Tshapita ya Dikumi L’atanu

Nkumi ya Dikanga Yalɔshana Yambɔtɔ Lo Ntambe 20

1. Lo ndjela ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ, naa wedja wakaleke wolo l’Erɔpɛ lo ntambe ka 19?

NORMAN DAVIES, ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ, akafunde ate: “Akambo wa weke ndo wa diambo wakasalema l’Erɔpɛ lo ntambe ka dikumi la divwa lo yɛdikɔ yoleki awui tshɛ weyama wakonge lo deko dikina diakete.” Nde akate nto ate: “Wedja wa l’Erɔpɛ wakayala la wolo wa mamba lo yɛdikɔ yakiwɔ komonga lawɔ ntondo: wakonge wolo l’awui wa tshulatshula, l’awui w’okundji, lo mbekelo yawɔ ya lɔsɛnɔ ndo wakonge la wolo nto lo diokanelo diasawɔ la wedja wa l’andja w’otondo.” Yɔnɛ Davies ate: wedja wa l’“Erɔpɛ wakahemɛ wedja ekina lo ‘ntambe k’ɔngɔnyi’ kɛsɔ waki ntondotondo wodja wa Grande-Bretagne . . . ko l’ɛnɔnyi akumi weke ka mbeta, wodja w’Allemagne.”

“TUKANYI TAWO [ELE] DIA NTSHA KOLO”

2. L’ekomelo ka ntambe ka 19, wedja akɔna waki “khum’ekanga ka [nɔrdɛ]” la “khum’ekanga ka [sidɛ]”?

² L’ekomelo ka ntambe ka 19, Diolelo di’ase Allemagne mbaki “khum’ekanga ka [nɔrdɛ]” ndo wodja wa Grande-Bretagne aki lo dihole dia “khum’ekanga ka [sidɛ].” (Danyele 11:​14, 15) Ondjelo wa Jehowa akate ate: “Khum’ekanga [yakɔ] hyendi yayudja tukanyi tawo dia ntsha kolo, wayutaka aui wa kashi lu mesa wame.” Nde akate nto ate: “Keli dikambu so hadiuluwana, ne dia ekumelu kayuyala paka lu etena kaka[shikikɛma].”​—⁠Danyele 11:⁠27.

3, 4. (a) Akɔna akayala nkumekanga ka ntondo ka lo Diolelo di’ase Allemagne, ndo sheke yakɔna yakadjama? (b) Pɔlitikɛ kakɔna kaki la Kaiser Guillaume?

³ Lo Ngɔndɔ ka Ntondo 18, 1871, Guillaume I akayala nkumekanga ka ntondo ka Reich mbut’ate Diolelo di’ase Allemagne. Nde akadje Otto von Bismarck oko ministrɛ wahɔnyi la nkumekanga (chancelier). Lam’ele nde akaleke ndjasha dia ndowanya diolelo sɔ di’oyoyo, Bismarck akewɔka ewanu la wedja ekina ndo akadje sheke nde la wodja wa Autriche-Hongrie la w’Italiya, sheke yelɛwɔ ɔnɛ Triple-Alliance (Sheke y’Asato). Koko, kombet’edja ewanu wakayotomba nɛ dia wahɔ waki nkumekanga k’oyoyo kɛsɔ ka nɔrdɛ wakayɔlɔshanaka la waki nkumekanga ka sidɛ.

⁴ L’ɔkɔngɔ wa Guillaume I nde la Frédéric III, ɔnɛ lakɔhɛnɛ mvɔ l’ɔnɔnyi wa 1888, Guillaume II akahema l’okudi, lâsɔ ko nde ele l’ɛnɔnyi 29. Guillaume II, lakawelɛka nto ɔnɛ Kaiser Guillaume, akahola Bismarck la wolo oma lo lowandji ndo akamɛ la pɔlitikɛ ka tahɔtɔlaka wedja ekina bɛtshi diawɔ dia nkɛtɛ woho wa wodja w’Allemagne monga la shɛngiya l’andja w’otondo. Ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ ekɔ lo mbuta ate: “Lo lowandji laki Guillaume II, [ase wodja w’Allemagne] wakayala la lotamanya efula ndo wakonaka nshi tshɛ dia ndɔsha wedja ekina.”

