bakwenu, baana ba Isaleele; ooso muntu aalukiile kwaye, mwanda nnaami mutuushe uno mwanda.”—1 Banfumu 12:21-24
A kwikala lukuku bwa kulwa ngoshi dingi su? Nangushena mushindo ubabidi bilombene kukalasha Roboame! Bantu namu babadi balombene kwela binagu naminyi pabitale uno nfumu badi mwibafunyine kwibakyengyesha na “nfimbo i na ku masongo kwi myolo” kadi badi akyebe kwibapelesha’shi tabamutombokyelanga? (Tala byabidi bipushene na 2 Myanda 13:7.) Mususa umune, nfumu na basalayi baye “babatemeeshe eyi dya Yehowa; babalukiile bwa kulonda bibambile.”
Ndilongyesha kinyi dyatupete pano? Bibuwa kukokyela Efile Mukulu sunga byatunga’shi tukite kintu kilombene kwitufisha mu kukwatshika buufu. Kukokyela Efile Mukulu akwitukunkusha mu kukuminyibwa naaye na kupeta myabi yaye.—Miiya Ikituulwe 28:2.
Roboame bakitshine naminyi? Badi mukokyele aye nkuleka mpàngo yaye ya kwenda mu kulwisha mwilo upya. Badi mutume binangu byaye mu kwibaka mpata mu kipindji kya nsenga kya kisamba kya Yuuda na kya Benyamine bibashadile ku matalwa aaye. Badi mufimishe bungi bwa mpata na ‘kwiyinyingisha ngofu.’ (2 Myanda 11:5-12) Mwanda wi na muulo, badi mushale mulamate ku miya ya Yehowa munda mwa mafuku. Mu mafuku mubadi bisamba ekumi bibabadi abakunkusha kwi Yeroboame bipane mu kulangwila ma nkishi, bantu bebungi ba mu bino bisamba “babakwashiishe Roboame” pabo kwenda mu Yeelusaleme bwabadya kukwatshishena lulangwilo lwa binyibinyi. (2 Myanda 11:16, 17) Byabya, kukookyela kwa Roboame kubadi kunyingishe bufumu bwaye
LUBINGO LUA 19-25/9
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 1 BANFUMU 13-14
“Buakinyi abitungu tusankie na biatudi nabio na tuikale beyishe?”
w08-F 15/8 8 ¶4
Tuikaleyi nka na lulamato n’eshimba dimune
4 Yeroboame balunguile muntu a Efile a binyibinyi’shi: “Twende kwande ku nshibo, tukadye bya kudya. Kunyima, nakakupa bwedi.” (1 Bf. 13:7) Binobino, mutemuki akitshi kinyi? Akumiine kalolo ka mfumu kunyima kuaye kumulungula mukandu wa kiimus su? (Mis. 119:113) Su, bibaadi abitungu’shi akumine luitamino lua mfumu, sunga bibaadi mukite bu belanga? Kushi mpaka Yeroboame baadi na mushindo wa kupa ba kuuku baaye bia buntu bia muulo. Su mutemuki a Efile Mukulu tabaadi mubangie kuabila kuikala na bintu bia ku mbidi, kia buntu kibaadi akikiebe kumupa mfumu, kibaadia kuikala bu kitompuanga. Anka, Yehowa baadi mulungule mutemuki’shi: “Todyanga, totomanga kintu, twalukiilanga mwishinda dyooyikeele muwile.” Kushi kunyengakana, mutemuki bamualuluile’shi: “Sunga ompa kipindji kya nshibo yoobe, ntshi mulombeene kutwela kwobe naadya ka-kudya na kutoma meema kwanka.” Na mutemuki pabakatukile ku Betele, bayile dingi eshinda. (1 Bf. 13:8-10) Nkinyi ki’atulongiela ku kitshibilo kia mutemuki akilesha lulamato na akikatukila kuishimba?—Lom. 15:4.
w08-F 15/8 11 ¶15
Tuikaleyi nka na lulamato n’eshimba dimune
15 Nkinyi dingi ki’atulongiela ku kilubilo kia mutemuki a mu Yuda? Nkindji 3:5 amba’shi: “Kulupila kwi Yehowa n’eshimba dyoobe dyooso, olekye kulonda binangu byoobe’be nabeene.” Pamutue pa kutungunuka na kukulupila kui Yehowa bu bibaadi muibikite, uno musango mutemuki a mu Yuda baadi muikulupile aye nabeene. Kilubilo kiaye kibaadi kimuipayishe na nkuluisha nkumo yaye kumpala ku’Efile Mukulu. Uno muanda aulesha muulo wa kuuka pemene mikalo yetu na kufubila Yehowa na lulamato!
