Referencias ndrígóo I̱yi̱i̱ʼ dí najmulú náa reunión
1-7 OCTUBRE
GÍʼDOO NUMUU RÍ NA̱ʼKHA̱ NÁA BIBLIA | JUAN 9, 10
“Jesús nañewu̱u̱n mugiu̱u̱”
(Juan 10:1-3) “Gajkhun rí natala: Bi̱ tsíto̱ʼo̱o̱ náa xkrugua ndrígóo gúláa náa kajtiin mugu̱, i̱mba̱ níʼkhá náa tsimuu mu mato̱ʼo̱o̱ ikhaa buʼko̱ nindxu̱u̱ kuʼwáʼ ga̱jma̱a̱ bi̱ naguwíi káñuʼ rí guáʼdáá eʼwíínʼ. 2 Mú bi̱ nato̱ʼo̱o̱ náa xkrugua ikhaa buʼko̱ nindxu̱u̱ báxtúu ndrígu̱ún mugu̱. 3 Ikhaa bugi̱ bi̱ nambaʼtoo xkrugua ga̱jma̱a̱ mugu̱ nudxawíín aʼwóo, ga̱jma̱a̱ ikhaa nandxaʼwún mugiu̱u̱ mámbáa ga̱jma̱a̱ mbiʼñún ga̱jma̱a̱ naguwíin rexa̱a̱.
(Juan 10:11) Ikhúún ni̱ndxu̱ʼ báxtúu bi̱ májaanʼ; bi nindxu̱u̱ báxtúu májaanʼ naxnáximinaʼ makhañúu ga̱jma̱a̱ numún mugiu̱u̱,
(Juan 10:14) Ikhúún ni̱ndxu̱ʼ báxtúu bi̱ májaanʼ, ga̱jma̱a̱ naniʼniúʼ mugiu̱ʼ ma̱ngaa mugiu̱ʼ nuniʼnúnʼ ikhúún.
nwtsty multimedia
Gúláa
Gúláa nindxu̱u̱ náa nuruguama̱ʼa̱a̱n báxtúu mu mudríinʼ mugu̱ rí mbruʼun mu muñewu̱u̱n náa eʼwíínʼ xujkhúʼ o kuʼwáʼ. Nákha wajyúúʼ, gúláa mixtiʼkhu xóo mba̱ʼu̱ ga̱jma̱a̱ na̱nguá gíʼdoo goʼwóo. Naguma ga̱jma̱a̱ itsí ma̱ngaa mbó xkrugua gíʼdoo (Nú 32:16; 1Sa 24:3; Sof 2:6). Juan naʼthí rí natu̱ʼu̱u̱n náa gúláa náa mbá xkrugua rí nañewu̱u̱n mbáa xa̱bu̱ (Jn 10:1, 3). Á mu gúláa nindxu̱u̱ ndrígóo xuajen, mbáa xa̱bu̱ nañewu̱u̱n mugu̱ ndrígu̱ún mbaʼin báxtúu mbá mbruʼun. I̱mba̱ mbiʼi, xa̱bu̱ nambaʼtoo xkrugua ga̱jma̱a̱ báxtúu nundxa̱ʼwu̱u̱n mugiuún ga̱jma̱a̱ ikhú mugu̱ nuniʼnuʼ aʼwóo báxtúu ndrígu̱ún ga̱jma̱a̱ nagún ki̱dxu̱ʼ (Jn 10:3-5). Jesús nijmuu rígi̱ mu maʼthí xú káʼnii ikhaa nañewu̱u̱n discípulos ndrígóo (Jn 10:7-14).
w11-S 15/5 ináa 7 kutriga̱ 5
Náa mbá guʼwáanʼ akuwaa xawii
5 Báxtúu gajmíi̱n mugiu̱u̱ bi̱ niʼthá nuniʼnumíjná májánʼ. Báxtúu naninuʼ mambáa mugu̱, xúʼko̱ má mugu̱ mangiin; ikha jngó nuniʼnuʼ aʼwóo ga̱jma̱a̱ nunimbu̱ún. Jesús niʼthí: “Naniʼniúʼ mugiu̱ʼ ma̱ngaa mugiu̱ʼ nuniʼnúnʼ ikhúún”. Rí ikhaa naninuʼ congregación na̱nguá nindxu̱u̱ mbajníí. Náa ajngáa griego rí najuiʼtájuíi “naninuʼ” nandoo gáʼthúu̱n “naninuʼ xú kaʼniún”. Báxtúu Májaanʼ naninuʼ xúgíʼ náa mámbáa mugiu̱u̱: Rí ndañu̱u̱ʼ, rí najmiin nuni ga̱jma̱a̱ dí tséjmiin. Nimbá tsénújngoo náa iduu. Xúʼko̱ má mugu̱ nuniʼniiʼ májánʼ ga̱jma̱a̱ nunimbánii ikha ndrígóo.
(Juan 10:4, 5) Índo̱ guámbóo niguwíin xúgínʼ bi̱ ndrígio̱o̱ ikhaa na̱jkha̱ náa inún ikhiin, ga̱jma̱a̱ mugu̱ nagún kidxuuʼ numuu rí nuniʼnuʼ aʼwóo. 5 Mbáa bi̱ na̱nguá eni nuwiinʼ xagun kidxuuʼ, magañún náa inuu ikhaa, numuu rí tseniʼnuʼ aʼwún bi̱ tséni nuwiinʼ.”
cf-S ináa 124 kutriga̱ 17
“Tséʼthúún á mu tséjmuu xkri̱da”
17 George A. Smith niʼthí rí ndaʼyoo náa libro Geografía histórica de la Tierra Santa: “Índo̱ ndiyaxuxu rí wakhaʼ náa mijngii rígá pozos ndrígu̱ún judeos, ikhí niguájtaa ajtsíin o a̱jmi̱i̱n báxtúu gajmiún mugiuún. Mugu̱ nundawumíjna̱ ga̱jma̱a̱ niraxi̱míjnaxu xú káʼnii guni báxtúu mu mugímbiin mugiuún. Mú nda̱wa̱á rí naguambu̱u̱n naʼwa̱a̱n iyaʼ, mambáa báxtúu naguíji tsínguáʼ ga̱jma̱a̱ nundxa̱ʼwu̱u̱n mugiuún ikhú mugu̱ nagájnún ga̱jma̱a̱ nagún náa guíji báxtúu ndrígu̱ún mú nuni mbá jnduʼ xó má índo̱ naguwáʼ”. Phú gajkhun rí Jesús nijmuu mbá májánʼ xkri̱da mu maʼsngúlú rí á mu nuʼnimbúlú dí naʼsngáa, ikhaa mañewu̱nlú xóo mbáa “Báxtúu májaanʼ”.
(Juan 10:16) “Ga̱jma̱a̱ gúʼdiin eʼwíínʼ mugu̱, bi̱ na̱nguá kuwa náa gúláa rígi̱; mangiin ndayóoʼ ma̱ʼkhá kagui̱i̱n, ga̱jma̱a̱ mudxawíín aʼwóʼ, ga̱jma̱a̱ maguanu mani̱ndxu̱ún mbóó xúgínʼ ga̱jma̱a̱ mbáwíi báxtúu.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 10:16
ma̱ʼkhá kagui̱i̱n: O “maxnún ikha”. Gi̱i̱ najmaa ajngáa griego ágo, rí nandoo gáʼthúu̱n “ma̱ʼkhá kagui̱i̱n”, “makuʼdíinʼ” o “maxnún ikha”. Náa mbá i̱yi̱i̱ʼ griego rí niguma mbáa nákha mijngii tsiguʼ 200 nijmuu ajngáa griega rí nambánii ga̱jma̱a̱ (synágo) rí najuiʼtájuíi xóo “magimbíin”. Jesús, Báxtúu májaanʼ, nagímbíin, naxnún ikha, nañewu̱u̱n ga̱jma̱a̱ naxniʼtsun mugiu̱u̱ bi̱ mbá jnduʼ bugi̱ (o “mugu̱ bi̱ nguájmíin”, xó má eʼthí Lu 13:32) ga̱jma̱a̱ bi̱ eʼwíínʼ mugu̱. Xúgínʼ ikhiin nanindxu̱ún mbá jnduʼ mugiu̱u̱ ga̱jma̱a̱ mbáwíi báxtúu. Rígi̱ nasngájmaa rí xa̱bi̱i̱ Jesús makuwá mbá jnduʼ.
Guʼyááʼ rí gíʼdoo numuu
(Juan 9:38) Ikhú ikhaa niʼthí: “Gúʼdoo fe náa ikhaa, Tátá”. Ga̱jma̱a̱ ndiʼyamajkuu.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 9:38
ndiʼyamajkuu: O “nismbátigo̱o̱ inuu ikhaa” o “nikruígú edxu̱u̱ náa ikhaa”. Índo̱ najmaa náa ajngáa griego proskynéo mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbáa dios o rí nduyamajkuíí, najuiʼtájuíi “nuni mba̱a̱” (Mt 4:10; Lu 4:8). Mú gi̱i̱, xa̱bu̱ bi̱ tsíkruigo̱o̱ ndiʼyoo rí Jesús nindxu̱u̱ bi̱ nikuʼmaa Dios ikha jngó niʼni mba̱a̱. Ikhaa táku̱mu̱u̱ rí Jesús nindxu̱u̱ Dios, ndiʼyoo rí nindxu̱u̱ “A̱ʼdióo xa̱biya̱”, Mesías bi̱ nikuʼmaa Dios (Jn 9:35). Nakujmaa rí índo̱ nismbátigo̱o̱ náa inuu Jesús, niʼni ikháá má xóo nini eʼwíínʼ xa̱bu̱ bi̱ najuiʼthá náa Escrituras Hebreas, bi̱ nismbati̱gu̱u̱n náa inún gaʼyee, xa̱bu̱ ñajunʼ ga̱jma̱a̱ eʼwíínʼ xa̱bi̱i̱ Dios (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Re 1:16; 2Re 4:36, 37). Mbaʼa nuthu, bi̱ nuni mba̱a̱ Jesús nuni mu muxnáa núma̱aʼ ga̱jma̱a̱ rí niʼtáriyaʼ o mu nisngájma dí gíʼdoo tsiakii ndrígóo Dios.