5. Ngande wakadjasɛ nkumi ya dikanga yakɔ hiende “lu mesa wame,” ndo awui akɔna wakawatɛkɛtaka laawɔ?

⁵ Lam’akatshumanya tsar Nicolas II, owandji wa Russie anto lo losanganya la wɔladi l’osomba wa La Haye, lo wodja wa Pays-Bas, lo Ngɔndɔ k’Enanɛi 24, 1898, ekakatanu waki efula l’asa wedja la wedja. Oma lo losanganya lɔsɔ ndo oma lo lɔnɛ lakayoyela l’ɔnɔnyi wa 1907 mbakawayotondja Tuminadi ta pembolaka enongo wa l’asa wedja la wedja (Cour permanente d’arbitrage) ta l’osomba wa La Haye. Oko wakawayokoma l’atei wa wedja wakakengaka tuminadi tɔsɔ, wodja w’Allemagne Reich ndo wa Grande-Bretagne wakɛnyaka di’oko wekɔ l’atei wa wedja wayanga wɔladi. Vɔ ‘wakadjasɛ lo mɛsa ɔtɔi,’ dia mɛnya oko wekɔ angɛnyi, ko tete l’‘etema awɔ wakasangoyaka ntsha kɔlɔ.’ Diokanelo dia l’ɛtɛkɛta w’ɛsɛlɔ wa ‘mbutaka kashi wonya wodjashiwɔ lo mɛsa ɔtɔi’ kokoka mbela wɔladi wa mɛtɛ. Eyango awɔ wa pɔlitikɛ, la w’awui w’ekanda ndo w’awui w’ata ‘kokoka ndowana’ nɛ dia ekomelo ka nkumi ya dikanga hiende shɔ ‘kakahombe ndjonga l’etena kakashikikɛma’ oma le Jehowa Nzambi.

“DIA NANYA SHEKI Y’EKILA”

6, 7. (a) Lo yoho yakɔna ‘yakakalola’ nkumekanga ka nɔrdɛ ‘lo nkɛtɛ yande’? (b) Nkumekanga ka sidɛ akandasale lam’akandɛnyi ɔnɛ nkumekanga ka nɔrdɛ nyangaka dia monga la shɛngiya l’ahole efula?

⁶ Ondjelo waki Nzambi ambotetemala mbuta ate: “Khumekanga ka [nɔrdɛ] ayukalula utsha lu kete yandi la ekundji efula. Ndi ayukikitsha utema dia nanya sheki y’ekila, ayutshaka uku ayundulanga, ayukalula utsha lu kete yandi.”​—⁠Danyele 11:⁠28.

⁷ Kaiser Guillaume akakalola lo “kete” yande, mbut’ate lo nkɛtɛ nyɛ yakalɔmbwamaka ntondo oma le nkumekanga k’edjedja ka nɔrdɛ. Lo yoho yakɔna na? Ele lo yoho yakandahike lowandji laki l’oyango wa nanula diolelo di’ase Allemagne ndo disha lokumu. Guillaume II aki l’oyango wa mbahemɛ wedja efula l’Afrikɛ ndo l’ahole akina. Oko wakandalangaka sɛmanɛ la wodja wa Grande-Bretagne lo dikambo dia masuwa w’ata, nde akatatɛ tshula masuwa w’ata wa welo efula. Ansiklopedi ɔmɔtshi (The New Encyclopædia Britannica) mbutaka ɔnɛ: “Wodja w’Allemagne waki la masuwa w’ata yema tshitshɛ tsho, koko wakayokomaka la masuwa w’ata woho w’anyanya ko ndjoyala lo dihole dia hende oma la le wodja wa Grande-Bretagne paka l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi eto.” Dia nde mongaka nshi tshɛ lo dihole dia ntondo, wodja wa Grande-Bretagne akahombe mɛtɛ nyomoleka tshula masuwa ekina w’ata. Wodja wa Grande-Bretagne akayodjaka nto diokanelo dia lɔngɛnyi vɔ la wodja wa France ndo diokanelo dia woho akɔ wâmɛ lam’asawɔ la wodja wa Russie, ko wakayosalaka diokanelo dielɛwɔ ɔnɛ Triple-Entente (Diokanelo di’Asato). Etena kɛsɔ, wedja wa l’Erɔpɛ wakatɔna lo bɛkɛ pende l’awui w’asɔlayi: Sheke y’Asato lo wedi ɔmɔtshi ndo Diokanelo di’Asato lo wedi okina.