w08-F 15/8 9 ¶10
Tuikaleyi nka na lulamato n’eshimba dimune
10 Mutemuki a mu Yuda baadia kutundula madimi a yawa mutemuki mununu. Badia kuiyipusha’shi, ‘Buakinyi Yehowa batumu muikeyilu kui ungi muntu na mayi a kulonda apia?’ Mutemuki badia kuipusha Yehowa bua’shi amutosheshe mianda, anka bifundue t’abilesha’shi baadi muibikite. Anka “balukiile naaye [mutemuki mununu] badiile kya-kudya mu nshibo yaaye, dingi baatomene meema.” Bino ta bibaadi bisankishe Yehowa. Nsaa ibaadi uno mutemuki ababadi badimbe alukiila ku Yuda, bafumankene na ntambue, na uno ntambue kuimuipaa. Luno nyi ndufu lui bubi bukile bua uno mutemuki!—1 Bf. 13:19-25.
Mabue a muulo a mu kikudi
w10-F 1/7 29 ¶5
Akimbaa bibuwa bi’atukitshi
Muanda wi na muulo, mayi e mu 1 Banfumu 14:13 aetulongiesha kintu ki buwa pabitale Yehowa, na ki’akimbaa muatudi. Tentekiesha’shi, abaadi “bapete” kintu ki buwa mui Abiya. Kushi mpaka, Yehowa baadi mukimbe muishimba dia Abiya mpa na pabaadi mupete nyikashi i buwa. P’atumupuandikisha na kifuko kiaye, Abiya baadi bu “ebue dia muulo,” di mu “mututo wa mabue” bu abibilesha ungi muntu akimbuula. Yehowa baadi muate na muulo kintu ki buwa kibaadi mui Abiya na nkumufuila lusa, aye na kifuko kiaye kia bantu be bubi.
LUBINGO LUA 26/9–2/10
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 1 BANFUMU 15-16
“We kukita mianda n’eshimba dinyingie bu Asa su?”
w12-F 15/8 8 ¶4
“Kui’nka efuto bua mudimo obe”
Munda mua bipua 20 bibalondele kuitshibuula kua Isaleele mu mafumu abidi, Yuda baadi muipaane ngofu mu kukita mianda ya ba mpangano. Nsaa ibafikile Asa bu mfumu mu 977 K.B.B., mpa na muibalasa dia mfumu abaadi abemulanguila b’efile ba bena Kanaaa ba bufukie. Pabitale bufumu buaye, Bible amba’shi: “Asa beekeele na myanda iibuuwa na ilulame ku meeso kua Yehowa Efile Mukulu aaye. Baakatwishe bilambwilo bya beefile beenyi na bilangwilo bya mu myengye, baatshokwele bibumba na misungu ishidilwe.” (2 Mya. 14:1, 2) Na dingi, Asa bakatuishe ‘baana balume abádi abatambuka kindumba kya mu lulangwilo,’ abaadi abatambuka na balume nabo bu kipikua kia kipuilo. Asa tabaadi penda muimene mu kukatusha lulanguilo lua madimi. Baadi dingi munyingishe muilo buaudia “kukimba Yehowa Efile a baamaashabo” na bua kukokiela “bishila na miiya.”—1 Bf. 15:12, 13; 2 Mya. 14:4.
Fubila Yehowa n’eshimba dyobe dyoso!
7 Twi kuuka naminyi’shi twi belambule kwi Yehowa n’eshimba dyetu dyoso? Twi kwiyipusha atwe banabene’shi: ‘Nakokyelaa Yehowa mpa na mu nsaa yabidi bukopo su? Ne na kitshibilo kya kulama bwiselele bwa kakongye su?’ Tentekyesha’shi bibadi abitungu Asa ekale n’eshimba dibukopo bwa kukatusha nyinaye kulu matalwa a bu ndalamumba. Mu ano mafuku, n’obe namu we na lukalo lwa kwikala n’eshimba dinyingye nka bu Asa. Bu kileshesho, we kukita naminyi su mukwenu mu kifuko sunga kuuk’obe akita mulwisho, akutwa kwinyongola, na atushibwa mu kakongye? We kwikala na kitshibilo kya kupela kushala pamune na yawa muntu su? Eshimba dyobe di nkutakula mu kukita kinyi?
it-1-F 194-195
Asa
Sunga bibaadi ingi nsaa akutua binangu na lushinguluilo lua mu kikudi, nyikashi yaye ibuwa na bibaadi mukatushe lulanguilo lua madimi, bibaadi na muulo kukila bilubilo biaye, na abamutemuna mu mulongo wa ba mfumu ba Yuda babaadi na lulamato. (2Mya 15:17) Bipua 41 bia bufmu bua Asa, bi mumune na bungi bua bipua bibakitshine ba mfumu muanda babaadi bakunkukshe Isaleele mushima sunga kipindi: Yeroboame, Nadabe, Bàashà, Ela, Zimri, Omeri, Tibeni (baadi mukunkushe kipindi kia Isaleele mu kuilekena na Omri), na Akabe. (1Bf 15:9, 25, 33; 16:8, 15, 16, 21, 23, 29) Kunyima kua lufu lua Asa muan’aye Yehoshafate bafikile bu mfumu.—1Bf 15:24.