(Juan 10:22) Nákha ikhú nuriyaʼ ndxa̱a̱ ndrígóo dedicación náa Jerusalén. Mbiʼi rúʼko̱ naʼni miguwan,
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 10:22
ndxa̱a̱ ndrígóo dedicación: Náa hebreo nagumbiʼyuu ndxa̱a̱ rígi̱ Janucá (janukkáh), dí nandoo gáʼthúu̱n “inauguración” o “dedicación”. Ndxa̱a̱ rígi̱ nigájnuu ga̱jma̱a̱ numuu rí niguáxi templo ndrígóo Jerusalén, dí nirígá nákha tsiguʼ 165 tsiguʼ ginii. Nigíʼdu̱u̱ 25 ñajunʼ gu̱nʼ kislev, tikhu gun’ diciembre (atayáá sgd, sección 19), ga̱jma̱a̱ ndajyúuʼ mbá migiñuʼ mbiʼi. Rey sirio Antíoco IV Epífanes nisngájma dí tsíyoo gaʼyoo Jeobá, Dios ndrígu̱ún judíos, niʼthá numuu templo. Niʼni mbá altar náa tsu̱du̱u̱ mbá altar mba̱a̱ náa nuxnaxi̱ tsigijñaʼ xúgíʼ mbiʼi. Nákha 25 ñajunʼ gu̱nʼ kislev tsiguʼ 168 tsiguʼ ginii, nixnáxi̱i̱n a̱ga náa altar ga̱jma̱a̱ niʼtáñajunʼ maguma yaʼduun ga̱jma̱a̱ xuñúnʼ. Nda̱wa̱á nixtájmuu yaʼduun náa xúgíʼ templo ndrígóo Jeobá mu mariyaʼ majkuu. Nitsikhá xkrugoo templo, niʼni gámbáa guʼwún ndxajkun ga̱jma̱a̱ ni̱jkha̱ ka̱yo̱o̱ altar dí kiʼni ga̱jma̱a̱ oro, mesa ndrígóo pan ma̱ngaa candelabro dí kiʼni ga̱jma̱a̱ oro. Nda̱wa̱á nixnáxi̱ templo ndrígóo náa Jeobá náa Zeus, dios ndrígu̱ún bi̱ Olimpo. A̱jma̱ tsiguʼ nda̱wa̱á, Judas Macabeo nigruigúu xuajen ga̱jma̱a̱ niʼtáñajunʼ rí maguma kaʼwii templo. Ga̱jma̱a̱ 25 ñajunʼ gu̱nʼ kislev tsiguʼ 165, ajtsú tsiguʼ nda̱wa̱á dí Antíoco nixnáxi̱ tsigijñaʼ xkawiiʼ náa altar ndrígóo Zeus, templo nitanga̱a̱ ninindxu̱u̱ ndrígóo Jeobá mbu̱júu̱ʼ ga̱jma̱a̱ nixnáxi̱ mbu̱júu̱ʼ tsigijñaʼ. Nda̱a̱ nimbá náa Escrituras náa nasngájmaa rí Jeobá nimbáyúu Judas Macabeo mu maʼngo̱o̱ ga̱jma̱a̱ rí ma̱ndo̱ʼo̱o̱ maʼni májaanʼ templo. Mú Jeobá nijmiuu eʼwíínʼ xa̱bu̱ bi̱ ni̱ndxu̱ún náa i̱ʼwáʼ xuajen, xóo Ciro bi̱ na̱ʼkha̱ Persia, mu maʼnimbánuu rí nandoo xó má gíʼmaa mbiʼyamajkuíí (Isa 45:1). Ma̱ndoo mundxaʼwamíjna̱ rí Jeobá nijmiuu mbáa xa̱bu̱ xuajñu mu maʼni rí nandoo. Náa Escrituras nasngájma rí templo marigá má xúʼko̱ ga̱jma̱a̱ ma̱ndoo mambanúu rí kiʼtáriyaʼ ga̱jma̱a̱ numuu Mesías, dí niʼtáraʼa ga̱jma̱a̱ rí nixnáximinaʼ. Ma̱ngaa, tsigijñaʼ rí nuxnáxi̱ levitas mbaʼyóoʼ marigá má xúʼko̱ asndu índo̱ Mesías gáxnáxi̱ itháan mba̱a̱ tsigijñaʼ: Rí makháñun ga̱jma̱a̱ numún xa̱bu̱ numbaaʼ (Da 9:27; Jn 2:17; Heb 9:11-14). Cristo na̱nguá niʼtáñajúúnʼ xa̱bi̱i̱ dí muniriyaaʼ ndxa̱a̱ ndrígóo Dedicación (Col 2:16, 17). Mú nda̱a̱ rí nasngájma dí Jesús o xa̱bi̱i̱ nithi xarigá rígi̱.
Migixnuu Biblia
(Juan 9:1-17) Ikhú, índo̱ xtáa ranújngoo, ndiʼyoo mbáa xa̱bu̱ bi̱ tsíkruigo̱o̱ asndu nákha niguma̱a̱. 2 Ga̱jma̱a̱ xa̱bi̱i̱ niraxi̱i̱: “Rabí, tsáa nikudaminaʼ aʼkhá: Xa̱bu̱ bugi̱, anu̱u̱ o ru̱dúu̱ mu ikhaa xákruigo̱o̱ xáʼ.” 3 Jesús niriʼña: “Ni xa̱bu̱ bugi̱ táʼni aʼkhá, ni anu̱u̱ ni ru̱dúu̱, i̱ndó numuu rí xúʼko̱ makujmaa ñajunʼ ndrígóo Dios náa ikhaa. 4 Gíʼmaa muʼni ñajunʼ ndrígóo bi̱ nikuʼmún nákhi xóó mbiʼi; numuu rí mikríná na̱ʼkha̱ índo̱ nimbáa xándoo mañajunʼ. 5 Rí xóó xtáá náa numbaaʼ, aguʼ ni̱ndxu̱ʼ náa numbaaʼ”. 6 Nda̱wa̱á rí niguámbóo niʼthí rígi̱, nindujtáʼ náa ku̱ba̱ʼ ga̱jma̱a̱ niʼni mújúunʼ ku̱ba̱ʼ ga̱jma̱a̱ iyandawuʼ, ikhú nigíʼma ku̱ba̱ʼ xtiʼthiiʼ náa nájma̱ iduu xa̱bu̱. 7 Ikhú niʼthúu̱n: “Ayuʼ gárajña̱a̱ ida náa kajnu̱ʼ iyaʼ ndrígóo Siloam” (rí najuiʼtájuíi ‹nixuʼmaa›). Ikhú ikhaa ni̱jkha̱a̱, ga̱jma̱a̱ niʼjñáa iduu, ga̱jma̱a̱ nayexi índo̱ nitanga̱a̱. 8 Ikha jngó, xa̱bu̱ bi̱ kuwa mijngii ga̱jma̱a̱ bi̱ ndiyáá rí ikhaa nindxu̱u̱ bi̱ na̱nda̱ʼa̱ mbújkha̱a̱, nigíʼdi̱i̱ nithi: “Xa̱bu̱ bugi̱ bi̱ nagi̱ʼi̱ randaʼa mbújkha̱a̱, lá ragájkhun ráʼ.” 9 Tikhun nithi: “Ikhaa bugi̱ nindxu̱u̱”. Eʼwíínʼ nithi: “Raʼkháa, mú nakujmaa rí ikhaa nindxu̱u̱”. Ikhú ikhaa niʼthí: “Ikhúún ni̱ndxu̱ʼ”. 10 Ikhú, nigi̱ʼdi̱i̱ nitháán: “Xú káʼnii nimbaʼta̱a̱ idaʼ rá.” 11 Ikhaa niriʼña: “Xa̱bu̱ bi̱ mbiʼyuu Jesús niʼni mújúunʼ ku̱ba̱ʼ xtiʼtiʼ nixtajmuu náa iduʼ ga̱jma̱a̱ niʼthúnʼ: ‹Ayuʼ náa Siloam ga̱jma̱a̱ arajñáa idaaʼ› ikhú ni̱jkhá nijña̱a̱ iduʼ ga̱jma̱a̱ ikhú nindoo niyexi”. 12 Ikhú nitháán: “Náa lá xtáa xa̱bu̱ buʼko̱ rá.” Ikhaa niʼthí: “Na̱nguá e̱yo̱o̱”. 13 Nigún ku̱ya̱a̱ xa̱bu̱ bugi̱ bi̱ nákha ginii tsíkruigo̱o̱ náa inún fariseos. 14 Ninindxu̱u̱ mbá mbiʼi sábado índo̱ Jesús niʼni mújúunʼ ku̱ba̱ʼ ga̱jma̱a̱ nimbáʼtaa iduu. 15 Mangiin fariseos niraxi̱i̱ xú káʼnii nimbaʼta̱a̱ iduu. Ikhaa niʼthúún: “Nigíʼma ku̱ba̱ʼ xtiʼtiʼ náa nájma̱ iduʼ, ga̱jma̱a̱ niʼjñarígu̱u̱, ikhú nimbaʼta̱a̱”. 16 Ikhú tikhun fariseos nigi̱ʼdi̱i̱ nithi: “Raʼkháa xa̱bi̱i̱ Dios nindxu̱u̱ bugi̱, numuu rí tséʼyamajkhuu mbiʼi sábado”. Eʼwíínʼ nithi: “Xú káʼnii gándoo mbáa xa̱bu̱ aʼkhá maʼni xóo rígi̱ rá.” Ikhú ikhiin nini wajimijna. 17 Ikha jngó nitháán mbu̱júu̱ʼ xa̱bu̱ bi̱ tsíyexi: “Ndiéjunʼ ratá ikháánʼ ga̱jma̱a̱ numuu ikhaa, dí nimbaʼta̱a̱ idaʼ xá.” Ikhú Ikhaa niʼthí: “Nindxu̱u̱ gaʼyee”.
