DI WOTO DI NAMA KU DI KAFITI | U MUSU BIIBI DEE KÖNIMA MÖÖN DI BËIBEL Ö?

Na hii soni dee könima u di goonliba aki sabi

A dee ten dee pasa aki, sëmbë di an bi ta biibi Gadu bi sikifi wan tu buku ka de ta kuutu dee keiki. Sömëni sëmbë bi lesi dee buku aki, nöö de bi kisi toobi ku deseei, söseei de bi bigi ta fia ku deseei. Luku andi wan sabima de ta kai David Eagleman di ta öndösuku soni di nama ku dee senuwe tatai u libisëmbe sinkii bi taki u dee buku aki. A bi taa: „So sëmbë di ta lesi dee buku aki ta mëni taa dee sabima sabi hii soni.” A bi taki tu taa: „Wan bunu sabima ta kë ko sabi möön soni hii juu, u di a sabi taa sömëni soni dë di a sa öndösuku jeti.”

Wan köni ta luku dee teeja ku wan soni de kai wan telescoop

A dee höndöhöndö jaa dee pasa, sabima öndösuku dee soni di Gadu mbei, nöö de bi ko sabi sömëni soni seei di bi ta taanga da de u fusutan. Ma so u dee sabima bi mbei wanlö gaan föutu a di öndösuku di de bi ta öndösuku soni. Di womi di de ta kai Isaac Newton bi dë wan u dee möön nëbai sabima. A bi lei fa wan kaakiti a liba ala di de ta kai zwaartekracht, ta hoi hii dee peipei soni dee dë a liba ala kuma dee teeja sö, u de an go naki ku deseei. Hën bi feni di kofaliki lei di sëmbë ta tei u mbei computer, u suti soni go a liba ala, söseei u öndösuku di kaakiti u wan soni de kai atoom, di de ta tei u mbei bömu. Ma Newton bi ta öndösuku dee teeja, söseei wanlö tofutofu soni u lei sëmbë taa de sa mbei soni kuma lötö, köpö, nasö felu ko toon goutu.

Ma 1500 jaa ufö Newton bi du dee soni aki, wan sabima u Giikiköndë de ta kai Ptolomeus bi ta öndösuku dee soni a liba ala ku wojo. A bi ko sabi fa dee planeet dee dë a liba ala seti, ku di luku di a bi ta luku liba ala te ndeti, nöö a bi sabi tu fa a musu mbei wan kaita u lei ka dee tookatooka köndë u goonliba dë. A bi ta biibi taa hii dee soni dee dë a liba ala ta bia ta lontu di goonliba. Wan sabima de kai Carl Sagan di ta öndösuku fa soni dë a liba ala, bi taki wan soni u Ptolomeus. A bi taki taa: „1500 jaa longi libisëmbë bi ta biibi di lei di Ptolomeus bi ta lei sëmbë taa hii dee soni dee dë a liba ala ta bia ta lontu di goonliba. Di soni aki ta lei taa hii fa wan sëmbë sa köni gaanfa seei, tökuseei a sa mbei gaan föutu.”

Di wan seei soni ta miti dee sabima a di ten aki. I si kuma de o sa fusutan hii dee soni dee dë a liba ala u? Hii fa dee sabima du sömëni soni di tja wini ko da u, tökuseei u musu hoi a pakisei taa na hii soni de sabi. Wan sabima de ta kai Paul Davies bi taki taa: „Nöiti woo sa ko sabi finifini fa dee soni dee dë a liba ta wooko. Hii juu soni o dë di wa ta kaba fusutan.” Wë di soni di di womi aki bi taki dë sö tuu. Libisëmbë an o sa ko sabi hii dee soni dee dë a liba ala këëë. Fëën mbei i musu ta luku bunu te sëmbë ta taki taa dee sabima sabi hii soni.