Mabue a muulo a mu kikudi
w98-F 15/9 21-22
Oshinkamisha’shi Efile Mukulu e kuanka binyibinyi su?
Bu kileshesho, badika butemuki pabitale mulua aukuata muntu ooso ebakuula lupata lua Yeriko, akupu otaluule kukumbana kuabo. Yooshwa 6:26 amba’shi: “Yooshwa belele uno mulwâ na uno mutshipo’shi: ‘Yawa ese anakafikye mu kuibakûla kino kibalo kya Yeriko, mulwâ wa Yehowa wanamukwate! pakutûla bibangilo bya kipempe [midimba], mwan’ê mbedi anamufwile! Pa kwelesha bîbi byâkyo, kamukala kê namu kana mufwile.’” Buno butemuki bubalombene bipua 500 kunyima, muanda 1 Banfumu 16:34 amba’shi: “Mu mafuku a kumunana kwê [Mfumu Akabe] nyi mw’abaibakulwile kibalo kia Yeriko kui Hyele a ku kibalo kya Betele. Byabya, dyadya eyi dy’abâkwidîle kwi Yehowa mukanua mua Yooshwa mwana a Nuune dibalombêne. Mwanda, Hiyele pa kubundusha bibangilo bia Yeriko, mwan’ê mbedi Abirame bafwile, pa kwelesha bîbi bya ku kibalo namu, mwan’e kamukala Sengube bafwilenyi.” Nka penda Efile a binyibinyi nyi e kuyokela ano matemuki na kukita bia’shi alombane.
LUBINGO LUA 3-9/10
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 1 BANFUMU 17-18
‘Anukumbakana biabia na ku nguba kinyi?’
Ikala na lukumino, ata bitshibilo bibuwa!
6 Pababadi mu Nsenga ya mulayilo, bibadi abitungu’shi bena Isaleele basangule su abakumina kulangwila Yehowa sunga kufubila bangi b’efile. (Badika Yooshwa 24:15.) Kino kitshibilo nkilombene kumweka bu kibofule. Anka, kibaadi kilombene kwibapetesha muwa sunga kwibafisha ku lufu. Mu mafuku a ba nsushi, bena Isaleele abatungunukile na kwata bitshibilo bibubi. Abalekyele kulangwila Yehowa na kubanga kulangwila b’efile ba madimi. (Bansushi 2:3, 11-23) Kunyima, mu mafuku a mutemuki Eliya, bibadi abitungu’shi mwilo w’Efile Mukulu wate kitshibilo kya kufubila Yehowa sunga kya kufubila Baale efile a madimi. (1 Banfumu 18:21) Bi kumweneka’shi kwata kitshibilo ki bino kubadi kubofule, mwanda kufubila Yehowa nyi kwibuwa. Muntu sha binangu ta mulombene kukumina kufubila efile shii na muwa nya. Anka mwilo taubadi aumono bya kwata kitshibilo nya. Bible akula’shi bena Isaleele babadi “abakumbakana.” Bu bibadi Eliya na binangu, badi mukankamikye mwilo bwaudya kusangula kulangwila Yehowa Efile Mukulu a binyibinyi.
Baadi mukalwile lulangwilo lwa binyibinyi
15 Ku nfudiilo a byoso ba tshiite-mwakwidi ba Baale binangu nkwibatupika, abo nkubanga kwela “misaase ii bukopo, na muyiile kyubishi kyaabo, babeetapile myeele na milumbu, mpaa na bibaabeekeele na mase pa mbidii pooso.” Byooso byabya nka bu abeele mu mema! “Anka takubeekeele eyi sunga lwaluulo, sunga kintu akisaanasaana.” (1 Bf. 18:28, 29) Eyendo, Baale tabaadi kwanka nya. Ibaadi nka penda nangunangu ya Satana bwa kulubisha mwilo wa Yehowa. Kushii mpaka, kusangula ungi mukunkushi kukaasha Yehowa akufwishaa bantu nka ku matope na buufu.—Badika Misambo 25:3; 115:4-8.