8-14 OCTUBRE
GÍʼDOO NUMUU RÍ NA̱ʼKHA̱ NÁA BIBLIA | JUAN 11, 12
“Guʼyaridáá rí nigáwiinʼ a̱jkiu̱u̱n Jesús”
(Juan 11:23-26) Jesús niʼthúu̱n: “Ndxájuaʼ matuxi̱i̱”. 24 Marta niʼthúu̱n: “Ikhúúnʼ nda̱yo̱o̱ rí matuxi̱i̱ índo̱ gáʼni iwáá mbiʼi”. 25 Jesús niʼthúu̱n: “Ikhúún ni̱ndxu̱ʼ bi̱ makuxi̱ín ga̱jma̱a̱ náa bi̱ nduya. Bi̱ gagiʼdoo fe náa ikhúún, maski ajndu makhañúu, maʼga̱nú maxtáa; 26 ga̱jma̱a̱ xúgínʼ bi̱ nduya ga̱jma̱a̱ bi̱ guáʼdáá fe náa ikhúún xákhañun nditháan. Lá natanimbaaʼ ikháán rígi̱ ráʼ.”
nwtsty notas rí muʼnigajmaa náa Jn 11:24, 25
ndayoo má dí matuxi̱i̱: Marta nindxa̱ʼwa̱mínáʼ rí Jesús xtaa raʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí matuxíín xa̱bu̱ nda̱wa̱á, náa iwáá mbiʼi (Jn 6:39). Fe rí matuxi̱ín xa̱bu̱ nikháñu nindxu̱u̱ mba̱a̱ wéñuʼ. Nákha ikhú, tikhun bi̱ kuya̱ edxu̱u̱ náa guʼwá ndxajkun bi̱ nagumbiʼñún saduceos tsénimbu̱ún rí matuxi̱ín xa̱bu̱ bi̱ nikháñun, maski ajndu Escrituras naʼthí kaʼwu ga̱jma̱a̱ numuu rígi̱ (Da 12:13; Mr 12:18). Mú ma̱ngaa fariseos nikumún dí alma xámbáa. Mú, Marta ndaʼyoo rí Jesús naʼtáraʼa rí magabiín xa̱bu̱ bi̱ nikháñun ga̱jma̱a̱ asndu mbaʼin má xa̱bu̱ nikuxíín, maski ajndu má nimbáa bi̱ nikúxi̱i̱ na̱nguá nikháñu mbayuuʼ xóo Lázaro.
ikhúún ni̱ndxu̱ʼ bi̱ makuxi̱ín ga̱jma̱a̱ náa bi̱ nduya: Rí nikháñu ga̱jma̱a̱ rí nituxi̱i̱ Jesús nandoo naʼni rí bi̱ nikháñun matangiin makuwá mbu̱júu̱ʼ. Nda̱wa̱á rí nituxi̱i̱ Jesús, Jeobá nixnu̱u̱n tsiakii mu makuxi̱ín xa̱bu̱ bi̱ nikháñun ga̱jma̱a̱ maxnún makuwá kámuu mbiʼi (Jn 5:26). Náa Revelación 1:18, Jesús naxná mbiʼyuu xóo ‹bi̱ ndaʼya› ga̱jma̱a̱ naʼthí rí gíʼdoo “llave náa kuwa bi̱ nikháñun”. Ikha jngó, Jesús nindxu̱u̱ bi̱ naʼnikawiin xa̱bu̱ bi̱ nduya ga̱jma̱a̱ bi̱ nikháñun. Ikhaa nikudaminaʼ mambatoo náa kajchún bi̱ nikháñun ga̱jma̱a̱ makuxi̱ín mu maʼtáñajunʼ gajmíi̱n náa mekhuíí o mu makuwá náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ náa maʼtáñajunʼ Reino ndrígóo (Jn 5:28, 29; 2Pe 3:13).
(Juan 11:33-35) Índo̱ Jesús ndiʼyoo rí xtáa rambiyaʼ, mangiin Judíos bi̱ na̱ʼkha̱ gajmíi̱n, ikhú niguwanʼ ga̱jma̱a̱ nigáwiinʼ a̱jkiu̱u̱n; 34 ga̱jma̱a̱ niʼthí: “Náa lá nidi̱i̱ xá.” Ikhiin nitháán: “Tátá, ayi̱ gáta̱ya̱a̱”. 35 Ikhú Jesús nimbiyaʼ.
nwtsty notas rí muʼnigajmaa náa Jn 11:33-35
nambiyaʼ: Náa ajngáa griega najuiʼtájuíi “nambiyaʼ” índo̱ mbáa nambiyaʼ gakhi̱i̱. Ikháá má ajngáa najmaa mu maʼtáriyaʼ rí niʼni Jesús índo̱ niʼtáriyaʼ rí maguma gámbáa Jerusalén (Lu 19:41).
niguwanʼ [...] ga̱jma̱a̱ nigáwiinʼ a̱jkiu̱u̱n: Náa ajngáa rígi̱ na̱ʼkha̱ a̱jma̱ ajngáa griegas mu maʼthí rí nikumu̱u̱ Jesús mbiʼi rúʼko̱. Náa ajngáa griego najuiʼtájuíi xóo “niguwánʼ” (embrimáomai) najmaa mu miʼtá rí nagájnuu asndu náa a̱jkiu̱u̱n, mu gi̱i̱ nasngájmaa rí Jesús nigáwiinʼ wéñuʼ a̱jkiu̱u̱n rí asndu niguwánʼ. Náa ajngáa griega najuiʼtájuíi “nixmiéjunʼ” (tarásso) mú rí phú nandoo gáʼthúu̱n “nakhixi̱i̱ a̱jkiu̱u̱n”. Xó má niʼthí mbáa bi̱ niʼnigájmaa numuu rígi̱, dí gi̱i̱ nandoo gáʼthúu̱n “makuma̱a̱ʼ asndu náa a̱jkia̱nʼ dí na̱ʼkhu̱”. Náa Juan 13:21 najmaa ikháá má ajngáa mu maʼthí dí nikumu̱u̱ Jesús índo̱ Judás nigujua̱a̱ (atayáá nota rí muʼnigajmaa náa Jn 11:35).
náa xi̱ʼ: Nakujmaa rí gi̱i̱ ajngáa griega pnéuma nandoo gáʼthúu̱n tsiakii rí nagájnuu asndu náa a̱jkiu̱lú dí naxkaxiin marata̱ o matani.
ni̱ʼkha̱ iyaʼ iduu: Ajngáa rí nijmaa gi̱i̱ (dakrýo) na̱ʼkha̱ náa griego mu maʼthí “iyaʼ idún” dí nakujmaa náa textos xóo náa Lucas 7:38, Hechos 20:19, 31, Hebreos 5:7 o Revelación 7:17; ga̱jma̱a̱ 21:4. Nakujmaa gi̱i̱ rí itháan nigiʼdoo numuu iyaʼ iduu ki xóo rí nimbiyaʼ. Ajngáa rígi̱, rí i̱ndó nakujmaa náa versículo rígi̱ ndrígóo Escrituras Griegas Cristianas, nindxu̱u̱ mixtiʼkhu rí najmaa náa Juan 11:33 mu maʼthí rí nimbiyaʼ María ga̱jma̱a̱ xúʼko̱ má judíos (atayáá nota rí muʼnigajmaa). Jesús ndiʼyoo rí maʼnigabi̱i̱ Lázaro, mú maski ajndu xúʼko̱, nigáwiinʼ a̱jkiu̱u̱n índo̱ ndiʼyoo rí numíniiʼ bi̱ nambáxu̱u̱ gajmíi̱n. Rí nandoo kaʼñún ga̱jma̱a̱ rí nigáwiinʼ a̱jkiu̱u̱n, nimbiyaʼ náa inún xúgínʼ. Rígi̱ naʼsngúlú dí Jesús nagáwiinʼ a̱jkiu̱u̱n índo̱ nakháñun mbáa bi̱ kuʼyáá.
