Iti i Aôndo ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika La

Mbatimen sha kwagh u Bibilo kaa ér iti i Aôndo i i nger sha asangaabaacaa a ken zwa Heberu a anyiin, a i yer ér Tetragrammaton (יהוה) la, yange i lu ken kôpi u Ruamabera u ken Zwa Heberu u yange i hii ngeren la je nôngo u kuman kwa 7,000. Nahan kpa, mbagenev kpishi nenge ér iti ne lu ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika u hiihii la ga. Sha ityôkyaa ne yô, ior ka vea geman vegher u Bibilo u i yer ér Ikyuryan i He la yô, ve dugh iti i Yehova la kera, nahan Ubibilo mba ken zwa Buter kpishi kua zwa Tiv kpaa, mba a iti la ker ga. Mbagemankwagh kpishi ka vea geman Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la, vea va nyôr sha ajiir a i nger mkaanem ma ken Ruamabera u ken Zwa Heberu, ape Asangaabaacaa a Anyiin a a til sha ityough ki iti i Aôndo la a lu la je kpa, ve dugh iti la kera, ve gema ve nger “Ter.”

Kpa ken Icighan Bibilo i Tar u He yô, i er kwagh u mbagemankwagh kpishi ve er la ga. I nger iti i Yehova la ken Bibilo ne ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la kwa 237. Mba ve gem Bibilo ne la er nahan sha ci u atôakyaa a vesen ahar: (1) Ngeren mba Bibilo mba ken zwa Grika mba se lu a mi nyian la, ka mba yange i hii ngeren la ga. Yange i nger ukôpi mba hiihii mbara anyom kar je kuma er 200 nahan cii ve i mase ngeren ukôpi mba se lu a mi nyian udubu udubu ne ye. (2) Mba yange ve hide ve nger ukôpi mba Ruamabera u ken zwa Grika sha shighe la dugh Asangaabaacaa a Anyiin la kera, gema wa ishember i ken zwa Grika i Kyʹri·os, i í gem i ér “Ter” la. Mbagenev ken ve yô, lu ukôpi mba i vande dughun iti shon kera la, ve lu nengen ker hiden ngeren ukôpi mbagenev ye.

Kômatii u A Gem Icighan Bibilo i Tar u He La nenge ér akaa nga a tesen kpeher kpeher ér yange i nger Asangaabaacaa a Anyiin a ken zwa Heberu la ken ngeren mba sha ave mba ken zwa Grika mba hiihii mbara. Ve kure ikyaa nahan sha ci u atôakyaa ne:

• Ukôpi mba Ruamabera u ken Zwa Heberu mba i ôron sha ayange a Yesu kua mbaapostoli nav la, lu a Asangaabaacaa a Anyiin a ken Zwa Heberu la ker cii. Ngise la, lu ior kpuaa tseegh nyiman kwagh ne ye. Hegen u i zough a ukôpi mba Ruamabera u ken zwa Heberu mba sha ayange a mbaapostoli, ikyua a ijiir i í yer ér Qumran la yô, kwagh ne gande u nyiman.

• Sha ayange a Yesu kua mbaapostoli nav la, Asangaabaacaa a Anyiin a ken Zwa Heberu la, lu ken Ruamabera u ken Zwa Heberu u i gema ken awa Grika la. Mbafantakeda yange ve hen ér Asangaabaacaa a Anyiin la lu ken Ruamabera u ken Zwa Heberu u i gema ken zwa Grika la ga, man ve lu a mhen ne nahan anyom uderi imôngo. Nahan kpa, ken atô u inyom i 1940 man 1950 la, mbafantakeda time ken avegher agen a Ruamabera u ken Zwa Heberu u i gema ken zwa Grika sha ayange a Yesu la. Avegher a Ruamabera ne lu a iti i Aôndo i yange i nger sha asangaabaacaa a ken zwa Heberu yô. Nahan sha shighe u Yesu la, ukôpi mba Ruamabera mba ken zwa Grika la, lu a iti i Aôndo la ker. Kpa, anyom a karen ken ijime er 1,700 nahan, ukôpi mba sha ave mba Ruamabera u ken Zwa Heberu mba i gema ken zwa Grika, er u i yilan ér Codex Vaticanus man u Codex Sinaiticus la nahan, lu a iti i Aôndo (sha ajiir a iti ne vande lun ken ukôpi mba tsuaa mbara) ga, hii ken Genese zan zan Malaki. Ka nahan ve ukôpi mba Ruamabera u ken zwa Grika, u i yer ér Ikyuryan i He, mba yange i koso her hii sha shighe la cii, ve lu a iti i Aôndo ker ga ye.