8. Ngande wakayokomaka Diolelo di’Allemagne dia monga l’“ekundji efula”?

⁸ Diolelo di’ase Allemagne diaki la pɔlitikɛ ka ndɔshaka wedja ekina, ko diɔ diakayokondja “ekundji efula” nɛ dia diɔ mbaki owandji lo Sheke y’Asato. Wodja wa Autriche-Hongrie la w’Italiya waki wedja w’aseka Mupɛ. Ɔnkɔnɛ, wedja wa lo Sheke y’Asato (Triple-Alliance) wakalangemaka oma le papa l’Ɔrɔma otshikitanyi la nkumekanga ka sidɛ, ɔnɛ laki lo Diokanelo di’Asato (Triple-Entente) diele wedja efula komonga aseka Mupɛ.

9. Nkumekanga ka nɔrdɛ ngande ‘wakandahetshaka sheke y’ekila’ l’otema ande?

⁹ Ko kayotota di’ekambi waki Jehowa na? Oma ko nshi y’edjedja, vɔ wakewoyaka anto ɔnɛ “etena k’asi wedja” kayokomɛ l’ɔnɔnyi wa 1914.a (Luka 21:24) L’ɔnɔnyi ɔsɔ, Diolelo diaki Nzambi dialɔmbɔma oma le Yeso Kristo, okitɔ wa Nkumekanga Davidi, diakashikikɛma l’olongo. (2 Samuele 7:​12-16; Luka 22:​28, 29) Oma lo Ngɔndɔ ka Sato k’ɔnɔnyi wa 1880, jurunalɛ yelɛwɔ Tshoto y’Etangelo yakɛnyaka diɔtɔnganelo di’asa Diolelo diaki Nzambi la ekomelo ka “etena k’asi wedja,” kana ‘nshi y’Apanganu.’ (Dikelemba di’Oyuyu) Koko otema wa nkumekanga ka nɔrdɛ, nkumekanga ka wodja w’Allemagne, akalangaka dia paka ‘nanya sheke y’ekila ya Diolelo.’ Lo dihole dia nde mbetawɔ lowandji la Diolelo diaki Nzambi, Kaiser Guillaume ‘akatshe oko akandalange’ lo mbesa eyango ande wa mbahemɛ andja w’otondo. Koko lo sala ɔsɔku, nde akatonɛka ntɔngɔ yakayotondjaka Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo.

NKUMEKANGA ‘AMBƆKƆMƆ OTEMA’ LO TA DIMƆTSHI

10, 11. Ngande wakamɛ Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo, ndo ngande wakasalema dui sɔ lo ‘etena kakashikikɛma’?

¹⁰ Ondjelo akatatshi ate: “Lu etena kaka[shikikɛma], ndi [nkumekanga ka nɔrdɛ] ayukalula, ayukuma [“dia ndjɔlɔsha,” NW] lu leke la [sidɛ]. Keli akambu hawuyala lu etena keso, uku akiwo ntundu.” (Danyele 11:29) ‘Etena kakashikikɛ’ Nzambi dia kumiya lowandji l’ase wedja wa laa nkɛtɛ kakakoke l’ɔnɔnyi wa 1914, lam’akandashikikɛ Diolelo dia l’olongo. Ɔnɔnyi akɔ wâmɛ, Ngɔndɔ ka Samalo 28, François-Ferdinand, okitɔ wa lowandji l’Autriche, nde la wadɛnde wakadiakema oma le bandi kɛmɔtshi k’ose Serbie, l’osomba wa Sarajevo, lo wodja wa Bosnie. Dui sɔ mbaki shase ya dja yakatonge Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo.