(Juan 11:43, 44) Ga̱jma̱a̱ nda̱wa̱á rí niʼthí rígi̱, ikhú gakhi̱i̱ niʼthí: “¡Lázaro, agajnáʼ!”. 44 Xa̱bu̱ bi̱ nikháñu nigájnáa kambróʼoo xtíin rajkúu ga̱jma̱a̱ ñawúunʼ, ga̱jma̱a̱ inuu kambróʼoo xtíin. Jesús niʼthúún: “Gumbríyaʼla xtíin ga̱jma̱a̱ guniʼñáánʼ maʼga̱a̱”.
Guʼyááʼ rí gíʼdoo numuu
(Juan 11:49) Mbáa rí ikhiin, bi̱ mbiʼyuu Caifás, ninindxu̱u̱ bi̱ kayá edxu̱u̱ náa ndxajkun tsiguʼ rúʼko̱, niʼthúún: “Ikháanʼ tséya̱a̱la nditháan,
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 11:49
bi̱ kayá edxu̱u̱ náa ndxajkun: Nákha Israel ninindxu̱u̱ mbá xuajen rí tseʼtáñajunʼ i̱mba̱ xuajen, bi̱ nakhána ñajunʼ rí maʼtáñajúúnʼ ndxajkun ndajyúuʼ asndu xúgíʼ mbiʼi rí gaxtáa (Nú 35:25). Mú, índo̱ nitañajunʼ xa̱bu̱ romanos, xa̱bu̱ ñajunʼ bi̱ nutañajunʼ ikhí kaʼñún mudrigíin ga̱jma̱a̱ muriʼkuriyaaʼ mbáa bi̱ kayá edxu̱u̱. Caifás, bi̱ naniguʼ dí ra̱májánʼ, niʼni itháan mbayuuʼ ñajunʼ rígi̱ ki xóo eʼwíínʼ bi̱ nikuwa gíníi. Xa̱bu̱ ñajunʼ Roma nigíiʼ mu mbayá edxu̱u̱ náa ndxajkun nákha mijngii tsiguʼ 18 tsiguʼ nda̱wa̱á ga̱jma̱a̱ nigiʼdoo ñajunʼ rígi̱ asndu mijngii tsiguʼ 36. Rí muʼthá dí Caifás ninindxu̱u̱ bi̱ kayá edxu̱u̱ náa ndxajkun tsiguʼ rúʼko̱, xóo muʼthá tsiguʼ 33, gi̱i̱ Juan nindoo gaʼthí rí Caifás nigiʼdoo ñajunʼ rígi̱ asndu índo̱ Jesús nixiyáá (atayáá náa gíʼ goʼwóo Caifás náa sgd, sección 16).
(Juan 12:42) Asndu mbaʼin xa̱bu̱ ñajunʼ niguáʼdáá fe náa ikhaa, mú ga̱jma̱a̱ numún fariseos na̱nguá nindúún gúthi, mu xuxkawíin náa sinagoga;
nwtsty notas rí muʼnigajmaa náa Jn 12:42
bi̱ nutañajunʼ: Nakujmaa rí náa ajngáa griega rí najuiʼtájuíi gi̱i̱ xóo “bi̱ nutañajunʼ” nandoo gáʼthúu̱n bi̱ kuwa náa Sanedrín, náa nunimbánii xkujndu judío. Ajngáa rígi̱ ma̱ngaa najmaa náa Juan 3:1 mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu Nicodemo, bi̱ ma̱ngaa nigiʼdoo ñajunʼ rúʼko̱.
nixkriyaʼ náa sinagoga: O “ni xáxtáa náa sinagoga”. Ajngáa griego aposynágogos i̱ndó najmaa náa Juan 9:22, 12:42 ma̱ngaa 16:2. Bi̱ nuxkriyaʼ náa sinagoga, mbaʼa rí namínuʼ xóo xa̱bu̱ xáʼndun guyáá ga̱jma̱a̱ rí xándoo mambaxúu gajmii eʼwíínʼ. Numuu rí xándoo mambáxu̱u̱ gajmii eʼwíínʼ judíos, rúʼko̱ naʼni rí bi̱ kuwa náa goʼwóo mumíniiʼ ga̱jma̱a̱ numuu mbújkha̱a̱. Rí najmaa sinagogas nindxu̱u̱ mu miʼsngáa mu ma̱ngaa najmún náa munimbánii xkujndu ga̱jma̱a̱ castigos xóo muxnáa o muxkriyaaʼ (Mt 10:17).
Migixnuu Biblia
(Juan 12:35-50) Ikhú Jesús niʼthúún: “Aguʼ marigá ga̱jma̱á nindxa̱la mbá nguáthá mbiʼi. Gajngruigala nákha xóó rígá aguʼ, mu dí mikrina xaʼtáñajuanʼ; ga̱jma̱a̱ bi̱ jngruigoo náa mikrina tseʼyoo náa ejkha̱. 36 Nákha kuaʼdáá aguʼ, gaguaʼdáá fe náa aguʼ, mu maguanu mani̱ndxa̱la e̱ji̱i̱n aguʼ”. Jesús niʼthí rígi̱ ga̱jma̱a̱ ni̱jkha̱a̱ ma̱ngaa nirkaʼwuminaʼ náa ikhiin. 37 Maski ajndu niʼni mbaʼa milagros náa inún ikhiin, taguaʼdáá fe náa ikhaa, 38 xúʼko̱ nimbánuu ajngáa dí niʼtáriyaʼ gaʼyee Isaías, bi̱ niʼthí: “Jeobá, tsáa nigiʼdoo fe náa ajngáa rí nitaxu ráʼ. Ga̱jma̱a̱ ñawúunʼ Jeobá, tsáa ni̱jkha̱nú ndiʼyoo rá.” 39 I̱mba̱ numuu rí taʼndun gúnimbu̱ún numuu dí Isaías niʼthí mbu̱júu̱ʼ: 40 “Ikhaa nirugoo idún ga̱jma̱a̱ niʼni gújkhuʼ a̱jkiu̱ún, mu xándoo mbuyáá ga̱jma̱a̱ idún ma̱ngaa makru̱ʼu̱u̱n mu xúʼko̱ matangi̱i̱n ga̱jma̱a̱ ikhúún mani thanún”. 41 Isaías niʼthí rígi̱ numuu rí ndiʼyoo gloria ndrígóo, ma̱ngaa niʼthí ga̱jma̱a̱ numuu ikhaa. 42 Asndu mbaʼin xa̱bu̱ ñajunʼ niguáʼdáá fe náa ikhaa, mú ga̱jma̱a̱ numún fariseos na̱nguá nindúún gúthi, mu xuxkawíin náa sinagoga; 43 numuu rí nandún kuyáá itháan gloria ndrígu̱ún xa̱bu̱ ki xóo gloria ndrígóo Dios. 44 Ikha jngó Jesús niʼthí: “Bi̱ gagiʼdoo fe náa ikhúúnʼ, raʼkháa i̱ndó náa ikhúúnʼ gagiʼdoo fe, ma̱ngaa náa bi̱ nikuʼmún ma̱ʼkhá; 45 ga̱jma̱a̱ bi̱ ndaʼyoʼ, ma̱ngaa ndaʼyoo bi̱ nikuʼmún ma̱ʼkhá. 46 Ikhúún ni̱ʼkhá xóo mbá aguʼ náa numbaaʼ, mu xúgínʼ bi̱ gaguaʼdáá fe náa ikhúún xákuwa náa mikríná. 47 Á mu mbáa naʼdxun ajngóoʼ ga̱jma̱a̱ tséʼnimbo̱o̱, ikhúún xándaʼa̱a̱ cuenta; numuu rí táʼkhá mu manda̱ʼa̱a̱ cuenta náa numbaaʼ, ni̱ʼkhá gáni kríyaaʼ numbaaʼ. 48 Bi̱ tsigruigu̱ún ga̱jma̱a̱ bi̱ tsíyoo gaʼdxuun ajngóʼ maxtáa mbáa bi̱ manda̱ʼa̱a̱ cuenta. Ajngáa rí nitha rúʼko̱ gánda̱ʼa̱a̱ cuenta índo̱ gáʼni iwáá mbiʼi; 49 Numuu rí tsétá rí nandoʼ ikhúún, Anu̱ʼ bi̱ nikuʼmún, nixnúʼ awan rí mata, ga̱jma̱a̱ ndiéjunʼ gáthá. 50 Ma̱ngaa, nda̱yo̱o̱ rí ajngóo nandoo gáʼthúu̱n dí maraxtaa kámuu mbiʼi. Ikha jngó, rí natha, xó má Anu̱ʼ niʼthúnʼ ma̱tha̱, xúʼko̱ etha”.