A dë gbelingbelin u si taa di Bëibel ta lei u soni di dee sabima an sa lei u

Luku andi di Bëibel ta taki u dee gaan waiti soni dee Gadu mbei: „Jehovah o, dee soni dee i mbei hia seei e. . . . Goonliba fuu ku dee soni dee i mbei” (Psalöm 104:24). Dee soni dee Gadu mbei hia sö tee taa libisëmbë an o sa kaba fusutan hii de tuu. Fëën mbei te kuma tide u ta si taa dee soni dee apösutu Paulosu bi sikifi söwan 2000 jaa pasa, dë sö tuu jeti. A bi taki taa: „Ke maingë, un luku fa di köni u Gadu fundu tjika! Un luku fa a sabi soni tjika maingë! Un luku fa a gudu tjika. Fa a ta kuutu soni buta, na wan sëmbë seei sa dë u suku fini nëën te a fusutëën möönsö. Na wan sëmbë sa fusutan tu fa Gadu ta buta soni faa waka!”—Loomë 11:33.

Unfa di Bëibel ta kai ku dee soni dee sabima öndösuku?

Di Bëibel na wan buku ka soni u sabima sikifi. Ma tökuseei dee sëmbë dee sikifi Bëibel, sikifi soni di sabima u di ten aki o kë ko sabi. Luku wan tu u dee soni dë a basu aki.

Un longi goonliba ku mundu ala dë kaa?

Sabima ta pakisei taa a pasa 4000 milion jaa kaa di di goonliba dë, nöö di mundu hën a dë söwan 13 te go miti 14.000 milion jaa kaa. Ma di Bëibel an ta taki un longi di mundu dë kaa. Söseei a na wan kamian a Bëibel a sikifi un longi di goonliba dë kaa. A di fosu tëkisi u Bëibel a sikifi taa: „A di bigi Gadu mbei mundu ku goonliba” (Kenesesi 1:1). Dee wöutu aki mbei sabima öndösuku u ko sabi un longi di mundu ku di goonliba dë kaa.
Un longi Gadu tei u mbei di goonliba da libisëmbë?

Kenesesi 1:3-31 ta taki u „daka” di Gadu tei mbei hii soni u goonliba. Nöö di tëkisi ta lei taa libisëmbë bi dë di lasiti soni di a mbei. Di Bëibel an ta taki un longi dee sikisi „daka” di Gadu bi puu mbei soni bi dë. Fëën mbei sabima abi di okasi u go öndösuku un longi dee daka aki bi dë. U sabi taa dee daka dee Gadu bi puu mbei soni, an bi dë daka u 24 juu longi kuma dee u fuu aki.
Goonliba ta hëngi a wan soni ö?

Di Bëibel ta taki taa di goonliba an hëngi a „na wan soni” (Jöpu 26:7). Bëibel an ta taki taa wan gaan taanga womi hën ta tja di goonliba nëën ahömaun, nasö taa di goonliba dë a wanlö zaun baka mindi dee dë taanputaanpu a wan logoso liba, kumafa wan tu anasi woto u awooten ta lei. Ma bakaten tu sabima di de ta kai Nicolaus Copernicus ku Johannes Kepler, bi taki taa wan kaakiti dë di ta mbei taa dee planeet ta bia ta lontu di sonu. Ma bakaten Isaac Newton bi lei unfa di kaakiti dë ta mbei taa hii dee soni a mundu ala ta fika ta bia lontu a de kamian.
Lai di ta heepi sëmbë u dë limbolimbo sö taa siki an ta paaja

Di buku Leifitiki ta taki u dee lai di dee Isaëli sëmbë bi kisi, di bi ta lei de andi de bi musu du sö taa so siki an bi sa paaja hesi. De bi kisi woto lai tu di bi ta lei de andi de bi musu du ku so sëmbë di bi abi dee lö siki dë. Di lai u Detolonomi 23:12, 13 bi ta heepi dee Isaëli sëmbë u dë limbolimbo. A ta taki taa de bi musu diki wan baaku te de bi o go a weesei, nöö di baaku an bi musu dë zuntu ku di kampu u de. Te de bi kaba, nöö de bi musu tapa di baaku. A dee 200 jaa dee pasa hën sabima ku data u di ten fuu aki ko si taa a dë fanöudu u fiti dee lai aki.