Baadi mukalwile lulangwilo lwa binyibinyi
18 Kumpala kwa’shi Eliya eele luteko, bantu abaadi abeyipusha su Yehowa namu akitshi myanda bu Baale. Kunyima kwa luteko takubaadi dingi bya’shi muntu eyipusha dimo. Bible aleesha bino: “Kaalo ka Yehowa kabaayikile, ako nkushiika mulambu, ntèètè, mabwe, na lufuufi; kabaakamiishe na meema abaadi mu mukola.” (1 Bf. 18:38) Uno mwanda ubaadi wa kukaanya! Kadi bantu abakitshine naminyi?
Mabue a muulo a mu kikudi
ia 86, kashibo
Baadi mukalwile lulangwilo lwa binyibinyi
Munanga wa mu mafuku a Eliya ubapwile mafuku bungi kinyi?
Mutemuki a Yehowa Eliya baadi mulungule Nfumu Akabe’shi munanga aufudiila binobino. Bino bibaadi bikitshikye ‘mu kipwa kya kasatu’—abimweka’shi ababangile kubadika pabaadi Eliya mwakule mbangilo a munanga. (1 Bf. 18:1) Yehowa nkunokyesha mpeshi, anka Eliya ky’akatuka mu kwakula Kibaadi akyebe kukita. Bangi mbalombeene kwakula’shi munanga ubaadi ufudiile mu kipwa kya kasatu na abimweka’shi taubaadi ulombashe nka bipwa byooso bisatu bishima nya. Byabya, Yesu na Shake abetulungula’shi munanga ubaadi ukite “bipwa bisatu na myeshi isamombo.” (Luk. 4:25; Shak. 5:17) Bino abileesha’shi Bible akula myanda ibidi ikutwene su
Nya. Kala mu Isaleele, eshipo dibaadi adiisha ngofu, adikitshi mpa na myeshi isamombo. Kushii mpaka, Eliya baadi mukalungule Akabe pabitale munanga pabaadi eshipo dipwe kukita mafuku akile bungi, dibaadi dinyiishe kupuka. Bino abikyebe kuleesha’shi munanga ubabangile myeshi ifikye ku isambo kumpala. Byabya, pabaadi Eliya muukishe bwa nfudiilo a munanga ‘mu kipwa kya kasatu’ kunyima kwa’ye kupwa kuukisha byabya bibaadi mwakule kumpala, munanga ubaadi upwe kukita bipwa bisatu na kipindji. Kubaadi kupwe kukila “bipwa bisatu na myeshi isamombo” nsaa ibaadi mwilo wibungye ku Mwengye wa Karmele bwa kwimwena kitompwanga kikata.
Banda kunangusheena, nsaa ibaadi Eliya mwende mu kwimoneena na Akabe bwa musango wa kumpala. Bantu abaadi abakumiina’shi Baale baadi “atambusha makumbi,” aye nyi efile mulombeene kunokyesha mpeshi na kufudiisha eshipo. Pabaadi eshipo dikite mafuku ebungi, bantu abaadi abeyipusha’shi: ‘A Baale e kunyi? Anokyesha mpeshi mafuku kinyi?’ Pabaadi Eliya mwakule’shi t’akwikadika mpeshi sunga lume mpa na p’akakula dingi, bino bishima bibaadi bilombeene kukalakasha balangwidi ba Baale ngofu.
LUBINGO LUA 10-16/10
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 1 BANFUMU 19-20
“Peta kunyingishibua kui Yehowa”
Kulupila mwi Yehowa nsaa yodi na twinyongoshi
5 Badika 1 Banfumu 19:1-4. Eliya bapushishe moo ukile nsaa ibaadi Ndalamumba Yesabele akyebe kumwipaa. Aye nkusuukila ku Beer-Sheba. Mwanda baadi mubofule kwishimba ngofu, Eliya “batekyele lufu.” Nkinyi kibaadi kimubofushe kwishimba byabya? Eliya baadi muntu mukutwe kupwidika, baadi “muntu anka bu’twe.” (Shak. 5:17) Pangi baadi na twinyongoshi tukilekile na baadi mukokye. Pangi Eliya baadi mupwandikishe’shi byoso bibaadi akitshi bwa kukwatshishena lulangwilo lwi selele tabibadi na muulo, na’shi takubaadi kulumbulukye kintu sunga nkimune mu Isaleele, nka penda aye nyi bashele afubila Yehowa. (1 Bf. 18:3, 4, 13; 19:10, 14) Bino mbilombene kwitukanyisha pakumona uno mutemuki sha lulamato anangushena byabya. Kadi, Yehowa bapushishe bi mu binangu bya Eliya.