¹¹ Kaiser Guillaume akatshutshuya wodja wa Autriche-Hongrie dia sɔmbɔya kɛnɛ kakasale wodja wa Serbie. Oko akandeyaka ɔnɛ wodja w’Allemagne wayowokimanyiya, wodja wa Autriche-Hongrie wakate dia ndɔsha wodja wa Serbie lo Ngɔndɔ ka Samalo 28, ɔnɔnyi wa 1914. Koko wodja wa Russie akaye dia ndjokimanyiya wodja wa Serbie. Lam’akɔshi Allemagne yɛdikɔ ya ndɔsha wodja wa Russie, wodja wa France (wodja wa lo Diokanelo di’Asato) akakimanyiya Russie. Ko Allemagne akayota dia ndɔsha ndo France. Dia mbɔsa osomba wa Paris esadi eto, asɔlayi w’ase Allemagne wakɔtwɛ wodja wa Belgique la ta, lâsɔ ko Grande-Bretagne omboshilaka la nɔmba Belgique di’aha mbɔtɔ l’awui w’ata. Diɔ diakɔ, diakayɔsa Grande-Bretagne yɛdikɔ ya ndɔsha Allemagne. Wedja ekina wakayɔtɔ lo ta, ko Italiya akayɔtɔ lo wedi okina. Lam’akalɔmaka ta sɔ, Grande-Bretagne aketɛ Edjibito wodja walamema oma le nde dia shimba nkumekanga ka nɔrdɛ di’aha nde ndjɔtɔ lo mboka kelɛwɔ canal de Suez ko kondja diaaso dia mbɔtɔ l’Edjibito, wodja waki ntondo l’anya wa nkumekanga ka sidɛ.

12. Lo ta dia ntondo di’andja w’otondo, ngande waki ‘akambo kondjala l’etena kɛsɔ ɔnkɔnɛ wakiwɔ ntondo’?

¹² Ansiklopedi ɔmɔtshi (The World Book Encyclopedia) mbutaka ɔnɛ: “Kânga mbakasangana wedja efula wa weke ndo wa welo dia ndɔsha Allemagne, akɛnamaka di’oko Allemagne mbaki suke la mbidja otshumba lo ta sɔ.” Lo ata wa ntondo wakalɔka nkumi ya dikanga yakɔ hiende, Diolelo di’ase Rɔma diaki nkumekanga ka nɔrdɛ, mbakadjaka etshumba mbala tshɛ. Koko etena kɛnɛ, ‘ngala yakakadimɔ.’ Nkumekanga ka nɔrdɛ mbakalɛndjama. Ondjelo akalembetshiya ɔkɔkɔ w’otshikitanu ɔsɔ, ata ate: “Mashua w’uma la Kitime wayuya dia ndjôlosha, ku ndi ayunyanga efula, ayukalula.” (Danyele 11:30a) “Mashua w’uma la Kitime” ɛsɔ akiwɔ na?

13, 14. (a) Waa na wakaleke mbɔsama oko “mashuwa w’uma la Kitime” wakalɔshaka nkumekanga ka nɔrdɛ? (b) Naa masuwa ekina w’oma la Kitimɛ wakaye lo nshi yakalɔmaka ta dia ntondo di’andja w’otondo?

¹³ Lo nshi ya Danyɛlɛ, Kitimɛ aki disɛnga dia Kupiro. L’etatelo ka ta dia ntondo di’andja w’otondo, Grande-Bretagne akasɔhanya disɛnga dia Kupiro sɔ lo wedi ande. Ndo nto, lo ndjela dibuku dimɔtshi (The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible), lokombo Kitimɛ “nembetshiyaka wedja tshɛ wa lo lɛkɛ l’Owɛstɛ, djekoleko wedja wa l’Owɛstɛ wele l’omamu wa ndjale ka woke.” Ekadimwelo ka Bible kelɛwɔ Bible en français courant kadimolaka etelo k’ɔnɛ “Mashua w’uma la Kitime” ɔnɛ “anto w’oma lo lɛkɛ l’owɛstɛ, waya lo masuwa.” Lam’akalɔmaka ta dia ntondo di’andja w’otondo, masuwa w’oma la Kitimɛ wakaleke monga masuwa w’ase Grande-Bretagne, waketetaka l’ashi wa lo lɛkɛ l’owɛstɛ l’Erɔpɛ.