15-21 OCTUBRE
GÍʼDOO NUMUU RÍ NA̱ʼKHA̱ NÁA BIBLIA | JUAN 13, 14
“Ikhúún niʼgíʼ xkri̱da”
(Juan 13:5) Nda̱wa̱á kayuʼ niguxiʼñáʼ iyaʼ náa páxua̱a̱ ga̱jma̱a̱ nigíʼdu̱u̱ niʼjña̱a̱ rajkúún discípulos ma̱ngaa niʼnigújndooʼ ga̱jma̱a̱ toalla rí kaxto̱ʼo̱o̱ smidu̱u̱.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 13:5
maʼjñáa rajkúún discípulos ndrígóo: Cháda nijmún wéñuʼ nákha wajyúúʼ náa Israel. Gíʼdoo mbá xtá rí nagujtun asndu náa iduu rajkúún, ikha jngó índo̱ nagún náa kamba̱a̱ rajkúún nagu wéñuʼ yujndaʼ ga̱jma̱a̱ ku̱ba̱ʼ. Ikha jngó dí murawíi chádún índo̱ natu̱ʼu̱u̱n náa mbá guʼwá ga̱jma̱a̱ mujña̱a̱ rajkúún nasngájma dí májánʼ a̱jkiu̱ún. Náa Biblia naʼthí mbaʼa nuthu ga̱jma̱a̱ numuu rígi̱ (Gé 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Lu 7:37, 38, 44). Jesús niʼjñáa rajkúún discípulos mu maʼsngúún mbá dí gíʼdoo numuu, rí gíʼmaa mani̱ndxu̱ún xa̱bu̱ wabiinʼ ga̱jma̱a̱ xú káʼnii gúñu̱u̱n eʼwíínʼ.
(Juan 13:12-14) Índo̱ guámbóo niʼjña̱a̱ rajkúún ga̱jma̱a̱ niguwu̱nʼ má xtíñuu dí bajníí ma̱ngaa gíiʼ má mbu̱júu̱ʼ náa mesa, niʼthún: “Lá ndu̱ya̱a̱ rí niñala ráʼ. 13 Ikháanʼ nuthu̱nʼ: “Maestro”, ga̱jma̱a̱ “Tátá”, ga̱jma̱a̱ gajkhun má rí nutala, numuu dí ikhúún má ni̱ndxu̱ʼ. 14 Ikha jngó, maski ajndu ni̱ndxu̱ʼ Tátá ga̱jma̱a̱ Maestro, nijña̱a̱ rajkuála, ikháanʼ mangáanʼ gíʼmaa mujña̱a̱ rajkúún eʼwíínʼ.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 13:12-14
gíʼmiin: O “kaʼñún muni”. Ajngáa griego dí naʼthí gi̱i̱ najmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu mbújkha̱a̱ ga̱jma̱a̱ nandoo gáʼthúu̱n “rí magiʼmáán inuu mbáa” (Mt 18:28, 30, 34; Lu 16:5, 7). Gi̱i̱ ga̱jma̱a̱ náa i̱ʼwáʼ mbaʼa rí nandoo gáʼthúu̱n: “Kaʼyulú muʼni” (1Jn 3:16; 4:11; 3Jn 8).
(Juan 13:15) Numuu rí ikhúún niʼgíʼ xkri̱da, xó má nini ikhúún ga̱jma̱á nindxa̱la, xúʼko̱ má mangáanʼ gíʼmaa munila.
w99-S 1/3 ináa 31 kutriga̱ 1
Xa̱bu̱ bi̱ itháan gíʼdoo numuu naʼni mbá ñajunʼ dí ragíʼdoo wéñuʼ numuu
Índo̱ niʼjñáa rajkúún discípulos ndrígóo, Jesús nisngájma rí nindxu̱u̱ xa̱bu̱ guabaaʼ. Ikha jngó, cristianos xáʼyóoʼ mundxaʼwamíjna̱ rí guaʼdáá itháan numún rí eʼwíínʼ kaʼñún mumbáñún, ni má xákumu̱ún rí ndayóoʼ maguma mbaʼwu̱u̱n. Rí gíʼmaa muni, dí mbuyaridáá Jesús, bi̱ “táʼkha̱ mu maguma mbaʼwi̱i̱, ikhaa ni̱ʼkha̱ gáʼni mbaʼwu̱u̱n xa̱bu̱, ga̱jma̱a̱ maxná vida ndrígóo mu maʼtsiwíin mbaʼin xa̱bu̱” (Mateo 20:28). Xúʼko̱, bi̱ ni̱ndxu̱ún xa̱bi̱i̱ Jesús gíʼmaa muni ñajunʼ dí ragíʼdoo wéñuʼ numuu náa eʼwíínʼ a̱ngiu̱lú.
Guʼyááʼ rí gíʼdoo numuu
(Juan 14:6) Jesús niʼthúún: “Ikhúún ni̱ndxu̱ʼ kamba̱a̱ʼ, rí gajkhun ga̱jma̱a̱ rí ndaʼya. Nimbáa tséʼkha̱ náa Anu̱ʼ á mu raʼkháa ga̱jma̱a̱ numuʼ ikhúún.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 14:6
Ikhúún ni̱ndxu̱ʼ kamba̱a̱, rí gajkhun ga̱jma̱a̱ rí ndaʼya: Jesús nindxu̱u̱ kamba̱a̱ numuu rí i̱ndó xúʼko̱ ma̱ndoo mambáxulúʼ gajmiúlú Dios ga̱jma̱a̱ muʼtákáñii (Jn 16:23; Ro 5:8). Jesús nindxu̱u̱ dí gajkhun numuu rí niʼthí má xúʼko̱ rí gajkhun ga̱jma̱a̱ nixtáa xóo gíʼmaa. Ma̱ngaa, niʼnimbánuu mbaʼa dí kiʼtáriyaʼ dí nasngájma rí gíʼdoo numuu ñajunʼ dí gíʼdoo mu mambanúu rí niʼthí Dios (Jn 1:14; Rev 19:10). Xúgíʼ rí kiʼtáriyaʼ “ni̱jkha̱nú nirígá ga̱jma̱a̱ numuu ikhaa” (2Co 1:20). Jesús nindxu̱u̱ rí ndaʼya numuu rí nixnáximinaʼ makhañúu, rúʼko̱ niʼni dí ma̱ndoo “muguaʼdáá mbá vida rí phú nindxu̱u̱ gajkhun”, xóo muʼthá, “mbiʼi kámuu” (1Ti 6:12, 19; Ef 1:7; 1Jn 1:7). Ikhaa ma̱ngaa rí “mbu̱ya̱” mbaʼin wéñuʼ xa̱bu̱ bi̱ nikháñun ga̱jma̱a̱ dí magabíín mu makuwa kámuu náa Ku̱ba̱ʼ mitsaanʼ (Jn 5:28, 29).
(Juan 14:12) Gajkhun rí nathalaʼ: Bi̱ gagiʼdoo fe náa ikhúúnʼ, ikhaa ma̱ngaa maʼni ñajunʼ rí ikhúún nani; ga̱jma̱a̱ maʼni ñajunʼ rí itháan mbaʼwu, numuu rí ikhúún na̱jkháaʼ má náa Anu̱ʼ.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 14:12
maʼni ñajunʼ rí itháan mbaʼwu: Jesús na̱nguá niʼthí ga̱jma̱a̱ numuu milagro dí niʼni ga̱jma̱a̱ rí muni xa̱bi̱i̱ nda̱wa̱á. Ikhaa ndiʼyoo májánʼ rí xa̱bi̱i̱ mutaraʼa itháan ga̱jma̱a̱ musngúún itháan xa̱bu̱, náa itháan mbaʼa xuajen ga̱jma̱a̱ itháan mbayuuʼ mbiʼi. Ajngáa ndrígóo Jesús nisngájmaa dí nigíʼthu̱u̱n dí xa̱bi̱i̱ muni ñajunʼ dí ikhaa nigíʼdu̱u̱.