Abaadi bamunyingishe kwi Efile Mukulu aaye
13 Omono’shi Yehowa baadi mupushe naminyi nsaa ibaadi atala aye e mwiyilu, amono mutemuki aaye a kifulo mmulale muushi mwa mutshi mu kabaka atekye bwa’shi aukye kufwa? Tatwi balombeene kupwandjikisha lwaluulo nya. Nsaa ibaadi Eliya mulaale mu tulo twibukopo, Yehowa batumine mwikeyilu. Mwikeyilu nkubuusha Eliya na kalolo kooso pa kumukuma na kumulungula’shi: “Buuka, odye!” Eliya babuukile adya, mwanda mwikeyilu baadi mumutuudile kadiibwa kalombane, meema na mukate ukii kibobo. Eliya batumbwile mwikeyilu su? Bible akula nka penda’shi mutemuki baadi mudye, atoma akupu alukiila mu tulo. Bino abileesha’shi baadi mukookye bikile ndjo kibaadi mukutwe kya kwakula? Sunga mbyabya, mwikeyilu bamubushishe dya kabidi, pangi pa matombole. Uno musuusa dingi, balungwile Eliya’shi: “Buuka, odye!” Na aye nkumukumbeesha bino bishima bii na muulo ukata: “Bisumanga eshinda adikwelela bula.”—1 Bf. 19:5-7.
Abaadi bamunyingishe kwi Efile Mukulu aaye
21 Bible aleesha’shi, Yehowa tabaadi mu bino bintu byooso bisatu bya bukome bibaadi bikitshikye nya. Eliya bashinkamiishe’shi Yehowa ta efile a malenganyi e mu bipangwa bu bibaadi Baale, sha bantu baaye abaadi abedimbi na kunangusheena’shi “atambushaa makumbi” sunga’shi aye nyi anokyeshaa mpeshi. Yehowa mmwikale binyibinyi Nsulo ya makome ooso e mu bintu byaadi mupangye, kadi mmwikale dingi bukata kukila bintu byooso byadi mupangye. Sunga mmayilu ta ngalombeene kumulombana! (1 Bf. 8:27) Bino byooso bibaadi bikwashe Eliya naminyi? Tentekyesha bi moo ubaadi nao. Bu bibaadi na Yehowa Efile Mukulu sha bukome booso ku lupese lwaye, Aye Efile Mukulu e na bino bintu byooso bya bukome, Eliya tabaadi na kya kutshina Akabe sunga Yesabele nya!—Badika Misambo 118:6.
Abaadi bamunyingishe kwi Efile Mukulu aaye
22 Pabashimine kaalo, kubaadi kutaale nka talalaa na Eliya nkupusha “eyi dipeela, ditaale.” Aditekye Eliya bwadya kwakula dingi kii mwishimba dyaye, aye nkwakula, na dingi bakwile myanda yooso ibaadi ayimukalakasha nka byayibaadi. Pangi bino binshima bibaadi bimukwashe dingi ngofu. Kushii mpaka, dino “eyi dipeela, ditaale” dibapushishe Eliya uno musango, dibaadi dimukankamikye ngofu. Yehowa nkushinkamiisha Eliya’shi baadi na kineemo kikata anka bu umune a ku bafubi baaye. Mu mushindo kinyi? Efile Mukulu nkumuleesha mpàngo ibaadi mwate bwa kushimisha lulangwilo lwa Baale mu Isaleele. Abimweneka patooka’shi, byooso bibakitshiine Eliya tabibaadi bya bisumanga nya, mwanda mpàngo yaaye ibaadi ya kufudiisha lulangwilo lwa Baale. Eliya namu baadi na kya kukita mu mpàngo ya Yehowa, mwanda Yehowa bamwalwishe bwa nkafuba na ingi mishindo kampanda.—1 Bf. 19:12-17.
Mabue a muulo a mu kikudi
w97-F 1/11 31 ¶2
Kileshesho kia kuipaana na kia lulamato
Bafubi be bungi b’Efile Mukulu lelo uno, bakuete abalesha nabo namu dino eyikashi dia kuipaana. Bangi mbalekie “mafuba” abo, kuamba’shi, pabapetela ka kudia bua nkalungula mukandu wi buwa mu ma terituare e kula, sunga kufuba bu bena Betele. Bangi namu bende mu maumbo a bene bua nkafuba mu midimo ya luibako ya ndumbuluilo. Bangi namu mbakumine kukita midimo y’abamono kui bangi bu ishaadile. Aku namu, yawa oso afubila Yehowa bu mpika, kioso ki’akitshi ki na muulo. Yehowa ekalaa na muloo apakumina bafubi baye boso kumufubila, na akebelela muabi bua kuipaana kuabo.—Maako 10:29, 30.