¹⁴ Lam’akatatetemalaka ta ndɔma ɔkɔkɛ ɔkɔkɛ, masuwa w’ata w’ase Grande-Bretagne wakayokimanyiyama oma le masuwa ekina w’oma la Kitimɛ. Lo Ngɔndɔ ka Tanu 7, ɔnɔnyi wa 1915, masuwa wakɛndakɛnda la tshina di’ashi w’ase Allemagne welɛwɔ U-20 akadindja Lusitania, masuwa wɛmba anto, l’ɔkɛngɛ wa sidɛ wa wodja w’Irlande. Ase Amɛrikɛ 128 waki l’atei w’anto wakavu lo masuwa ɔsɔ. L’ɔkɔngɔ diko, Allemagne akayokonyaka ta dia la masuwa wa la tshina di’ashi polo ndo lo ndjale ka Atlantique. Ɔnkɔnɛ, lo Ngɔndɔ ka Nɛi 6, 1917, prezida ka wodja w’États-Unis, Woodrow Wilson, akayɔsa yɛdikɔ ya ndɔsha Allemagne. Oko akawakondja masuwa efula w’ata ndo lokema l’asɔlayi oma l’États-Unis, nkumekanga ka sidɛ (wodja wa Grande-Bretagne la w’États-Unis, wedja ehende waheme andja), wakayasha lo ta dia mamba vɔ la nkumekanga k’otunyi awɔ.

15. Etena kakɔna ‘kakanyange’ nkumekanga ka nɔrdɛ?

¹⁵ Lam’akandalɔshama oma le Grande-Bretagne la États-Unis, wedja ehende waheme andja, nkumekanga ka nɔrdɛ ‘akakɔmɔ otema’ ndo akemɛ anya l’olongo lo Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ɔtɔi, ɔnɔnyi wa 1918. Guillaume II akalawɔ dia toyaomba lo wodja wa Pays-Bas, ko wodja w’Allemagne wakayokoma repiblikɛ. Koko, nkumekanga ka nɔrdɛ kodimana pondjo.

NKUMEKANGA ‘AMBOSALA LA WOLO’

16. Lo ndjela prɔfɛsiya, nkumekanga ka nɔrdɛ akandahombe ndjosala l’ɔkɔngɔ wa nde nɛndjama?

¹⁶ “Ndi [nkumekanga ka nɔrdɛ] ayuka kele, ayuhimba nanya sheki y’ekila [“ko ayosala la wolo,” NW]. Lam’ayundukalula, ndi ayukana la waku wayoseka sheki y’ekila.” (Danyele 11:30b) Kɛnɛ kakatatshi ondjelo, mbakayokotshamaka.

17. Kakɔna kakayokimanyiya Adolf Hitler dia nde mbɔsa lowandji?

¹⁷ L’ɔkɔngɔ wa ta, l’ɔnɔnyi wa 1918, wedja wakasangana dia ndɔsha Allemagne wakohike dia mbidja la wɔ sheke mɔtshi ya wɔladi yaki oko tshondo ya dilanya nɛ dia lâsɔ ko vɔ wambɔ̂lɛndja. Ase Allemagne wakɛnaka awui wakalɔmbamaka lo sheke shɔ dia wekɔ wolo wa mamba ndo repiblikɛ w’oyoyo waki wɔdu oma l’etatelo kawɔ. L’edja k’ɛnɔnyi efula, ase Allemagne wakɛnyi ɛhɔlɛ ndo wakayokomaka la wola w’efula wakayokonya lofulo l’anto waha l’olimu polo ndo lo miliyɔ shamalo. L’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1930, akayongaka mɛtɛ etena k’oshika le Adolf Hitler dia nde mbɔsa lowandji. Nde akayala ministrɛ wahɔnyi la nkumekanga (chancelier) lo Ngɔndɔ ka Ntondo k’ɔnɔnyi wa 1933 ko l’ɔnɔnyi wakahɔna, nde akayokoma prezida ka kɛnɛ kakelɛ ase Nazi ɔnɛ Reich wa Sato (Diolelo dia Sato).b

18. Hitler ngande ‘wakandasale la wolo’?

¹⁸ Esadi eto l’ɔkɔngɔ wa nde ndɛ lowandji, Hitler akamɛ ndɔshana la “sheki y’ekila” la wolo tshɛ, sheke yakɛnamaka oma lo tshimbo yaki anango Yeso Kristo w’akitami w’esɔ. (Mateu 25:40) Lo dui sɔ, nde ‘akasale la wolo’ lo ta diakandalɔsha Akristo wa kɔlamelo, akasoya efula ka l’atei awɔ woho w’anyanya. Hitler akafudja ekundji wa wodja ndo akokana la wedja ekina efula; ɔnkɔnɛ, nde ‘akasale la wolo’ ndo l’awui asɔ nto. Lo ɛnɔnyi engana eto, nde akakonya Allemagne wodja ɔmɔtshi wa wolo wakahombe mbadiema l’ɔnɔngɔ wa wedja wa welo wa l’andja.