Migixnuu Biblia
(Juan 13:1-17) Rí xúgi̱, nákha xóó tsírígá ndxa̱a̱ pascua ndaʼyoo má rí nijkhanú mbiʼi ndrígóo mu magajnáa náa numbaaʼ rígi̱ mu maʼga̱a̱ náa Anu̱u̱, Jesús, nindoo kaʼñún xa̱bi̱i̱ bi̱ kuwa náa numbaaʼ, nindoo kaʼñún asndu náa iwáá mbiʼi. 2 Ikha jngó nákha kuwa náa ganitsuwañu, numuu dí Gixa̱a̱ nito̱ʼo̱o̱ má náa a̱jkiu̱u̱n Judas Iscariote, a̱ʼdióo Simón, bi̱ nigujua̱, 3 Jesús, ndaʼyoo rí Anu̱u̱ nixnáxu̱u̱ xúgíʼ, ga̱jma̱a̱ náa Dios ni̱ʼkha̱ ga̱jma̱a̱ ikhí má gáʼga̱a̱, 4 nitu̱xu̱u̱ náa gíiʼ rakuiʼtsu ga̱jma̱a̱ nigíʼ nijníí xtíñuu bajníí. Ga̱jma̱a̱ ndiyáá mbá toalla, niro̱ʼo̱o̱ smidu̱u̱. 5 Nda̱wa̱á kayuʼ niguxiʼñáʼ iyaʼ náa páxua̱a̱ ga̱jma̱a̱ nigíʼdu̱u̱ niʼjña̱a̱ rajkúún discípulos ma̱ngaa niʼnigújndooʼ ga̱jma̱a̱ toalla rí kaxto̱ʼo̱o̱ smidu̱u̱. 6 Ikhú ni̱ʼkha̱ Simón Pedro. Ikhaa niʼthúu̱n: “Tátá, lá ikháanʼ marajña̱a̱ rajkúʼ ráʼ.” 7 Ikhú Jesús niʼthúu̱n: “Rí nani ikhúún, xakrua̱ʼa̱ʼ xúgi̱, mú makrua̱ʼa̱ʼ nda̱wa̱á”. 8 Pedro niʼthúu̱n: “Ikháán xaraña̱a̱ nditháan rajkúʼ”. Jesús niriʼñuu: “Á mu xajña̱a̱ rajkuáaʼ, xándoo manindxa̱ʼ xa̱bi̱ʼ”. 9 Niʼthúu̱n Simón Pedro: “Tátá, raʼkháa i̱ndó rajkúʼ, ma̱ngaa ñawúunʼ ga̱jma̱a̱ edxu̱ʼ”. 10 Jesús niʼthúu̱n: “Bi̱ niwan má i̱ndó rajkúu eyóoʼ miʼjña̱a̱, numuu dí kaʼwii má. Ga̱jma̱a̱ ikháanʼ kaʼwáanʼ má, mú raʼkháa xúgínʼ”. 11 Naniniʼ má xa̱bu̱ bi̱ magujua̱a̱. Ikha jngó niʼthí: “Raʼkháa xúgiáanʼ ikháanʼ kaʼwáanʼ”. 12 Índo̱ guámbóo niʼjña̱a̱ rajkúún ga̱jma̱a̱ niguwu̱nʼ má xtíñuu dí bajníí ma̱ngaa gíiʼ má mbu̱júu̱ʼ náa mesa, niʼthún: “Lá ndu̱ya̱a̱ rí niñala ráʼ. 13 Ikháanʼ nuthu̱nʼ: “Maestro”, ga̱jma̱a̱ “Tátá”, ga̱jma̱a̱ gajkhun má rí nutala, numuu dí ikhúún má ni̱ndxu̱ʼ. 14 Ikha jngó, maski ajndu ni̱ndxu̱ʼ Tátá ga̱jma̱a̱ Maestro, nijña̱a̱ rajkuála, ikháanʼ mangáanʼ gíʼmaa mujña̱a̱ rajkúún eʼwíínʼ. 15 Numuu rí ikhúún niʼgíʼ xkri̱da, xóo má nini ikhúún ga̱jma̱á nindxa̱la, xúʼko̱ má mangáanʼ gíʼmaa munila. 16 Phú gajkhun rí natala: Ñumbáá na̱nguá nindxu̱u̱ itháan mba̱a̱ ki xóo bi̱ naʼtáñajunʼ, ni má bi̱ nixuʼmaa nindxu̱u̱ itháan mba̱a̱ ki xóo bi̱ nikuʼmaa. 17 Á mu ndu̱ya̱a̱ rígi̱, gagi gakuwáanʼ á mu nuni.
22-28 OCTUBRE
GÍʼDOO NUMUU RÍ NA̱ʼKHA̱ NÁA BIBLIA | JUAN 15-17
“Ikháanʼ rañajuanla náa numbaaʼ rígi̱”
(Juan 15:19) Á mu ikháanʼ nindxa̱laʼ náa numbaaʼ, numbaaʼ ma̱ndoo kaʼyala numuu rí nandoo kaʼyoo rí nindxu̱u̱ ndrígóo ikhaa. Mu numuu rí ikháanʼ na̱nguá nindxa̱la náa numbaaʼ, ikhúún niraʼwáan náa numbaaʼ, ga̱jma̱a̱ numuu rúʼko̱ numbaaʼ naguiyu̱u̱ʼ kaʼyala.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 15:19
numbaaʼ: Gi̱i̱ ajngáa griega kósmos nandoo gáʼthúu̱n xa̱bu̱ bi̱ tséníi rí nandoo Dios. Juan i̱ndó ikhaa nindxu̱u̱ bi̱ niʼnirámáʼ dí Jesús niʼthúún xa̱bi̱i̱ dí ikhiin na̱nguá nindxu̱u̱ náa numbaaʼ rígi̱ o na̱nguá kaʼñún náa numbaaʼ. Rígi̱ naʼthí a̱jma̱ nuthu itháan náa iwáá dí niʼtájkáan Jesús gajmíi̱n apóstoles jmbiin (Jn 17:14, 16).
(Juan 15:21) Ga̱jma̱a̱ xúgíʼ rígi̱ munia̱la ikháanʼ ga̱jma̱a̱ numuu mbiʼyuʼ, numuu rí ikhiin tseninuwíin’ bi̱ nikuʼmún.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 15:21
ga̱jma̱a̱ numuu mbiʼyuuʼ: Náa Biblia, ajngáa “mbiʼyuuʼ” nguáná nandoo gáʼthúu̱n xa̱bu̱ bi̱ xúʼko̱ mbiʼyuu ga̱jma̱a̱ xóo nindxu̱u̱ (Mt 6:9). Xúʼko̱ má mbiʼyuu Jesús, ma̱ngaa nandoo gáʼthúu̱n ñajunʼ dí nixnúu Anu̱u̱ (Mt 28:18; Flp 2:9, 10; Heb 1:3, 4). Gi̱i̱ Jesús naʼthí náa numuu dí xa̱bu̱ numbaaʼ xáʼndun gúñún xa̱bi̱i̱ ikhaa: Numuu dí ikhiin na̱nguá eniʼniiʼ bi̱ nikuʼmún. Á mu nuniʼniiʼ Dios, makru̱ʼu̱u̱n ga̱jma̱a̱ mbuyáá ndiéjunʼ eyoo gáʼthúu̱n mbiʼyuu Jesús (Hch 4:12). Ikhiin mbuyáá dí ikhaa nindxu̱u̱ Xa̱bu̱ Ñajunʼ bi̱ nigíiʼ Dios, bi̱ nindxu̱u̱ Rey ndrígu̱ún reyes, náa xúgínʼ xa̱bu̱ numbaaʼ gíʼmaa munimbu̱ún á mu tsíñún maguma gámbíin (Jn 17:3; Rev 19:11-16; atayáá ma̱ngaa Sl 2:7-12).
(Juan 16:33) Nitala rígi̱ mu ga̱jma̱a̱ numuʼ ikhúún makuwáanʼ tsímáá. Náa numbaaʼ kuwáanʼ rumíniʼ, mú ¡guyala tsiakii!, ikhúún niʼngoʼ náa numbaaʼ”.
it-1-S ináa 143
Tsiakii
Cristiano ndayóoʼ magiʼdoo tsiakii mu xándawamína̱ʼ ga̱jma̱a̱ xúgíʼ dí narígá náa numbaaʼ dí tsémbáxu̱u̱ gajmiún Dios ga̱jma̱a̱ mu maʼngo̱o̱ mawiji̱ jmbu má xúʼko̱ náa Jeobá maski mbaʼyóoʼ maraʼnuu dí narígá náa numbaaʼ. Jesucristo niʼthún xa̱bi̱i̱: “Náa numbaaʼ kuwáanʼ rumíniʼ, mú ¡guyala tsiakii!, ikhúún niʼngo̱ʼ náa numbaaʼ”. (Jn 16:33.) A̱ʼdióo Dios táʼni dí nandoo numbaaʼ, ikhaa niʼngo̱o̱ numuu dí niguíyuuʼ kaʼyoo xúgíʼ dí rígá. Xkri̱da ndrígóo Jesús dí niʼngo̱o̱ náa numbaaʼ ga̱jma̱a̱ rí niʼni naxnúlú tsiakii mu mbuʼyaridáá, mu xúʼni̱ dí nandoo numbaaʼ. (Jn 17:16.)
Guʼyááʼ rí gíʼdoo numuu
(Juan 17:21-23) mu xúgínʼ ikhiin mani̱ndxu̱ún mbóó, xó má ikháánʼ, Anu̱ʼ, xtaa mbóó ga̱jma̱á ni̱ndxu̱ʼ ga̱jma̱a̱ ikhúún xtáá mbóó ga̱jma̱á ni̱ndxa̱ʼ, rí ikhiin mangiin makuwá mbóó ga̱jma̱á ni̱ndxu̱lú, mu numbaaʼ munimbu̱ún rí ikháánʼ nitaxúngunʼ. 22 Ma̱ngaa ni̱xnu̱u̱ gloria dí niraxnúʼ, mu xúʼko̱ ikhiin mani̱ndxu̱ún mbóó xó má ikháánʼ ni̱ndxu̱lú mbóó. 23 Ikhúún gajmíʼ ikhiin ga̱jma̱a̱ ikháán náa ikhúún, mu xúʼko̱ ikhiin ma̱ndoo makuwa mbóó, mu numbaaʼ mbaʼyoo rí ikháán nitaxúngunʼ ma̱ʼkhá ga̱jma̱a̱ rí ikháán nindaaʼ xtañún ikhiin xó má nindaaʼ xta̱yo̱ʼ ikhúún.
nwtsty notas rí muʼnigajmaa náa Jn 17:21-23
gakuwáanʼ mbóó: O “gakuwáanʼ jnduʼ”. Jesús ninda̱ʼa̱ índo̱ niʼtájkáan dí xa̱bi̱i̱ mani̱ndxu̱ún “mbóó”, xóo muʼthá, dí muñajunʼ mbóó mu maʼngu̱u̱n munimbaníí, xó má ikhaa ga̱jma̱a̱ Anu̱u̱ ni̱ndxu̱ún “mbóó” numuu dí nuñajunʼ jnduʼ ga̱jma̱a̱ mbóó ku̱ma̱ guaʼdáá (Jn 17:22). Náa 1 Corintios 3:6-9, Pablo naʼthí dí cristianos nusngájma rí kuwa jnduʼ índo̱ nuñajunʼ mbóó gajmiún a̱ngiu̱ún ga̱jma̱a̱ náa Dios (1Co 3:8; Jn 10:30; 17:11).
gambáxumíjná: O “gakuwáanʼ mbá jnduʼ”. Náa versículo rígi̱, Jesús naʼthí dí makuwáanʼ jnduʼ nasngájma dí nandulúʼ kuʼyáá Dios. Rígi̱ nambánii gájmaa dí naʼthí Colosenses 3:14, náa naʼthí dí ngajua “naruwáanʼla májánʼ wéñuʼ”. Mú rígi̱ tsíyoo gáʼthúu̱n dí manindxu̱lúʼ mbríguáanʼ, dí najmañulúʼ muʼni, costumbres ga̱jma̱a̱ dí nakumulú. Nandoo gáʼthúu̱n dí ñajunʼ rí nuni xa̱bi̱i̱ Jesús, dí nakumu̱ún ga̱jma̱a̱ nusngáa nindxu̱u̱ ikháá (Ro 15:5, 6; 1Co 1:10; Ef 4:3; Flp 1:27).