LUBINGO LUA 17-23/10
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 1 BANFUMU 21-22
“Ambula mushindo aufubishaa Yehowa matalua aye”
it-1-F 165-166
Yehowa sha biluilo
Nsaa ibaadi Yoshua mumone muikeyilu pepi na Yeriko na amuipusha su ekulupese lua bena Isaleele su lua beshikuayi babo, muikeyilu bamualuluile’shi: “Nya, ami ne mukata a kilwilo kya Yehowa, nafiki binobino.’ (Yos 5:13-15) Mutemuki Mikaya balunguile Mfumu Akabe na Yehoshafate’shi: ‘Namono Yehowa mushaale ku lupuna nsulu luaye na biluilo byoso bya muiyilu mbimane ku lupese luaye, ku ilume yaye na ku ikashi yaye.” Kushi mpaka baadi akuikala bana ba mu kikudi ba Yehowa. (1Bf 22:19-21) Kuakula’shi “Biluilo bia Yehowa” nkulombane muanda, biluilo bia ba mikeyilu bi mu bisaka bu kia kerubime, ba serafine, na ba mikeyilu. (Yesh 6:2, 3; Kib 3:24; Kibaf 5:11) na bu biabadi mu bisaka bilumbulue kalolo, nyi kibakuidile Yesu’shi, mulombene kuteka “bisaka bya mikeeyilu bikile p’ekumi-naa bibidi” bua’shi bifikie mu kumukuasha. (Mat 26:53) Nsaa ibaadi Ezekiya muisendele Yehowa bua’shi amukuashe, baadi mumuitamine bu “Yehowa sha bilwilo, Efile Mukulu a Isaleele mushale kunuundu kua ba kerubime,” kushi mpaka baadi anangushena ku musheto wa kilombeno na ba kerubime abaadi kunuundu kua mputo ao, bibaadi abilesha lupuna nsulu lua Yehowa muiyilu. (Yesh 37:16, NWT; tala dingi 1Sam 4:4; 2Sam 6:2, NWT.) Pabaadi na moo, Elisee baadi munyingishibue p’aye kumona muengie ubaadi wifunyishe lupata lubaadi mushaale, uule na ‘nfualasa na matempu’ kipindi kia kisaka kia ba muikeyilu ba Yehowa.—2Bf 6:15-17.
‘Mfumu a mulume oso nyi Kidishitu’
9 Kwiyisha. Yehowa nyi muntu sha binangu kukila muntu oso; anka atemeshaa mweneno a bafubi baye. (Kib. 18:23, 24, 32) Badi mukumine binangu bya bantu be mushi mwa matalwa aye. (1 Bf. 22:19-22) Yehowa mmupwidjikye, anka t’atengyelaa’shi tukite myanda mu kipaso kipwidjikye. Kadi, akwashaa bantu bakutwe kupwidjika abamufubila bwabadya kobesha. (Mis. 113:6, 7) Bible alesha Yehowa mpa na bu “mukwashi.” (Mis. 27:9; Eb. 13:6) Mfumu Davide badi auku’shi, mulombene kulombasha mudimo ukata ubabadi bamupe, penda mwanda wa’shi Yehowa e na kwiyisha na’shi amukwasha.—2 Sam. 22:36.
it-2-F 254-255
Madimi
Yehowa akebatadiila mu ‘kupambuka kuabo’ bua’shi bende kui bantu abebakuminyisha ‘mianda ya madimi,’ kushi kukumina mukandu wi buwa pabitale Kidishitu. (2Tes 2:9-12) Uno muanda aulesha kibaadi kikitshikile Mfumu Akabe a mu Isaleele bipua nkama kumpala. Bangi batemuki abaadi abashinkamisha Akaba’shi akatshokola ngoshi ku Ramote a mu Galaade, aku namu mutemuki a Yehowa baadi mutemukie’shi akukatuku masaku. Mu kimonua kibaadi mufumbuile Mikaya, Yehowa baadi mutadile kipangwa kia mu kikudi buakidia kufika bu “kikudi kia madimi” mukanue mua batemuki ba Akabe. Mu ungi ngakuilo, kino kikudi kibaadi kifubishe bukome buakio, bua’shi baakule kushi bia binyibinyi, kadi bakule mianda ibaadi akumiina Akabe’shi bakule. Sunga bibabaadi bapue ku mudimusha, Akabe baadi mukumine’shi bamudimbe, bino bibaadi bimufikishe ku lufu.—1Bf 22:1-38; 2Mya 18.
Mabue a muulo a mu kikudi
Kuilanga kua binyibinyi nkinyi?