19. Hitler akokana la waa na dia vɔ mbokimanyiya?

¹⁹ Hitler ‘akokana la wanɛ wakasɛkaka sheke y’ekila.’ Waa na wakiwɔ na? Aha la tamu, vɔ waki ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa Lokristokristo, wanɛ wakasɛmaka l’enyɔ ɔnɛ vɔ wakadje la Nzambi sheke ko tete le wakashile la tshika monga ambeki waki Yeso Kristo. Hitler akalɔmbɛ ‘wanɛ wakasɛkaka sheke y’ekila’ dia vɔ mbosha lonya ko vɔ wakôkimanyiya mɛtɛ. Oko ɛnyɛlɔ, nde akadje sheke mɔtshi nde la papa l’Ɔrɔma. L’ɔnɔnyi wa 1935, Hitler akasale tshunda dimɔtshi dia lɛɛta dienda awui w’ɛtɛmwɛlɔ (ministère des Affaires ecclésiastiques). Oyango ande ɔmɔtshi aki wa lɛɛta nɔmbɔlaka waa Églises évangéliques.

“ANYA” WAMBOTOMBA LE NKUMEKANGA

20. “Anya” akɔna wakakambe la nkumekanga ka nɔrdɛ, ndo dia ndɔshana la na?

²⁰ Hitler kotshimbatshimba dia mpɔhɔla ata, oko wakatadishikike ondjelo ate: “Anya wayemala, wayotomba le nde; ko vɔ mɛtɛ wayofutanya dihole di’ekila, longele, ndo wayonya olambo wa tena tshɛ.” (Danyɛlɛ 11:31a, NW) “Anya” asɔ waki asɔlayi wakakambe la nkumekanga ka nɔrdɛ dia ndɔsha nkumekanga ka sidɛ lo Ta dia Hende di’Andja w’Otondo. Lo Ngɔndɔ ka Divwa 1, 1939, “anya” w’ase Nazi wakɔtwɛ wodja wa Pologne la ta. Nshi hiende l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, Grande-Bretagne la France wakate dia ndɔsha Allemagne dia kimanyiya wodja wa Pologne. Ngasɔ mbakamɛ Ta dia Hende di’Andja w’Otondo. Asɔlayi w’ase Allemagne wakɔshi wodja w’otondo wa Pologne esadi eto, ndo kem’edja l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, vɔ wakɔshi Danemark, Norvège, Pays-Bas, Belgique, Luxembourg la France. Ansiklopedi ɔmɔtshi (The World Book Encyclopedia) mbutaka ɔnɛ “l’ekomelo k’ɔnɔnyi wa 1941, ase Allemagne wakalɔmbwamaka oma le ase Nazi wakahemɛ wedja tshɛ wa l’Erɔpɛ.”

21. Ngande wakamɛ ngala kadimwɛ nkumekanga ka nɔrdɛ lo nshi ya Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, ndo kakɔna kakayotomba?

²¹ Kânga mbakake ase Allemagne l’ase Union soviétique mpita lo mukanda wa diokanelo woho wa vɔ monga angɛnyi, mbishana lonya ndo nama elelo awɔ, Hitler akɔtɔ la ta lo bɛtshi dia nkɛtɛ dia la soviétique lo Ngɔndɔ ka Samalo 22, ɔnɔnyi wa 1941. Oma lo dui sɔ, ase Union soviétique wakayɔtɔ lo lɛkɛ l’ase Grande-Bretagne. Kânga mbakɔtɔ asɔlayi w’ase Allemagne etale efula lo lɛtshi lawɔ la nkɛtɛ, ase Russie wakashike tanga wolo efula la ntondo kawɔ. Lo Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ahende 6, 1941, asɔlayi w’ase Allemagne wakalɛndjama l’osomba wa Moscou. La wed’a pindju, ase Japon, wodja wakɔtɔ lo lɛkɛ l’Allemagne, wakakande bɔɔmbɛ l’osomba wa Pearl Harbor, lo wodja wa Hawaii. Lam’akandoke dui sɔ, Hitler akatɛ ekambi ande ate: “Kakianɛ, ndoko kɛnɛ kakoka toshimba dia sho mbidja otshumba lo ta nɛ.” Lo Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ahende 11, aha la nde kana yimba ɔlɔlɔ, nde akate dia ndɔsha wodja w’États-Unis. Nde akɔnyɔlaka wolo waki l’ase Union soviétique vɔ l’ase États-Unis. Etena kaki asɔlayi w’ase Russie walɔsha lo lɛkɛ la ɛstɛ ndo asɔlayi w’ase Grande-Bretagne vɔ l’ase États-Unis wayâhine oma lo lɛkɛ l’owɛstɛ, ngala yakayokadimwɛ Hitler esadi eto. Asɔlayi w’ase Allemagne wakamɛ nshisha bɛtshi diawɔ dia nkɛtɛ ɔtɔi ɔtɔi. L’ɔkɔngɔ wa Hitler ndjadiaka, ase Allemagne wakayakimɔ l’anya w’andɔshi awɔ lo Ngɔndɔ ka Tanu 7, ɔnɔnyi wa 1945.