  Yesu yange kaa wang ér: “M va ken iti i Terem.” Shi a kaa nahan ér ityom i un er la, lu ken ‘iti i Ter’ na un er i ye.

• Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la kpa pase ér, Yesu yilan Aôndo sha iti na shi pasen mbagenev i kpaa. (Yohane 17:​6, 11, 12, 26) Yesu yange kaa wang ér: “M va ken iti i Terem.” Shi kaa nahan ér ityom i un er la, lu ken ‘iti i Ter’ na un er i ye.​—Yohane 5:43; 10:25.

• Er Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la kpa a lu ngeren u icighan jijingi mgbegha ior ve nger, i seer sha icighan Ruamabera u ken Zwa Heberu la yô, aluer iti i Yehova gba ndiir ker tsô yô, a lu shami ga. Er ken inyom i sha 50 la nahan, Orhenen Yakobu kaa a mbatamen mba ken Yerusalem ér: “Shimeon pase vighe vighe er hegen Aôndo a lumun akuraior, sha u una kohol ior ken a ve mba vea yilan sha iti na yô.” (Aerenakaa 15:14) Luun er or môm sha ayange a mbaapostoli la fa iti i Aôndo shin yilan i ga yô, Yakobu ma ôr kwagh nahan ga.

• I nger iti i Aôndo er yange i yilan i zevera la ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la. Ken takeda u Mpase 19:​1, 3, 4, 6 la, i wa iti i Aôndo la ken ishember i “Haleluya” la. I zua a ishemberti ne ken ishember i ken zwa Heberu igen, man inja i ishemberti shon ér ‘Wuese Yehova.’ Ken zwa Heberu yô, ka i nger iti i Yehova ne tiônôô. Ati a ken Ruamabera u Mbakristu u ken zwa Grika la kpishi, i zua a mi ken iti i Yehova la. Ityakeda igen je yô, pase ér inja i iti i Yesu la ér, “Yehova Ka Myom.”

• Ngeren mba Mbayuda mba ngise mbara tese ér Mbayuda mba ve lu Mbakristu la ngeren iti i Aôndo ken akaangeren a ve. Takeda u i nger atindi a Mbayuda ker, i yer u ér Tosefta, u yange i gber anyom a kar er 1,700 nahan la, ôr kwagh u ityakeda i Mbakristu i yange i nande sha Iyange i Memen la, ér: “Ityakeda i Mbaivangeli man i ior mba i yer ér minim [mba i hen ér ka Mbayuda mba ve lu Mbakristu] la cii, i fatyô u waren usu ga. Kpa i de í ér i̱ hia ape í ver í la, í hia a Iti i Aôndo ker gedee.” Takeda la môm shi ôr mkaanem ma Ortesen Yosé, Orgalilia, u ngise lu uma anyom a kar hegen i zurum 1,900 la ér, sha ayange agen ken kasua yô, “ior ka ve tôndo ajiir a i nger Iti i Aôndo [ken ngeren mba i kav ér ka mba Mbakristu] la ve za koso, kwagh ugen la cii yô, a hia ken usu.”

• Mbatimen sha akaa a ken Bibilo mbagenev kaa ér, a̱ shi nan kpa, yange i undu iti i Aôndo her gedee sha ajiir a mkaanem ma ken Ruamabera u ken Zwa Heberu ma dugh ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la cii. Dikishenali igen i i yer ér The Anchor Bible Dictionary la, ôr kwagh sha itinekwagh i “Tetragrammaton in the New Testament” ér: “Akav nga a tesen wang ér shighe u i hii ngeren Ikyuryan i He la, ajiir kpishi shin hanma ijiir i yange a lu mkaanem ma ken Ikyuryan i Tse, ape i nger Iti i Aôndo, i Yahweh la sha Asangaabaacaa a Anyiin la cii, i undu iti la her gedee.” Orfantakeda ugen, George Howard kaa ér: “Er yange i nger Asangaabaacaa a Anyiin la ken ukôpi mba Bibilo i ken zwa Grika [ka Ruamabera u ken Zwa Heberu u i gema ken zwa Grika, i yilan ér Septuajinta je la], i Mbakristu mba sha ayange a tsuaa la ôron la yô, doo u se kure ikyaa ser, mba ve nger Ikyuryan i He la, yange vea ngeren a lu mkaanem ma ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la yô, ve undu Asangaabaacaa a Anyiin la her gedee, ve gema kwagh sha mi ga.”