Dee soni dee i lesi djunsu dë da soni dee bi sikifi a Bëibel höndöhöndö jaa a fesi. Unfa a du ko taa dee sikifima u Bëibel ko sabi dee soni dë finifini sö, hii fa dee möön könima u di ten ala an bi sabi dee soni dë? Wë di sëmbë di mbei sëmbë sikifi di Bëibel, ta piki u taa: „Leti kumafa liba ala hei möön goonliba, sö nöö dee pasi u mi hei möön dee pasi fuunu, nöö dee pakisei u mi hei möön dee pakisei fuunu tu.”—Jesaaja 55:9.

Soni di dee sabima an sa lei sëmbë

Hii fa dee sabima ta mbei u ko sabi sömëni soni u dee soni dee Gadu mbei, ma di Bëibel hën a ta da u mama wëti ku lai di ta heepi u fuu libi fiifii ku wotowan, söseei fuu abi wan bunu libi. Luku dee woto dee dë a basu aki.

A ta heepi u fu wa go du hogi

Lesipeki di libi di Gadu da i

„Ja musu kii sëmbë.” —Ëkisodesi 20:13.

„Wan sëmbë i buuse di otowan fii, nöö hën da wisihatiböö i abi.”—1 Johanisi 3:15.

Mbei möiti fii ta libi fiifii ku wotowan

„Na du hogi möön, ma bia ko ta libi bunu. Mbei möiti nöömö fii ta libi fiifii ku wotowan.” —Psalöm 34:14.

„Nöö dee sëmbë dee lo’ u libi fiifii ku sëmbë ta heepi otowan u de libi fiifii ku de na de tu, nöö dee lö sëmbë dë o ta tja di bunu libi u Gadu ko a sëmbë dendu te a hia e.”—Jakobosi 3:18.

Buuse hogidu

„Jehovah seei ta öndösuku dee sëmbë dee ta libi leti nëën wojo ku dee sëmbë dee ta libi hogi nëën wojo, nöö Gadu ta buuse di sëmbë di lobi hogidu.” —Psalöm 11:5.

„Na haun ku wan sëmbë di ta du hogi, nöö na waka nëën baka tu, biga Jehovah ta buuse di sëmbë di ta ganjan wotowan.”—Nöngö 3:31, 32.
A ta heepi u fuu abi wan piizii wosudendu libi

Piki i mama ku i tata buka

„Un dee mii, un musu piki unu mama ku unu tata buka e, kumafa a fiti biibima u Masa Jesosi. Ja sabi fa a sikifi a Gadu Buku nö? A taa: ’I musu lesipeki i mama ku i tata.’ Hën da di fosu wëti di dë ku wan paamusi a dendu taa: ’Ee i lesipeki i mama ku i tata, nöö soni fii o waka bunu a di goonliba, nöö joo libi gaandi.’”—Efeise 6:1-3.

Kiija dee mii fii a wan bunu fasi

„Wan musu ta libi ku dee mii fuunu a wan fasi di na fiti e, te de ko ta hoi unu a bëë. Ma un musu kiija de a wan leti fasi ta lei de kumafa Masa Gadu kë u de musu libi.”—Efeise 6:4.

„Un dee tata, wan musu libi ku dee mii fuunu a wan fasi te de ko ta lasi hati e.”—Kolosën 3:21.

Lobi di sëmbë di i ku ën toou, nöö lesipeki ën tu

„Hiniwan womi musu lobi ën mujëë kuma hënseei sinkii. Nöö söseei tu hiniwan mujëë musu lesipeki ën manu.”—Efeise 5:33.
A ta heepi u u na poi di goonliba

Di Bëibel ta taki u dee sëmbë dee bi ta poi di goonliba na awooten Isaëli taa: „Dee sëmbë dee ta libi ala poi di köndë . . . Dee sëmbë dee ta libi a di köndë dë de mbei a pasa sö” (Jesaaja 24:5, 6). Gadu o kai dee sëmbë dee ta poi di goonliba a kuutu. A o „poi de kaba a sösö tu” (Akoalimbo 11:18). De an sa kule da dee sitaafu di de o kisi.