22. Nkumekanga ka nɔrdɛ ngande ‘wakandafutanya dihole di’ekila ko minya ndo olambo wa tena tshɛ’?

²² Ondjelo akate ate: “Vɔ [anya w’ase Nazi] mɛtɛ wayolanya dihole di’ekila, longele, ndo wayonya olambo wa tena tshɛ.” Lo wodja wa Juda w’edjedja, dihole di’ekila diaki etenyi kɛmɔtshi ka lo tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma. Koko, etena kakoke ase Juda Yeso ɔkɔngɔ, Jehowa akayowaoka ɔkɔngɔ ndo akanya washo oma lo tɛmpɛlɔ kawɔ. (Mateo 23:37–24:​2, NW) Tatɛ oma lo ntambe ka ntondo ka lo nshi yaso nyɛ, tɛmpɛlɔ ka Jehowa akonge tɛmpɛlɔ ka lo nyuma. Dihole dioleki ekila dia tɛmpɛlɔ kɛsɔ diekɔ l’olongo ndo sɛkɛ diatɔ dia lo nyuma diekɔ laa nkɛtɛ, lɛnɛ akamba akitami w’esɔ w’anango Yeso ɔnɛ lele Ɔlɔmbɛdi wa Lâdiko. Tatɛ oma l’ɛnɔnyi wa 1930, “ului a wuki” w’anto wekɔ lo tɛmɔla Nzambi kâmɛ l’atshikadi w’akitami w’esɔ, diɔ diakɔ diatawɔ ɔnɛ vɔ wekɔ lo kambɛ ‘Nzambi lo tɛmpɛlɔ kande.’ (Enyelo 7:​9, 15, 11:​1, 2; Heberu 9:​11, 12, 24) Lo wedja wakandolɛka, nkumekanga ka nɔrdɛ akalanya sɛkɛ dia laa nkɛtɛ dia tɛmpɛlɔ kɛsɔ lo woho wakandasoyaka atshikadi w’akitami w’esɔ vɔ l’asekawɔ etshaka wenya. Ɛhɛnyɔhɛnyɔ waki wolo wa mamba ko ndo “olambo wa tena tshɛ,” olambo wa lo sɛkɛ wa tombola lokombo la Jehowa, wakayomɔ. (Heberu 13:15) Koko kânga mbakawɛnyi pâ ka mamba, Akristo w’akitami w’esɔ kâmɛ l’“ekoko ekina” wakatetemala sambisha lo nshi yakalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo.​—⁠Joani 10:⁠16.

‘ƐNGƆ KA WƆNƆNYI KAMBOKITSHAMA’

23. Aki “engo ka wononyi” lo ntambe ka ntondo?

²³ Lam’akɛnama ɔnɛ ta dia hende di’andja w’otondo diayanga shila, dikambo dikina diakatombe, ɔnkɔnɛ wakataditshi ondjelo waki Nzambi. “Vo wayeme engo ka wononyi, katutungaka elanyelu.” (Danyele 11:31b) Yeso lawɔ akatɛkɛta dia “ɛngɔ ka wɔnɔnyi.” Lo ntambe ka ntondo, ɛngɔ ka wɔnɔnyi kɛsɔ aki asɔlayi w’ase Rɔma wakaye la Jerusalɛma l’ɔnɔnyi wa 66 T.D. dia ndjɔlɛndja ase Juda wakatɔmbɔkɔ.c​—⁠Mateo 24:​15, NW; Danyele 9:⁠27.

