Toho Tosamalo Takokayɛ Kokɛ Demba Diayɛ

Dikambo dia Wolo lo Wedja Wele Bu l’Ekondjelo k’Efula

Anto efula ɛlɔ kɛnɛ pombaka mbidja welo wa mamba dia monga pudipudi, djekoleko lo wedja wele ashi wa pudipudi ndo komba y’amɛna bu efula. Koko, sunganaka mbidja welo dia mongaka pudipudi. Vɔ mbutaka dia lofulo lolekanyi kahende ɔtɔi ka hemɔ ndo nyɔi yakomɛ ana w’akɛnda ndjaka oma lo mikrɔbɛ wɔtɔ l’enyɔ awɔ oma l’anya wa mindo kana oma lo mbo ya ndɛ ndo ashi wele la mikrɔbɛ. Hemɔ efula, djekoleko lɔkɛdi kokaka mbewɔma lo ndjela alako wele l’okanda Savoir pour sauver, wakatondja tshunda dielɛwɔ UNICEF.

1. Kundɛka ntumi dimɛna

Mikrɔbɛ efula tanemaka lo ntumi. Lam’onga mikrɔbɛ washa hemɔ l’ashi, lo mbo ya ndɛ, l’anya, lo mpoke, l’alɔnga kana l’ahole wakatɛwɔ ndo walɛma diangɔ, vɔ mbeyaka ndjɔlɛma, ndjɔmɛnama ndo kɛsɔ ndjoshaka hemɔ. Yoho yoleki dimɛna ya shimba odianganelo wa mikrɔbɛ wa ngasɔ ele kundɛka ntumi. Anto pombaka nɔɔka ntumi lo komba. Yashikikɛ dia ndoko ntumi ta waa nyama tele suke la luudu, l’etadimbo, kana l’ahole wakɛnya ana.

L’ahole wele komba bu, ntumi pombaka kundɛma aha la tshimbatshimba. Eya dia ntumi tshɛ kânga t’ana w’akɛnda tekɔ la mikrɔbɛ wakoka mbisha hemɔ. Ntumi t’ana pombaka mbidjama lo komba kana kundɛma.

Ɔmbaka kana solaka komba mbala la mbala. Fɛ̂ka ofidi lo komba ndo tɛ̂ka ashi lɔkɔ.

2. Solaka anya ayɛ

Wɛ pombaka solaka anya mbala la mbala. Mbasolaka la savɔ ndo l’ashi minyaka mikrɔbɛ. Aha komɛ tsho lo solaka anya l’ashi ato koko vɔ pombaka solamaka la savɔ.

Ekɔ dimɛna efula solaka anya l’ɔkɔngɔ wa ntshɔ lo komba ndo l’ɔkɔngɔ wa kitola kana mbɔtsha ɔna lɔnwɛ ntumi. Ndo nto, solaka anya l’ɔkɔngɔ wa kɛnya la waa nyama, la ntondo ka munanda diangɔ dia ndɛ, ndo la ntondo ka ndesha ana.

Anya wosolami kokɛka anto oma l’ɛsɔhɔ washa hemɔ. Ɛsɔhɔ ɛsɔ wekɔ totshitshɛ efula tele wolo vɔ mɛnama naka aha l’ekimanyielo ka microscope. Vɔ sɛnaka lo ntumi, lo wanyi, l’ashi, lo nkɛtɛ, lo diangɔ di’eyoyo kana lo nyama yahakatemi dimɛna. Yoho yoleki dimɛna ya shimba di’aha ɛsɔhɔ mbɔtɔ lo demba diayɛ ele solaka anya. Ndo nto, lo ndɔtaka sabata lam’eyɛ suke la komba, wɛ koka shimba ɛsɔhɔ wakoka mbɔtɔ lo demba diayɛ oma l’akaka ayɛ.

Mbala efula ana mbidjaka anyawɔ l’enyɔ, ɔnkɔnɛ solakawɔ anya mbala la mbala, djekoleko kam’ashidiyawɔ nɔ ntumi ndo la ntondo ka vɔ ndɛ. Etshawɔ dia solaka anya awɔ ndo aha vɔ kɛnyaka suke la komba kana l’ahole wanɔ anto ntumi.

3. Solaka elundji kayɛ lushi tshɛ

Dia mbewɔ hemɔ ya lo washo, solaka elundji kayɛ la savɔ ndo l’ashi lushi tshɛ. Dundji di’ana pombaka solamaka. Elundji ka mindo, kotolaka tshingo yɛmba mikrɔbɛ. Mikrɔbɛ ɛsɔ kokaka mbela hemɔ ya lo washo ndo kânga konya onto tshungu.

Endaka washo w’ɔnayɛ mbala la mbala. Washo wa dimɛna mongaka ashashi ndo lengelenge. Naka washo waya di’omoma, bela, kana wamboda ndo wosha kandji, kana wɔkɛlaka asɔi efula, pombaka ntshɔ l’ɔna lo lopitadi.