4 Anka biabia, luishinko lua Yehowa lubafikile ku nfudiilo. Yehowa batumine Eliya buadia kulungula Akabe na Yezabele mushindo w’akiebe kuibanyooka. Kifuko kiabo kioso kishima kibaadi kilombene kuipayibua. Bishima bia Eliya bibaadi bifiitshishe Akabe munda ngofu! Muanda wa kukanya, uno muntu sha kuitatula ‘baadi muyishe’ye nabene.’—1 Bf. 21:19-29.
5 Sunga bibamuekiele Akabe bu muiyishe mu yaaya nsaa, anka kunyima muikelo waaye ubadi uleshe’shi tabaadi muilanguie kuishimba mu binyibinyi nya. Tabaadi mukatushe lulanguilo lua Baale mu bufumu buaye nya. Na tabaadi munyingishe bangi buabadia kulanguila Yehowa nya. Akabe baadi mukite ingi mianda ibaadi ileshe’shi tabaadi muilangie kuishimba mu binyibinyi nya.
6 Kunyima, Mfumu Akabe batekiele Yosafate bua’shi amukuatshishene bakalue ngoshi na bena Sirii. Mfumu Yosafate baadi mfumu ebuwa, balunguile Akabe’shi tubande nkepusha mutemuki a Yehowa kiatudi bakumbene kukita kumpala kua kuenda mu kulua ngoshi. Akabe baadi mupele bua kukita bino na, bambile’shi: “Kukii muntu umune mulombene kuipusha Yehowa anka ami ne mumushikue, muanda t’antemukilaa ki buwa.” Sunga mbiabia babakayipuishe mutemuki Mikaya. Kushi mpaka muntu a Efile Mukulu baadi mutemukile Akabe mianda ibubi! Pamutue wa’shi Akabe elanga na kuisendeela Yehowa bua’shi amufuile lusa, uno mfumu ebubi baadi muele mutemuki mu lukano. (1 Bf. 22:7-9, 23, 27) Sunga bibaadi Akabe muele Mikaya mu lukano, tabaadi mulombene kukutshishua buabua butemuki kulombana. Nyi buakinyi mu ngoshi ibalondele, babaadi bayipee Akabe.—1 Bf. 22:34-38.
LUBINGO LUA 24-30/10
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 2 BANFUMU 1-2
“Kileshesho ki buwa pabitale kulonga na kulongiesha bangi”
Mushindo ukumbeene bakulu kulongyesha bangi bya kwikala balombeene
15 Mwanda wa Elisha mpyanyi a Eliya, aulesha dingi shi bakwetu balume mbalombeene kulesha kaneemo kakata kwi bakulu abauku myanda ibungi. Kunyima kwa Eliya na Elisha kutala kisaka kya batemuki mu Yeeriko, booso bwabo babayiile ku mwela wa Yordano. Kwakwa, “Eliya baafuudile kikotshi kyaaye, beekifungile mufungofungo, akupila pa meema, ngi ao nkwitshiba.” Kunyima kwa kusabuka mwela mu nsenga yuume, booso babidi babaadi batungunukye “n’eshinda dyabo, abend’abesambanga.” Mu yaya nsaa, abimweneeka shi Elisha tabaadi ashinguula shi auku myanda yooso nya. Anka nsaa ibamulekyele Eliya, Elisha batentekyeshe myanda yooso ibamulungwile mulongyeshi’aye. Akupu Eliya bakamiine mu ngumbo. Kunyima, Elisha balukiile ku Jordano, bakupiile kilamba kya Eliya mu meema, na kwela musaase shi: “Yehowa e kunyi, aye Efile Mukulu a Eliya?” Meema abetshibile dingi.—2 Bf. 2:8-14.
Mushindo ukumbeene bakulu kulongyesha bangi bya kwikala balombeene
16 Nubamono shi kilengyeleshi kya kumpala kibakitshine Elisha ki nka mumune na kya nfudiilo kya Eliya? Bino abikyebe kulesha kinyi? Abilesha shi, Elisha ta mukumiine kushintuula myanda nka musango umune mwanda shi nnaye babanga kukunkusha nya. Anka, p’aye kulonda mushindo ubaadi Eliya akitshi mudimo waye, Elisha baadi muleshe kaneemo kakata kwi mulongyesh’aye, baadi akankamika batemuki naye. (2 Bf. 2:15) Kunyima, munda mwa bipwa 60 bibafubile Elisha bu mutemuki, Yehowa bamukwashiishe bwa kukita bilengyeleshi bibungi kukila bibakitshine Eliya. Lelo uno balongi mbalombeene kupeta dilongyesha kinyi?