24, 25. (a) Ele ‘ɛngɔ ka wɔnɔnyi’ lo nshi yaso nyɛ? (b) Etena kakɔna ndo woho akɔna wakakitshama “engo ka wononyi”?

²⁴ Naa ‘ɛngɔ ka wɔnɔnyi kakakitshama’ lo nshi yaso nyɛ na? Ondo ɔsɔ ekɔ mɛtɛ ɛngɔ ka ‘wɔnɔnyi’ ka kashi kakɔshi dihole dia Diolelo diaki Nzambi. Ɛngɔ kakɔ aki tshunda diakawelɛka ɔnɛ Société des Nations, nyama ka pango ka beela kakɔtɔ lo difuku di’aha la komelo, mbut’ate kaki kombeyamaka nto oko ekongelo kadja wɔladi l’andja lam’akatombe Ta dia Hende di’Andja w’Otondo. (Enyelo 17:⁠8) Koko, ‘nyama ka pango’ kakahombe ‘ndjotomba oma lo difuku di’aha la komelo.’ Tɔ kakayotomba lo Ngɔndɔ ka Dikumi 24, ɔnɔnyi wa 1945, lam’akayotongama tshunda dia Nations unies (O.N.U) oma le wedja 50 wakasangana lɔkɔ, kâmɛ ndo wodja wakelamɛka ntondo ɔnɛ Union soviétique l’atei awɔ. Lo yoho shɔ mbakawakitsha “engo ka wononyi” (Nations unies) kakatatshi ondjelo lo dihole sɔ.

²⁵ Wodja w’Allemagne waki otunyi ɔmɔtshi wa wolo wa nkumekanga ka sidɛ lo nshi yakalɔmaka ata akɔ ahende w’andja w’otondo ndo vɔ mbaki lo dihole dia nkumekanga ka nɔrdɛ. Wodja akɔna wakahombe ndjɔsa dihole sɔ na?

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

AKAYAKIME?

• L’ekomelo ka ntambe ka 19, wedja akɔna waki nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ?

• Lo nshi yakalɔmaka Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo, ngande wele ta kondjokomɛ ‘ɔnkɔnɛ waki akambo ntondo’ le nkumekanga ka nɔrdɛ?

• L’ɔkɔngɔ wa Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo, ngande wakayetɛ Hitler Allemagne wodja ɔmɔtshi weyama l’atei wa wedja wa wolo wa l’andja?

• Lo nshi yakalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, okonde wakayokomɛka ɔlɔshanelo wa nkumekanga ka nɔrdɛ nde la nkumekanga ka sidɛ?

[Tablo/Esato wa lo lɛkɛ 268]

NKUMI YA DIKANGA YA LO DANYELE 11:​27-31

[Osato]

Prezida Woodrow Wilson nde la Nkumkekanga George V

[Osato]

Akristo efula wakasoyama lo mpango ya nkanu ya wolo

[Osato]

Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa Lokristokristo wakasha Hitler lonya

[Osato]

Lo mutuka ɔnɛ mbakawadiake François-Ferdinand, okitɔ wa lowandji

[Osato]

Asɔlayi w’ase Allemagne, Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo

[Osato wa lo lɛkɛ 257]

L’osomba wa Yalta, l’ɔnɔnyi wa 1945, Winston Churchill, ministrɛ wahɔnyi la nkumekanga lo wodja wa Grande-Bretagne, Franklin Roosevelt, prezida k’États-Unis ndo Joseph Staline, owandji wa Union soviétique, wakokana dia mbɔsa Allemagne, la dia sala ɛlɔmbwɛlɔ k’oyoyo la Pologne, ndo dia mbɔtɔ losanganya woho wa tonga O.N.U.

[Esato wa lo lɛkɛ 258]

1. François-Ferdinand, okitɔ wa lowandji 2. Masuwa w’ata w’ase Allemagne 3. Masuwa w’ata w’ase Grande-Bretagne 4. Lusitania 5. Mukanda wɛnya yɛdikɔ y’États-Unis ya mbɔtɔ lo ta

[Esato wa lo lɛkɛ 263]

Lam’akakande ase Japon, wodja waki lo lɛkɛ l’Allemagne, bɔɔmbɛ lo Pearl Harbor, Adolf Hitler akafɔnya ɔnɛ ndoko woho nde mbahomba mbidja otshumba lo ta