4. Kambaka paka l’ashi wa pudipudi

Ase nkumbo hawoleke tata lam’akambawɔ l’ashi wa pudipudi ndo wakokɛwɔ oma lo mikrɔbɛ. Ashi kokaka monga pudipudi naka vɔ ndja oma l’ɔlɔnda wasolama mbala la mbala ndo oma l’ɛtɛkɔ ka pudipudi. Ashi w’oma l’eduwa, ɛkɛdi, ndo w’oma lo waa mfi kana ngongolo yele bu l’efidi bu pudipudi, koko vɔ koka koma pudipudi naka vɔ tukutshama.

Diangɔ diadjama ashi pombaka mbifamɛka. Mfi, kati, mbaka yatahɔma ndo yômbama ashi pombaka solamaka mbala la mbala ndo kitshamaka lo dihole dia pudipudi, aha la nkɛtɛ. Nyama hayohombe koma lo tɛkɔ di’ashi ndo l’ahole wadjasɛ anto. Tokambake l’ofushi a nanda kana ekanga ekina suke l’ɛtɛkɔ k’ashi.

Lo luudu, ashi pombaka mombama l’ɛngɔ kɛmɔtshi ka pudipudi ndo kele l’ofidi. Ekɔ ohomba mfi kana ɛngɔ kɛmɔtshi kombama ashi monga la djɔndalɔnda yatondja ashi. Naka mfi kana ɛngɔ kɛmɔtshi kombama ashi bu la djɔndalɔnda, kete pombaka mbɔsaka ashi oma lɔkɔ la dikɔhɔ dia pudipudi. Ashi wa nɔ hawohombe minandema l’anya wa mindo.

5. Lamaka diangɔ dia ndɛ dimɛna dia mbewɔ mikrɔbɛ

Lo katɛ mbo ya ndɛ dimɛna, wɛ kokaka ndjaka mikrɔbɛ. Mbo ya ndɛ, djekoleko nyama kana waa kɔkɔ, pombaka katema dimɛna. Mikrɔbɛ fulanɛka esadi lo mbo ya ndɛ yele djungudungu. Ɔnkɔnɛ, diangɔ dia ndɛ pombaka ndɛma esadi eto kam’eshɔdiɔ. Naka wɛ nangaka momba diangɔ dia ndɛ lo yɛdikɔ yolekanyi wenya ehende wa tango, yashikikɛ dia diɔ diekɔ lo dihole dia dja kana dia tshitshi. Ndo nto, naka wɛ nangaka momba diangɔ dia ndɛ dia ndjɔlɛ wonya okina, fɛ diangɔ diakɔ. Dui sɔ dikokɛka oma lo tshingo ndo oma lo tofumbɔfumbɔ. La ntondo ka ndɛ diangɔ sɔ, nyomodihɛtsha nto.

Diwɛlɛ dia nyango mbele awɛlɛ woleki dimɛna ndo wa pudipudi le ana. Awɛlɛ wɔshiwɔ oma le nyama wotukutshishawɔ ndeka wanɛ wahawatukutshisha dimɛna. Ewɔ dia nɔshaka ɔna awɛlɛ lo waa bibɛrɔ, onyake paka naka wɛ mboyisodi l’ashi wa lotukutsha la ntondo ka nɔsha ɔna. Mbala efula waa bibɛrɔ mongaka la mikrɔbɛ yakoka mbisha lɔkɛdi. Ekɔ dimɛna efula nɔnya ana, kana mbasha awɛlɛ lo dikɔhɔ dia hwe ndo dia pudipudi.

Solaka elowa ndo akatshikatshi l’ashi wa pudipudi. Dikambo sɔ ekɔ ohomba efula djekoleko naka ana wayodilɛ eyoyo.

6. Tokalɛke diangɔ dia mindo lo luudu

Tshingo, pɛkɛsɛnɛ, ndo dji mɛmbaka mikrɔbɛ. Diangɔ sɔ fulanɛka efula l’ahole wa mindo. Naka ndoko yɛdikɔ tshɔi lo dihole diodjashiyɛ y’anto amɔtshi ndjonyaka mindo lo daala, kete kashaka mindo ya lo luudu layɛ lo dihole dimɔtshi kana lo difuku diakokayɔ kundɛmaka kana tshumbamaka lushi tshɛ. Luudu layɛ longake nshi tshɛ pudipudi ndo aha tshika mindo kana memɛ ashi wa mindo.

Naka wɛ ayokamba l’alako anɛ mbala la mbala, kete wɛ ayɛna dia vɔ wayonga etenyi k’ekongelo kayɛ ka lushi la lushi. Vɔ bu wolo ndo hawɔlɔmbɛ akuta efula dia kamba la wɔ, koko alako anɛ wayokokɛ demba diayɛ ndo dia nkumbo kayɛ.

Tohɛke Lam’alangayɛ

[Osato wa lo lɛkɛ 3]

Solaka anya ayɛ mbala la mbala.

[Osato wa lo lɛkɛ 3]

Ase nkumbo hawoleke tata lam’akambawɔ l’ashi wa pudipudi waha la mikrɔbɛ.

[Osato wa lo lɛkɛ 3]

Solaka elundji kayɛ la savɔ ndo l’ashi lushi tshɛ.

[Osato wa lo lɛkɛ 3]

Naka wɛ nangaka momba diangɔ dia ndjɔlɛ wonya okina, fɛ dɔ.

[Osato wa lo lɛkɛ 3]

Mindo ya lo luudu pombaka kundɛmaka kana tshumbamaka lushi tshɛ.