Awui wambetaka
“Dimi nangaka nkamba olimu w’ombatshi mboka lushi tshɛ”
LO 1886, Charles Taze Russell akatome kɔpi lokama ya dibuku L’Aurore du Millénium, Volume I otsha l’États-Unis dia vɔ tosondjama lo mvudu yasondjawɔ ekanda. Akanga wa luudu lɔmɔtshi la woke lasondjawɔ ekanda w’ɛtɛmwɛlɔ l’États-Unis waketawɔ dia mbosondjɛ dibuku L’Aurore du Millénium ko nde ndjafuta l’ɔkɔngɔ. Koko l’ɔkɔngɔ wa mingu hiende tsho, wakakaloya dibuku sɔ lo Bɛtɛlɛ.
Lo ndjela vɔate vɔate, pastɛrɛ kɛmɔtshi kakeyamaka efula akomala l’ɔtɛ wakandɛnyi dibuku sɔ diokitshami kâmɛ l’abuku wa l’ɔtɛmwɛlɔ ande. Nde akatɛ osondjishi la nkɛlɛ tshɛ ate: “Naka dibuku nɛ ntshikala kâmɛ l’abuku ami, kete dimi l’asekami tayonya abuku aso tshɛ oma lanɛ dia vɔ totosondjɛ dihole dikina.” La lonyangu tshɛ, osondjishi akanya dibuku L’Aurore du Millénium. Ambeki wa Bible wakalɔmbɛ afundji wa tojurnalɛ efula dia mbidja piblisite ya dibuku sɔ lɔkɔ. Koko, wanɛ wakatɔlɔshaka wakatshu tɛnana l’afundji wa tojurnalɛ tɔsɔ diaha vɔ nsala dui sɔ. Ko ngande wakakoke anangi w’akambo wa mɛtɛ nongola dibuku sɔ?
Kânga mbakidiɔ ngasɔ, ambatshi mboka wakasale tshɛ dia kahɛ anto dibuku sɔ.a Lo 1881, okongamelo wakate dia waki l’ohomba w’ambatshi mboka 1 000 dia kahaka ekanda aso. Kânga mbaki ambatshi mboka kokoma lofulo lɔsɔ, vɔ wakadianganya akambo wa mɛtɛ lo wedja efula wa l’andja w’otondo. Lo 1897, suke la miliyɔ ɔtɔi ka dibuku L’Aurore du Millénium diakakahanyema djekoleko oma le ambatshi mboka. Efula l’atei awɔ wakasɛnaka diɛsɛ la yema ya dikuta yakawawashaka kana oma lo dikuta diakawasondjaka dibuku sɔ.
Waa na waki ambatshi mboka asɔ na? Amɔtshi waki ɛlɔngɔlɔngɔ kana esekaseka ndo akina waki epalanga. Efula l’atei awɔ waki enyemba kana atshukanyi waki komonga l’ana ndo atshukanyi efula waki l’ana vɔ lawɔ wakɔtɔ l’ɔnɔngɔ. Ambatshi mboka wa pondjo wakasambishaka efula ndo wa tshanda wakasambishaka wonya ɔtɔi kana wenya ehende lushi tshɛ. Aha onto tshɛ mbaki la yônge ya dimɛna kana la diaaso dia nkamba olimu w’ombatshi mboka. Ɔnkɔnɛ, lo losanganya la woke lakasalema lo 1906, sawo dimɔtshi diakɛnya ɔnɛ aha paka onto “mbɔtwɛ kalasa efula kana mbongi l’akoka wa lânde ko nde nkamba olimu w’ombatshi mboka.”
Lo dihonda tshɛ, anto k’anto wakakambaka olimu wa mamba. Ɔnangɛso ɔmɔtshi mbutaka dia l’edja k’ɛnɔnyi esambele, nde akakahe abuku 15 000. Nde mbutaka ate: “Dimi komonga ombatshi mboka dia sondjaka ekanda, koko dia nsambisha akambo wa mɛtɛ wendana la Jehowa.” Lo dihole tshɛ diakatshɔka ambatshi mboka dia tosambisha, ntɔngɔ y’akambo wa mɛtɛ yakatatombaka ndo lofulo l’ambeki wa Bible lakatahamaka.
Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakatatɛ ntɛnga Ambeki wa Bible lo mbaelɛ ɔnɛ asondjishi w’abuku w’anyanya. Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka ntondo 1, 1892, lɛkɛ 9 lo Angɛlɛ yakate ɔnɛ: “Anto yema tshitshɛ tsho mbatɔsa oko enyimpala wa Nkumadiɔndjɔ ndo mbêtawɔ ɔnɛ nde tɔsaka la nɛmɔ l’ɔtɛ w’okitshakitsha ndo wa yimba ya ndjahombia yele la so.” Lo ndjela kɛnɛ kakate ombatshi mboka ɔmɔtshi, lɔsɛnɔ l’ambatshi mboka “komonga wɔdu.” Vɔ wakatshɔka l’esambishelo l’ekolo kana l’akalo. Etena kakawahombaka mbo ya ndɛ, vɔ wakengɔnyaka abuku waki la wɔ la diangɔ dia ndɛ. L’ɔkɔngɔ wa nsambisha lushi l’otondo, ambatshi mboka wakakalolaka l’ahole wakawadjasɛka. Paka l’ɔkɔngɔ diko mbakawayokondjaka pusupusu k’ambatshi mboka kakâkimanyiya dia sambishaka dimɛna.b
Ntatɛ lo losanganya la woke lakasalema la Chicago lo 1893, asawo efula wendana l’ambatshi mboka wakatatɛ mbishama. Lo asawo asɔ, ambatshi mboka wakakɔndɔlaka ɛlɔlɔ wakawakondjaka, toho ta nsambisha ndo atɛkɛtshi wakawashaka alako w’eshika. Lo sawo dimɔtshi diendana l’ambatshi mboka, ɔnangɛso Russell akawatɛ dia vɔ talɛki yangɔ la pindju, ndjɔnɔ yema y’abɛlɛ otsha l’eshidi divwa ndo ndɛ crème kɛmɔtshi naka yanyi yekɔ wolo.
Ombatshi mboka tshɛ waki l’ohomba w’onto la sambishaka la nde akamataka yɛtshi ya dihɔndɔ y’ɛnɔndɔ. Ambatshi mboka w’eyoyo wakasambishaka kâmɛ l’ambatshi mboka wambokamba edja dia vɔ ndowanyema. Olowanyelo ɔsɔ waki ohomba nɛ di’ombatshi mboka ɔmɔtshi w’oyoyo akatɛ womoto lakandalangaka mbisha dibuku L’Aurore du Millénium ɔnɛ: “Shi wɛ halange mbɔsa dibuku nɛ?” Diɛsɛ ko, womoto ɔsɔ aketawɔ ndo akayokomaka kadiyɛso.
Ɔnangɛso ɔmɔtshi akate ate: ‘Ko ndo dimi ntetemala nkamba olimu ami ko kimɔka dɔlara di’ase Amɛrikɛ 1 000 ɔnɔnyi tshɛ dia nsukɛ ambatshi mboka, ko ndo dimi dimɛ monga ombatshi mboka, oleki dimɛna?’ Wakôkadimola ɔnɛ Nkumadiɔndjɔ ayetawɔ kɛnɛ tshɛ kayoyɔsɔna, koko wɛ ayoleka ntɔla olimu ande otsha la ntondo naka wɛ nkamba olimu ande. Mary Hinds akɔsaka olimu w’ombatshi mboka oko “yoho yoleki dimɛna ya salɛ anto akina ɔlɔlɔ.” Kânga mbakinde l’ɔsɔnyi, Alberta Crosby akate ate: “Dimi nangaka nkamba olimu w’ombatshi mboka lushi tshɛ.”
Ɛlɔ kɛnɛ, ekana wa mɛtɛ mɛtɛ kana wa didjidji w’ambatshi mboka asɔ wekɔ lo ntetemala nkamba olimu w’ombatshi mboka. Naka ndoko ombatshi mboka lo nkumbo kanyu, shi wɛ koka nkamba olimu ɔsɔ dia wɛ ndjonga lɔtshɛtshɛ la wanɛ wayoyokamba olimu akɔ lo nkumbo kanyu? Naka wɛ nsala ngasɔ, kete wɛ ayolanga olimu wa lo tena tshɛ lɔsɛnɔ layɛ l’otondo.
[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]
a L’ɔkɔngɔ wa 1931, wakayotatɛka mbelɛ “asondjishi w’ekanda” ɔnɛ “ambatshi mboka.”
b Elembetshielo wendana la pusupusu kɛsɔ wayotomba lo numɛlɔ kayaye.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 32]
Aha paka onto “mbɔtwɛ kalasa efula kana mbongi l’akoka wa lânde ko nde nkamba olimu w’ombatshi mboka”
[Osato wa lo lɛkɛ 31]
Alfred Osei ele ombatshi mboka la Ghana lo 1930
[Esato wa lo lɛkɛ 32]
La diko: Edith Keen nde la Gertrude Morris wele ambatshi mboka l’Angleterre lo 1918; l’ɛse: Stanley Cossaboom nde la Henry Nonkes l’États-Unis wosukanyi la kartɔ y’abuku wakawakahaka