(Juan 17:24) Anu̱ʼ, bi̱ niraxniún, nandoʼ rí makuwa ga̱jma̱á ni̱ndxu̱ʼ asndu náa má gaxtáa mu mbuyáá gloria rí niraxnúʼ, numuu rí nindaaʼ xta̱yo̱ʼ asndu nákha xóo tsíguma numbaaʼ.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 17:24
nákha nigíʼdu̱u̱ numbaaʼ: Ajngáa griega rí najuiʼtájuíi gi̱i̱ “nagíʼdu̱u̱” ma̱ngaa najmaa náa Hebreos 11:11, náa najuiʼtájuíi “magruigú” numuu dí na̱ʼkha̱ ga̱jma̱a̱ ajngáa e̱ji̱i̱n. Gi̱i̱, náa ajngáa “nákha nigíʼdu̱u̱ numbaaʼ”, mbáa nandoo gaʼthí nákha Adán ga̱jma̱a̱ Eva niguáʼdiin e̱jñún. Jesús naʼnimbrígui̱i̱ “nákha nigíʼdu̱u̱ numbaaʼ” ga̱jma̱a̱ Abel, numuu dí nindxu̱u̱ timbáa xa̱bu̱ bi̱ kaʼyoo dí magumaraʼmáʼ mbiʼyuu náa ‹rollo rí ndaʼya asndu nákha nigíʼdu̱u̱ numbaaʼ› (Lu 11:50, 51; Rev 17:8). Ajngáa rígi̱ rí niʼthí Jesús índo̱ niʼtájkáan ma̱ngaa nasngájma dí nákha Adán ga̱jma̱a̱ Eva xóó tséguaʼdiin e̱ji̱i̱n, Dios nandoo kaʼyoo má A̱ʼdióo bi̱ giʼnii.
Migixnuu Biblia
(Juan 17:1-14) Jesús niʼthí rígi̱, ga̱jma̱a̱ nayexi ríjmaa niʼthí: “Anu̱ʼ, nijkhanú mbiʼi; atani mba̱a̱ a̱ʼdiáaʼ, mu a̱ʼdiáaʼ maʼni mba̱a̱n ikháán, 2 xó má niraxná ñajunʼ dí maʼtáñajúúnʼ xúgínʼ xa̱bu̱, mú xúgínʼ bi̱ niraxná maxnún mbiʼi kámuu. 3 Rígi̱ eyoo gáʼthúu̱n rí maraxtaa kámuu mbiʼi, rí muninuwínʼ ikháánʼ, mbáwiin ikháánʼ bi̱ ni̱ndxa̱ʼ Dios gajkhun, ga̱jma̱a̱ Jesucristo bi̱ nitaxúnguanʼ. 4 Ikhúún ninimba̱a̱n náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ, ga̱jma̱a̱ niguambóʼ ñajunʼ dí niraxnúʼ mani. 5 Ikha jngó xúgi̱, Anu̱ʼ, atani mbu̱u̱n náa nijñiaʼ xóo má nitani̱ mbu̱u̱n náa nijñiaʼ nákha xóó tséguma numbaaʼ. 6 Nini rí mbuyáá mbiʼyaaʼ xa̱bu̱ bi̱ niraxnúʼ náa numbaaʼ. Ninindxu̱ún xa̱bia̱ʼ, mu niraxniúnʼ ga̱jma̱a̱ ninimbu̱ún ajngáaʼ. 7 Rí xúgi̱ niguáʼnu ndiyáá dí xúgíʼ rí niraxnúʼ na̱ʼkha̱ náa ikháán; 8 numuu ajngáa dí niraxnúʼ nixnu̱u̱n ikhiin, ga̱jma̱a̱ ikhiin nindrigú ma̱ngaa ndiyáá dí ikhúún ni̱ʼkhá ga̱jma̱a̱ numaaʼ, ga̱jma̱a̱ rí ikháán nitaxuʼmún. 9 Natha ga̱jma̱a̱ numún ikhiin; raʼkháa ga̱jma̱a̱ numuu numbaaʼ, natha ga̱jma̱a̱ numún bi̱ niraxniúnʼ; xa̱bia̱ʼ ikháán ñajúnʼ, 10 ga̱jma̱a̱ xúgíʼ ndrígóʼ ikhúún ndrígáʼ nindxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ ndrígáʼ ikháán nindxu̱u̱ ndrígóʼ, ga̱jma̱a̱ ikhúún niguma mbu̱u̱n náa ikhiin. 11 Ga̱jma̱a̱ ikhúún nánguá xtáá náa numbaaʼ, mu ikhiin kuwa náa numbaaʼ mu ikhúún na̱jkhá náa ikháán. Anu̱ʼ atiewuun ga̱jma̱a̱ numuu mbiʼyaaʼ dí niraxnúʼ, mu mani̱ndxu̱ún mbóó xó má ni̱ndxu̱lú ikháánʼ. 12 Índo̱ xtáá gajmíi̱nʼ ikhiin ikhúún niñewu̱u̱n ga̱jma̱a̱ numuu mbiʼyaaʼ dí niraxnúʼ; niñewu̱u̱n ga̱jma̱a̱ nimbáa taguma gámbáa, i̱ndó bi̱ niʼni gámbáa, mu mambanúu rí nijuiʼniraʼmáʼ. 13 Mú xúgi̱ najkháa’ náa ikháán, ga̱jma̱a̱ natha rígi̱ náa numbaaʼ mu ikhiin maguaʼdáá gagi ndrígóʼ káxi̱. 14 Ikhúún nixnúu ajngáaʼ, mu numbaaʼ niguiyuuʼ kaʼñún, numuu dí ikhiin rakáʼñún náa numbaaʼ, xó má ikhúún rakáʼyoʼ náa numbaaʼ.
29 OCTUBRE ASNDU 4 NOVIEMBRE
GÍʼDOO NUMUU RÍ NA̱ʼKHA̱ NÁA BIBLIA | JUAN 18, 19
“Jesús niʼsngáa rí gajkhun”
(Juan 18:36) Jesús niriʼña: “Reino ndrígóʼ na̱nguá nindxu̱u̱ náa numbaaʼ rígi̱. Á mu reino ndrígóʼ nindxu̱u̱ náa numbaaʼ rígi̱, xa̱bi̱ʼ mbaʼyoo muxmijná mu xúxnaxu̱u̱n náa inún judíos. Mu raʼkháa xúʼko̱ nindxu̱u̱ numuu dí reino ndrígóʼ na̱nguá nindxu̱u̱ náa numbaaʼ rígi̱”.
(Juan 18:37) Ikhú Pilato niʼthúu̱n: Lá gajkhun rí nindxa̱a̱ʼ mbáa rey rá’. Jesús niriʼñuu: “Ikháán minaʼ naratá rí ni̱ndxu̱ʼ mbá rey. ikhúúnʼ nixtáa ga̱jma̱a̱ numuu rígi̱ ga̱jma̱a̱ numuu rúʼko̱ ni̱ʼkhá náa numbaaʼ, mu mata rí gajkhun. Xúgínʼ bi̱ kuwa náa nijniun rí gajkhun nudxuun aʼwóʼ”.
nwtsty notas rí muʼnigajmaa náa Jn 18:37
testimonio: Náa Escrituras Griegas Cristianas, ajngáa griegas najuiʼtájuíi “testimonio” (martyréo), “testigo” (mártys) ga̱jma̱a̱ “testimonio” (martyría) rígá mbaʼa dí nandoo gáʼthúu̱n. Rí nandoo gáʼthúu̱n ajngáa rígi̱ kuajtuminaʼ dí marata̱ dí ikháán má nitayáá, mu ma̱ngaa ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ dí “marata̱” dí “májánʼ ga̱jma̱a̱ numuu mbáa”. Jesús raʼkháa i̱ndó niʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí gajkhun dí ikhaa ndiʼyoo, dí xóo nixtáa niʼnimbánuu káxi̱ dí nijuiʼtáriyaʼ ga̱jma̱a̱ dí nakudaminaʼ maʼni Anu̱u̱ (2Co 1:20). Rí nindoo maʼni Dios ga̱jma̱a̱ numuu Reino ma̱ngaa Rey Mesiánico nijuiʼthá káxi̱ dí marigá. Xúgíʼ dí kiʼtáriyaʼ ga̱jma̱a̱ numuu Mesías nimbánuu náa Jesús —asndu nákha nixtáa ga̱jma̱a̱ asndu índo̱ nikháñu—, asndu rí kaʼyoo náa pacto ndrígóo Ley (Col 2:16, 17; Heb 10:1). Ikha jngó ma̱ndoo muʼthá dí ga̱jma̱a̱ ajngáa ma̱ngaa dí niʼni Jesús niʼsngáa dí gajkhun.
