Células ndrígóo levadura chíʼgíiʼ rígi̱, ra̱ʼkhá tháán mbaʼa wéñuuʼ dí gíʼdoo. Náa awúu̱n células rígi̱ gíʼdoo ADN ga̱jma̱a̱ rígá kuduun xúgíʼ dí nayambáá, célula rígi̱ gíʼdoo xóo “máquinas” tsíjkhiinʼ dí ikháánʼlú xándoo mbuʼyáá. Ñajunʼ dí naʼni nindxu̱u̱ dí maʼga kagu̱u̱ ga̱jma̱a̱ mariʼkuwíin moléculas, xúgíʼ rígi̱ gíʼdoo wéñuuʼ numuu mu célula marigá má xúʼko̱.
Dí nuthi ga̱jma̱a̱ numuu vida
Kuwáánʼlú náa kúwíin wéñuuʼ bi̱ nduya, bi̱ nagaji̱i̱n, bi̱ nawidu̱u̱n ga̱jma̱a̱ bi̱ nawiʼthúún, rúʼko̱ naʼni mitsaanʼ náa ku̱ba̱ʼ rí kuwáánʼlú. Dí mbiʼi xúgi̱ nuniʼniúuʼ wéñuuʼ bi̱ nduya ki xóo nákha ginii. Xú káʼnii nigi̱ʼdu̱u̱ nikúwíin bi̱ nduya rá. Guʼyáá.
Xúgíʼ rí ndaʼya nasngájma rí xtáa mbáa bi̱ niʼni. Célula nindxu̱u̱ xóo tabique majkhaʼ dí naʼni makuwíin bi̱ nduya. Rígi̱ nindxu̱u̱ xóo “fábrica” dí naʼni mbaʼa wéñuuʼ ñajunʼ dí gakhi̱i̱, mu xúʼko̱ xujkhúʼ bi̱ tsíjkhiinʼ ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ bi̱ nduya makuwá má xúʼko̱ ga̱jma̱a̱ mawiʼthúún. Rígi̱ nandoo nduʼyáá asndu náá má. Atatsaʼwáminaʼ náa xkri̱da rígi̱, náa levadura dí naguma ga̱jma̱a̱ pan gíʼdoo káaʼ mbóó célula. Célula ndrígóo levadura nakujmaa dí na̱nguá má kaʼnii wéñuuʼ, numuu dí káaʼ mbóó. Mú maski ajndu xúʼko̱, náa awúu̱n células rígi̱ gíʼdoo ADN ga̱jma̱a̱ rígá kuduun xúgíʼ dí nayambáá, célula rígi̱ gíʼdoo xóo “máquinas” tsíjkhiinʼ dí ikháánʼlú xándoo mbuʼyáá. Ñajunʼ dí naʼni nindxu̱u̱ dí maʼga kagu̱u̱ ga̱jma̱a̱ mariʼkuwíin moléculas, xúgíʼ rígi̱ gíʼdoo wéñuuʼ numuu mu célula marigá má xúʼko̱. Índo̱ célula bigi̱ nándáa dí mi̱khu̱ naniñuuʼ rañajunʼ, mú tsékháñuu. Ga̱jma̱a̱ numuu dí narígá rígi̱, levadura ndrígóo pan nayambáá xóó. Ikha jngóo índo̱ bi̱ naʼni pan natanga̱a̱ najmuu mbu̱júu̱ʼ levadura rígi̱, célula buʼko̱ nugi̱ʼdi̱i̱ nuñajunʼ mbujuáaʼ.
Científicos mba̱yu̱u̱ʼ tsiguʼ eguwáʼ rágu̱u̱nʼ runigajmaa ga̱jma̱a̱ numuu célula ndrígóo levadura, mu xúʼko̱ makru̱ʼu̱u̱n májánʼ xú káʼnii ñajunʼ mbáa célula ndrígóo xa̱bu̱ numbaaʼ. Mú rígá mbaʼa wéñuuʼ rí ndayóoʼ xóó mbuyáá. Ross King mbáa bi̱ naʼsngáa ga̱jma̱a̱ numuu Inteligencia Artificial náa Universidad Tecnológica Chalmers, náa Suecia naʼthí: “Ndawi̱i̱n mbaʼin wéñuuʼ bi̱ nunigajmaa jma̱a̱ numún bi̱ nduya, mu mbuyáá itháan xú káʼnii ñajunʼ májánʼ mbá célula ndrígóo levadura”.
Índo̱ natatsaʼwáminaʼ “xúgíʼ” ñajunʼ dí naʼni mbáa célula ndrígóo levadura. Lá naʼni maku̱ma̱a̱ʼ rí xtáa mbáa bi̱ niʼni ráʼ. O natatsaʼwáminaʼ dí ndawa̱a̱ tsáa niʼni célula rígi̱ che̱ʼ.
Xúgíʼ rí ndaʼya niguma numuu rí xtáa tsáa niʼni. ADN ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ mbaʼa químico dí nuxna mbiʼíí nucleótidos. Mámbá célula dí gíʼdoo mbáa xa̱bu̱ numbaaʼ, gíʼdoo mbá 3,200 millones nucleótidos. Nucleótidos rígi̱ májánʼ wéñuuʼ ki̱ʼni̱, ikha jngóo célula naʼngo̱o̱ naʼniwíi dí mbiʼyuu enzimas ga̱jma̱a̱ proteínas.
Científicos nuthi dí á mu naxtuwiín mbaʼin wéñuuʼ nucleótidos bugi̱ maʼngo̱o̱ maʼga̱nú marigá mbá ADN káaʼ mbá miʼtsú. Rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n rí xa̱bu̱ numbaaʼ nditháan má xáʼngo̱o̱ gúni̱ dí marigá.
Gajkhun má dí científico nditháan xóó tséjmiin gúníi̱ mbáa bi̱ ndaʼya.
Dí xóo ki̱ʼni̱i̱ xa̱bu̱ numbaaʼ nindxu̱u̱ kiejuunʼ. Nimbá dí rígá ma̱ndoo maʼni xóo mbáa xa̱bu̱ numbaaʼ. Xóo rí mambajxúu gajmíi̱n eʼwíinʼ o maʼthí xóo ku̱mu̱u̱, mbaʼyoo xóo kaʼnii miʼtsí ganitsu, xóo kaʼnii ndataun, maʼdxawuun, mbaʼyoo color ga̱jma̱a̱ mayejxi̱. Ma̱ngaa maríyaʼ awan ndiéjunʼ gáʼni ndawa̱á ga̱jma̱a̱ xóo gáxtáa májánʼ rí mbiʼi xúgi̱. Xúgíʼ rígi̱ ga̱jma̱a̱ i̱ʼwáʼ dí rígá naʼni dí mbáa xa̱bu̱ manigu̱u̱ʼ maxtáa.
Ndiéjunʼ rathá ikháán rá. Lá xúgíʼ rígi̱ nirígá ikháá náa xa̱bu̱ numbaaʼ mu xúʼko̱ ma̱ndoo maxtáa ga̱jma̱a̱ magiʼdiin e̱ji̱i̱n xáʼ. O rí makuwáánʼlú nindxu̱u̱ mbá regalo ndrígóo bi̱ Niʼniáánʼlú che̱ʼ.