Wembola w’oma le ambadi
Wa na waki ase Filistiya watɛkɛtama lo Bible na?
Bible tɛkɛtaka mbala efula dikambo di’anto welɛwɔ ɔnɛ: ase Filistiya, wanɛ wakadjasɛka la Kanana l’etena kakɔshi wodja a Nzambi w’edjedja Kɛtɛ Yakalakema. Edja efula, ase Filistiya asɔ w’edjedja wakalɔshanaka l’anto wa Nzambi, oko wɛnyamidiɔ l’ɔkɔndɔ wa ta diakalɔ Davidi nde la dikongote di’ose Filistiya, dihoka diakawelɛka ɔnɛ: Ngɔliyatɛ.—1 Samuele 17:1-3, 23-53.
Bible mɛnyaka ɔnɛ ase Filistiya w’edjedja wakonɔ oma la Kafɛtɔrɛ otsha lo lɛkɛ la Suda la l’edjelo ka wonya laki la Kanana. (Jeremiya 47:4) Lende aki Kafɛtɔrɛ na? Encyclopédie ɔmɔtshi mɛnyaka ɔnɛ: “Kânga mbele tolembetelo kema efula dia tosha diaaso woho wa sho mbisha okadimwelo w’oshika, wa nomb’ewo ya nshi nyɛ shikikɛka ɔnɛ: ondo lo disɛnga dia Kɛrɛtɛ (kana la Kɛrɛta kâmɛ l’asɛnga wa Égée, wanɛ waki la ditshelo dia woho wâmɛ), mbakakoke tanema wodja ɔsɔ.”—The International Standard Bible Encyclopedia (1979), Volume 1, lɛkɛ 610.
Lo ndjela akambo asɔ, New World Translation of the Holy Scriptures (Ekadimwelo k’Andja w’Oyoyo) mbutaka lo Amose 9:7 ɔnɛ: “ ‘ Jehowa kata ate: Nyu ana w’Isariyɛlɛ, onde nyu kema oko ase Kusha le mi oka?’ ‘Onde dimi kôtondja Isariyɛlɛ oma lo kɛtɛ y’Edjibito, la ase Filistiya oma la Kɛrɛtɛ, ndo ase Suriya oma la Kire?’ ”
Ndoko onto leya etena kakɔna kakonɔ anto asɔ w’edjedja wakadjasɛka l’atei wa ndjale oma la Kɛrɛtɛ otsha lo lɛtshi la kɛtɛ la lo Suda ka l’edjelo ka wonya ka Kanana, l’asa Jɔpa la Ngaza, lɛtshi la kɛtɛ lakawayelɛka l’ɔkɔngɔ diko ɔnɛ: Filistiya. Ondo vɔ wambodjasɛka edja lo lɛtshi la kɛtɛ lɔsɔ la l’okidi wosukanyi la ndjale, lo nshi yaki Abarahama nde l’Isaka.—Etatelo 20:1, 2; 21:32-34; 26:1-18.
Ase Filistiya wakatetemala monga la shɛngiya ya wolo efula lo lɛtshi la kɛtɛ lɔsɔ edja efula l’ɔkɔngɔ w’ase Isariyɛlɛ mbɔtɔ lo kɛtɛ yakâlake Nzambi dia mbashayɔ. (Etombelo 13:17; Jashua 13:2; Embadi 1:18, 19; 3:3, 4; 15:9, 10; 1 Samuele 4:1-11; 7:7-14; 13:19-23; 1 Khumi ya Dikanga 16:15) L’edja ka diolelo diaki Uziya, nkumekanga ka dioho dia Juda, ase Filistiya wakatetemala la tshikala lo esomba awɔ ɛnɛ: Ngata, Jabinɛ la Ashidɔdɛ. (2 Ekondo 26:6) Esomba awɔ ekina a weke wele l’ɛkɔndɔ wa Bible waki: Ɛkɛrɔna, Ashikalɔna, la Ngaza.
Alexandre le Grand akalɛmbia ndo akɔshi osomba w’ase Filistiya wa Ngaza, koko l’ɔkɔngɔ diko, lo menda la asho, ase Filistiya wakayongaka kâmɛ. Lawrence E. Stager, ombetsha wa lo kalasa y’adidi, akafunde lo dibuku Biblical Archaeology Review (Yitshu/Mam’ɛkɔngɔ la tange 1991) ɔnɛ: “Ndo ase Filistiya mbakatɔlama lo lɔhɔmbɔ otsha la Babilɔna. . . . Koko, ndoko ɔkɔndɔ wɛnya kɛnɛ kakakomɛ ase Filistiya waki lo lɔhɔmbɔ. Mɛnamaka lo weoho tshɛ dia wanɛ wakatshikala l’Ashikalɔna l’ɔkɔngɔ wa Nɛbukadinɛza mbɔsa osomba ɔsɔ la wolo, wakashisha tolembetelo takâkimanyiyaka dia vɔ ndjaeya oko dioho dimɔtshi diotshikitanyi. Ndoko dibuku dikina di’ɛkɔndɔ diakatɛkɛtaka dikambo di’ase Filistiya l’ɛkɔndɔ w’akambo wa lo nshi yakete.”
Lokombo la nshi nyɛ la Palɛstina tomba oma lo ɛtɛkɛta wa lo Latin la wa Grɛkɛ, ɛtɛkɛta ɛsɔ fɔnaka l’ɔtɛkɛta wa lo Hɛbɛru wa “Filistiya.” Ekadimwelo ɛmɔtshi wa Bible wa l’ɔtɛkɛta w’Arabɛ, kadimolaka “ase Filistiya” la tshɛkɛta mɔtshi yokoki fɔna esadi eto la ase Palɛstina ka lo nshi nyɛ. Koko, Today’s Arabic Version kambaka olimu la tshɛkɛta ya l’Arabɛ kina dia tshikitanya ase Filistiya w’edjedja l’ase Palɛstina wa lo tena diaso nɛ.
[Picture on page 31]
Kɛnɛ kakatshikala l’Ashikalɔna
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.