dí gajkhun: Jesús táʼthi ndiéjunʼ eyoo gáʼthúu̱n dí gajkhun, ikhaa niʼthí ga̱jma̱a̱ numuu dí gajkhun rí maʼni Dios. Bi̱ mayambáá wéñuʼ nindxu̱u̱ Jesús, “a̱ʼdióo David”, bi̱ kayá Edxu̱u̱ náa Ndxajkun ga̱jma̱a̱ Rey náa Reino ndrígóo Dios (Mt 1:1). Jesús niʼthí dí mbá numuu rí ni̱ʼkha̱ náa Ku̱ba̱ʼ, nixtáa xóo xa̱bu̱ numbaaʼ ga̱jma̱a̱ niʼnimbánuu ñajunʼ rí maʼthí dí gajkhun ga̱jma̱a̱ numuu Reino. Ángeles nithi ikhaa má ajngáa ginii ga̱jma̱a̱ nda̱wa̱á rí nixtáa Jesús náa Belén rí kaʼyoo Judea, xuajen náa nixtáa David (Lu 1:32, 33; 2:10-14).
(Juan 18:38a) Pilato niʼthúu̱n: “Ndiéjunʼ nindxu̱u̱ dí gajkhun rá.”
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 18:38a
Ndiéjunʼ nindxu̱u̱ rí gajkhun rá. Xó má naʼkhunʼ, Pilato niʼthí dí gajkhun rí nduʼyáá ikháánʼ, raʼkháa dí “gajkhun” rí Jesús dí niguámbóo niʼthí (Jn 18:37). Á mu graxe̱ ndrígóo ninindxu̱u̱ gajkhun, Jesús mariʼña̱a̱ graxe̱ ndrígóo. Mú, graxe̱ ndrígóo Pilato ninindxu̱u̱ rí tséyóoʼ má maxtiʼña̱a̱, xóó niʼthí: “Lá gajkhun ráʼ. Ndiéjunʼ nindxu̱u̱ rúʼko̱ rá. Ndaa rúʼko̱”. Ikha jngó Pilato nigájnuu náa kuwa bi̱ judíos ga̱jma̱a̱ tagíʼtu̱u̱n dí Jesús mariʼña̱a̱.
Guʼyááʼ rí gíʼdoo numuu
(Juan 19:30) Índo̱ Jesús nigruigú vino rí migaʼ, Jesús niʼthí: “¡Nimbánuu!”, nikruíguu edxu̱u̱, ga̱jma̱a̱ nixnáxi̱ xi̱ʼ ndrígóo.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 19:30
nixnáxi̱ xi̱ʼ ndrígóo: O “nigájnáa xu̱ʼ”, “niniñuʼ rayá xu̱ʼ”. Gi̱i̱ ajngáa “xi̱ʼ” (náa griego pnéuma) ma̱ndoo miʼtájuíi xóo “xi̱ʼ” o “tsiakii ndrígóo” numuu rí nambríguii ga̱jma̱a̱ náa Marcos 15:37 ga̱jma̱a̱ Lucas 23:46 najmuu ajngáa griego ekpnéo (dí nandoo gáʼthúu̱n “matríyaʼ xi̱ʼ”), dí najuiʼtájuíi “nigájnáa xu̱ʼ”, xóo muʼthá, “nigájnuu iwáá xu̱ʼ”. Tikhun xa̱bu̱ bi̱ nduyáá nuthi dí ajngáa griego najuiʼtájuíi xóo “nixnáxi̱” nandoo gaʼthí dí Jesús niniñuʼ ikháá magájnuu xi̱ʼ ndrígóo numuu dí xúgíʼ nimbánuu má, “numuu rí ikhaa nixídíí eʼdiu asndu nikháñu” (Isa 53:12; Jn 10:11).
(Juan 19:31) Ikhú bi̱ judíos, numuu rí kuwa runi ratáá, mu xa̱bu̱ xafrajkiin náa ixi̱ asndu mbiʼi sábado (numuu rí nindxu̱u̱ mba̱a̱ mbiʼi rúʼko̱), ninda̱ʼa̱a̱ Pilato rí majmigaʼ rajkúún ga̱jma̱a̱ midriguíín.
nwtsty nota rí muʼnigajmaa náa Jn 19:31
sábado, nindxu̱u̱ mba̱a̱ mbiʼi rúʼko̱: Nákha 15 gu̱nʼ nisán, mbiʼi nda̱wa̱á dí Pascua, ninindxu̱u̱ má xúʼko̱ mbiʼi sábado, tséʼniuu má náa mbiʼi garmáʼáan maʼni (Le 23:5-7). Índo̱ sábado kiejunʼ rúʼko̱ nambánii mbiʼi rí námbáa xmáná (mbiʼi juwan náa xmáná ndrígu̱ún judío, dí naʼni índo̱ narámanʼ a̱jkha̱ʼ mbiʼi viernes asndu índo̱ narámanʼ a̱jkha̱ʼ mbiʼi sábado), nagumbiʼyuu mbá sábado “mba̱a̱”. Xó má mbiʼi nda̱wa̱á rí nikháñu Jesús ninndxu̱u̱ mbá sábado “mba̱a̱”, nduʼyáá rí nikháñu mbá viernes. Nákha tsiguʼ 31 ga̱jma̱a̱ 33, i̱ndó tsiguʼ rúʼko̱ dí 14 ñajuunʼ gu̱nʼ nisán nirmáʼánʼ niʼni viernes tsiguʼ 33. Rígi̱ nasngájma rí Jesús nikháñu 14 ñajuunʼ gu̱nʼ nisán tsiguʼ 33.
Migixnuu Biblia
(Juan 18:1-14) Índo̱ niguámbóo niʼthí xúgíʼ rígi̱, Jesús nigájnuu gajmíi̱n discípulos ndrígóo náa mbá xkua̱ ndrígóo Cedrón náa rígá mbá huerta, ikhaa gajmíi̱n discípulos ndrígóo nitu̱ʼu̱u̱n ikhí. 2 Mú Judas, bi̱ maxnáxi̱i̱, ma̱ngaa naninuʼ xkua̱ rúʼko̱, numuu rí Jesús ni̱jkha̱ mbaʼa nuthu gajmíi̱n discípulos ndrígóo ikhí. 3 Ikha jngó, Judas ni̱jkha̱ gajmíi̱n soldados ga̱jma̱a̱ bi̱ numbañún ndxajkun mangiin fariseos ga̱jma̱a̱ kuda aguʼ, lámparas ga̱jma̱a̱ ajua̱nʼ. 4 Jesús, ndaʼyoo má rí gágíʼnuu, nigájnuu ga̱jma̱a̱ niʼthún: “Tsáa eʼyááʼla rá.” 5 Ikhiin nitháán: “Jesús bi̱ Nazareno”. Ikhaa niʼthún: “Ikhúún ni̱ndxu̱ʼ”. Ga̱jma̱a̱ Judas, bi̱ naxnáxi̱i̱ ma̱ngaa xtaa gajmíi̱n ikhiin. 6 Índo̱ ikhaa niʼthúún: “Ikhúún ni̱ndxu̱ʼ”, nigúun skidiʼ ga̱jma̱a̱ nijngutigi̱i̱n náa ku̱ba̱ʼ. 7 Ikha jngó niraxu̱u̱n mbu̱júu̱ʼ: “Tsáa eʼyááʼla rá.” Nithi: “Jesús bi̱ Nazareno”. 8 Jesús niriʼña̱a̱: “Nitala rí ikhúún ni̱ndxu̱ʼ. Ikha jngó, á mu ikhúún eʼñúnʼ, guniʼñúunʼ magúun bugi̱”; 9 mú mambanúu ajngáa rí ikhaa niʼthí: “Bí niraxniúʼ tanimbátiga̱a̱ nimbáa”. 10 Ikhú Simón Pedro, bi̱ kayá mbá chídí, niriyaʼ ga̱jma̱a̱ niʼni gawúunʼ mbáa ñumbáá ndrígóo ndxajkun ga̱jma̱a̱ nirigu cháʼun mújuunʼ. Mbiʼyuu ñumbáá ninindxu̱u̱ Malco. 11 Jesús, niʼthúu̱n Pedro: “Ataxúmáaʼ chídí náa xtóo. Lá, copa rí nixnúʼ anu̱ʼ xáʼyoo ma̱ga̱nʼ ráʼ.” 12 Ikhú soldados ga̱jma̱a̱ bi̱ naʼtáñajúnʼ mangiin soldados ndrígu̱ún judiós nirugua Jesús ga̱jma̱a̱ niruʼwaa, 13 ga̱jma̱a̱ nigún kuyáa ginii náa Anás; numuu rí nindxu̱u̱ jmegiu Caifás, bi̱ kayá edxu̱u̱ náa ndxajkun tsiguʼ rúʼko̱. 14 Caifás, bi̱ niʼthún judiós dí ga̱jma̱a̱ numún ikhiin dí mbáa xa̱bu̱ makháñuu ga̱jma̱a̱ numuu xuajen.