Mabue a muulo a mu kikudi
w05-F 1/8 9 ¶1
Mianda ikata ya mu mukanda wa 2 Banfumu
2:11—“Eyilu” kinyi dibaadi Eliya mukamine ‘mu kingumbongumbo kia lupapi’? Tadibaadi dino eyilu di kula sunga dia mu kikudi diadia dishaale Efile Mukulu na ba mikeyilu nya. (Miiya Ikituulwe 4:19; Misambo 11:4; Mateo 6:9; 18:10) “Eyilu” dibaadi Eliya mukamine, ndino adifunya makumbi mu lupapi. (Misambo 78:26; Mateo 6:26) Etempu dia kaalo dibaadi adiende mu lupapi na dia tuala Eliya mu kingi kipindi kia nsenga, mubaadi na muwa munda mua mafuku. Bipua kunyima, Eliya baadi mufundile mfumu Yorame a mu Yuda mukanda.—2 Myanda 21:1, 12-15.
LUBINGO LUA 31/10–6/11
BUPETA BUA MUIYI DI’EFILE MUKULU | 2 BANFUMU 3-4
“Ata muan’obe”
‘Nawuku’shi akasanguka’
7 Lusangukilo lwa kabidi lwabadi bafunde mu Bible abelukitshine kwi mutemuki Elisha. Mu kibundji kibabadi abetanyina bu Shuneme, mubadi mwana mukashi mwina Isaleele badi nkunga. Bu bibadi mukuukile Elisha kalolo, Yehowa badi mwelele uno mwana mukashi myabi na mulume’aye tabadi mununu p’aye kwibapa mwana mulume. Anka, kunyima kwa bipwa bipeela, uno mwana bafwile. Banda kunangushena kinyongwa kibapushishe uno mwana mukashi. Kinyongwa kyaye kibadi bukopo ngofu mu kipaso kibakitshine lwendo lwa bilometre 30 bwadya nkemonena na Elisha ku Mwengye wa Karmele. Elisha batumine mwina mufubo aye Gekazi ku Shuneme mu kubusha nsongwalume. Anka, Gekazi tabadi na bukome bwa kwalwisha kaka ka nsongwalume muwa nya. Byabya nyinaye na uno mwana bafikile na kinyongwa kwaye ku nshibo pamune na Elisha.—2 Banfumu 4:8-31.
‘Nawuku’shi akasanguka’
8 Elisha batwelele mu nshibo mubadi kitanda kya ka nsongwalume, aye nkuteka. Yehowa badi mwalule luteko lwa Elisha, nkukita kilengyeleshi aye nkwalwisha mwana muwa. Nyina mwana pabamwene mwan’aye na muwa, badi mupushe muloo ngofu! (Badika 2 Banfumu 4:32-37.) Pangi badi mutentekyeshe bishima bya mu luteko lwa Aana. Aana badi mutande mwana mulume Samwele nka ku bukwashi bwa myabi ya Yehowa. Aana badi mutumbishe Yehowa mwanda “aishâ bantu mu kalunga nyembo sunga kwibâbula mwanka.” (1 Samwele 2:6, EEM) P’aye kusangula ka nsongwalume ka ku Shuneme, Efile Mukulu badi muleshe’shi e na ngobesha ya kusangula muntu mufwe.
Mabue a muulo a mu kikudi
it-2-F 672 ¶8
Mutemuki
“Bana ba Batemuki.” Nka bu abibipatuula grammaire hébraïque (Grammaire de l’hébreu biblique, par P. Joüon, Rome, 1923, § 129 j) kishima kia mu kina Ebelu bèn na bené (muana sunga bana ba) nkilombene kuakuila muntu “e mu kisaka kampanda.” (Tala Ne 3:8, muanka mui “a mu kisaka kia abakitaa malashi” ku kishima ku kishima apatuula “muana a akitaa malashi.”) “Bana ba batemuki” babaadi pangi kalasa ka batemuki sunga kisaka kiabo. Abalesha’shi kubaadi bisaka bi bino bia batemuki ku Betele, Yeriko na mu Guilgale. (2Bf 2:3, 5; 4:38; Tala 1Sam 10:5, 10.) Samuele baadi akunkusha kisaka kia batemuki ku Rama (1Sam 19:19, 20), na abimuekashi, Elisee baadi naye namu akunkusha kisaka kia betemuki mu mafuku aye. (2Bf 4:38; 6:1-3; Tala 1Bf 18:13.) Abalesha’shi bana ba batemuki abaadi abeyibakila mashibo aabo’bo banabene na bintu biabadi baashime. Bino abilesha’shi abaadi na nshalelo mupelepele. Sunga bibabadi abashaala mu nshibo imune na kudiila pamune, abaadi abapete midimo ya butemuki muntu oso pabupenka.—1Bf 20:35-42; 2Bf 4:1, 2, 39; 6:1-7; 9:1, 2.