• Mbageman Bibilo mba i fe ve tsembelee yô, nger iti i Aôndo ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la. Mbagemankwagh mban mbagenev er kwagh ne ica gba cii je ve, i va mase duen a Icighan Bibilo i Tar u He i ken zwa Buter la ye. Ka mbagemankwagh mban mbagenev kua Ubibilo mba ve gem je ne: Herman Heinfetter gema Bibilo i i yer ér, A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript la (inyom i 1863); Benjamin Wilson gema Bibilo i i yer ér The Emphatic Diaglott la (inyom i 1864); George Barker Stevens gema Bibilo i i yer ér, The Epistles of Paul in Modern English la (inyom i 1898); W.G Rutherford gema Bibilo i i yer ér, St. Paul’s Epistle to the Romans la (inyom i 1900); J.W.C. Wand, Bishôp u London di gema Bibilo i í yer ér, The New Testament Letters la (inyom i 1946). Heela tseegh ga, Orgemankwagh ugen, Pablo Besson, nger “Jehová” ken Luka 2:15 man Yuda ivur 14 ken mgem u Bibilo u ken zwa Ispania, u yange gema anyom a kar hegen i hembe 100 yô, shi Bibilo i a gem la, ngi a ngeren mba shin kpe, mba kuman er 100 nahan, mba ve pase ajiir a á tese ér, a shi nan kpa, yange i nger iti i Yehova her yô. Shi cii man i va due a Ubibilo mba se ter ve ne je kpa, Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika u yange i gema ken zwa Heberu anyom a kar hegen er 500 nahan la, ter Asangaabaacaa a Anyiin la sha ajiir kpishi. Ken zwa Jamani tseegh kpa, i nger iti i “Yehova” (shin i gema ishember i ken zwa Heberu i “Yahweh” la sha myer u ior i Jamani), ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la ken Ubibilo kposo kposo kuma er 11 nahan, mbagemankwagh mbagenev unyiin di nger Yehova ken ikyav i kangen hen ajiir a ve nger “Ter” ken Ubibilo vev la. Kohol cii yô, Ubibilo mba ken zwa Jamani mba hemban 70 nahan, nger iti i Yehova ken ngeren mba shin kpe shin ngeren mba seer tan iwanger sha kwagh la.

  

• I nger iti i Yehova ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la ken Ubibilo mba ken ijô kposo kposo je hemba ijô 100. I nger iti i Yehova ken ijô i ken Afrika man Amerika man Ashia man Yuropa kua ijô i ken uicile mba ken Ityeku i Pacific la kpishi. (Nenge ati a ijô ne sha peeji 1934 man 1935.) Mba ve gem Ubibilo mba ken ijô ne la kpa nenge ér doo u vea nger iti i Yehova la, sha ci u atôakyaa a a nôngo u lun kwaghmôm aa se vande teren la yô. Ubibilo mba Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika mban mbagenev due ica ngi a gba ga, er Bibilo i ken zwa Rotuman, i i nger iti i “Jihova” kwa 51 ken avur 48 la nahan, (i gber i ken inyom i 1999 la), man i ken zwa u ken Indonesia u i yer ér, Batak (Toba), (i gber i ken inyom i 1989 la), i i ter iti i “Jahowa” ker kwa 110 la nahan.

  

Sha mimi yô, ityôkyaa ngi wang i hiden ngeren iti i Aôndo i Yehova la ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la. Man ka kwagh u mba ve gem Icighan Bibilo i Tar u He la kpa ve er vough je la. Iti i Aôndo doo ve ishima tsung, shi ve cia u dughun nyityôkwagh i yange i nger ken ukôpi mba Bibilo mba hiihii mbara cii.​—Mpase 22:​18, 19.