Ɔkɔkɔ Wayolanyema Ɛtɛmwɛlɔ Wa L’andja Ɔnɛ

“Antu ami, nyutumbi uma l’atei ato, nyutukuyoto lu kolo yato, ndu nyutukulungula asui ato.”​—⁠ENYELO 18:⁠4.

“BABILƆNA KA WOKE ambɔkɔ!” Eelo, lo asho wa Jehowa, etshumanelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo kambɔkɔ. Dikambo sɔ diakasalema tatɛ oma l’ɔnɔnyi 1919, etena kakatshungɔ atshikadi w’anango Kristo oma lo shɛngiya ya Lokristokristo, etenyi koleki woke ka Babilɔna k’ehekesa. Omalɔkɔ, vɔ wakakondja lotshungɔ la mbishola akambo w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi ndo mbewoya lowandji laki Nzambi la losembwe lo tshimbo ya Diolelo dia Mɛsiya. L’edja k’eleko kɛnɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wa kɔlamelo wambɔkɛnɛmɔla ditshelo dia kɔlɔ di’etshumanelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa weoho la weoho wakamba la Satana dia minganyiya ‘anto wa lo nkɛtɛ k’otondo.’​—⁠Enyelo 12:9; 14:​8, NW; 18:⁠2.

Ngande Wambɔkɔ Babilɔna ka Woke?

² Onto ɔmɔtshi mbeyaka tombola ate: ‘Okonde watanyu ɔnɛ Babilɔna ambɔkɔ, ko mɛnaka ɛtɛmwɛlɔ wekɔ lo tafulanɛ lo wedja efula nganɛ?’ Ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Mupɛ la wa wa Mizilima mbutaka ɔnɛ ɔm’ɔmɔ a l’atei awɔ ekɔ l’ambetawudi ndekana miliyara ɔtɔi. Ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Asɔnyi wekɔ lo tafulanɛ tsho lo wedja wa l’Amɛrika, lɛnɛ ele mvudu ya nzambi la tɛmpɛlɔ y’eyoyo yekɔ lo tahikama tsho. Anto miliyɔ nkama wekɔ lo ndjela nsɛlɛmɔnyi ya l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Bouddha la w’Ase Hindou. Ko shɛngiya yakɔna y’ɔlɔlɔ yamboyala l’ɛtɛmwɛlɔ ɛsɔ tshɛ lo dionga dia miliyara y’anto asɔ na? Onde dikambo sɔ diakashimbe Aseka Mupɛ l’Ase Asɔnyi di’aha vɔ ndjakana lo wodja w’Irlande wa la Ngɛl’a Nkushi? Onde dui sɔ diakela Ase Juda la wa Mizilima wɔladi wa mɛtɛ lo Moyen-Orient? Onde diɔ diakadje diokanelo lam’asa Ase Hindou la wa Mizilima lo wodja wa Inde? Ndo, atete ndoko edja, onde diɔ diakashimbe Ase Ɔrtɔdɔksɛ wa la Serbie, Aseka Mupɛ wa la Croatie ndo wa Mizilima ya la Bosnie dia vɔ ndɔ ata wa “mbɛdia kabila,” dia vɔ pɔtwana diangɔ, mbeyana la amato la wolo ndo ndjakana lam’asawɔ? Tena efula, ɔtɛmwɛlɔ mongaka paka lokombo loto, wate kana yema ya mukubu yawambɔ naka wambôsakanya kânga yema tshitshɛ.​—⁠Ngalatiya 5:​19-21; ɛdika la Jakoba 2:​10, 11.

³ Lo asho wa Nzambi, osukɔ wakondja ɛtɛmwɛlɔ oma le elui w’anto awɔ hatshikitanya dikambo nɛ diahawakoke pandɔ​—⁠ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wekɔ lo kilombo vɔ la Nzambi. Babilɔna ka Woke, oko wɛnyamadiɔ oma l’akambo wakandatshe, sunganaka nongola dilanya nɛ dia ‘pɛkato yakinde yambotshumana olui polo ndo l’olongo, ko Nzambi akohɔ lokambokambo lande la kɔlɔ.’ (Enyelo 18:⁠5) Lo pɔlɔfɛsi kɛmɔtshi, Hɔsea akafunde ate: “Vo wakune lopepe, wayuna punganendji.” Ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa kashi wa l’andja w’otondo waki Satana wayolanyema nɛ dia vɔ wambotshulamɛ Nzambi, ngandji kande, lokombo lande la Ɔnande.​—⁠Hosea 8:7; Ngalatiya 6:7; 1 Joani 2:​22, 23.

Wɛ Pombaka Sɔnɔla

⁴ Tekɔ lo sɛna l’etenyi ka ndjihelo ka “nshi y’ekumelu,” ndo oko weso Akristo wa mɛtɛ, tekɔ lo ntsha la wolo tshɛ dia sɛna lo “tena dia wulu” nɛ. (2 Timote 3:​1-5) Akristo wa mɛtɛ mbidjasɛ lo tshanda mɔtshi tsho l’andja ɔnɛ waki Satana, andja akɔ mɛtɛ wekɔ lo kɛnɛmɔla lonto la kɔlɔ laki Satana, woho wênde ondjakanyi, kanga kashi ndo omamanyishi. (Joani 8:44; 1 Petero 2:​11, 12; Enyelo 12:10) Akambo wa ngala, lokeso, odimbiyelo, mbo y’etsho, ndo awui wa mindo efula wekɔ lo salema l’ahole wotodingi. Anto hawoyodja awui w’ɛlɔlɔ yimba. Anto efula wamboyasha l’etondo awɔ dia nyanga ɛngɛnɔngɛnɔ wa l’andja ɔnɛ ndo dia ntshaka akambo tshɛ, oyadi wa kɔlɔ, dia vɔ ndjangɛnyangɛnya. Ndo tena efula, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ mbetawɔka dia ditshelo di’ɛlɔlɔ ndana lam’asuwolawɔ ɛlɛmbɛ wa lo Bible wasekɛ dieyanelo dia pami la pami, monanyi la loseka. Diɔ diakɔ diambwama dimbola nɛ ɔnɛ: Onde wɛ ekɔ lo sukɛ ndo ekɔ lo mbetawɔ ɛtɛmwɛlɔ wa kashi, ko kana wɛ ekɔ l’atei w’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ndo ekɔ lo kamba olimu l’ohetoheto lɔkɔ?​—⁠Akambu w’Asi Lewi 18:22; 20:13; Romo 1:​26, 27; 1 Koreto 6:​9-11.

⁵ Etena ka wɛ ndjakakitola tɔ kɛnɛ. Ɔnkɔnɛ, tekɔ l’ɔkɔkɔ wa woke watokimanyiya dia sho tshikitanya ɛtɛmwɛlɔ wa kashi la wa mɛtɛ. Awui akɔna nto wakasale ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo wambowasha onongo a woke ngasɔ na?​—⁠Malaki 3:18; Joani 4:​23, 24.

Ɛtɛmwɛlɔ wa Kashi Wambofundama

⁶ Koyanga mbele miliyɔ y’anto wa lo Lokristokristo nɔmbaka Dɔmbɛlɔ dia Shɛso nshi tshɛ, ndo nɔmbaka lɔkɔ ɔnɛ Diolelo diaki Nzambi diaye, vɔ sukɛka weoho tshɛ wa mandji ya pɔlitikɛ l’ohetoheto, koko hawosukɛ lowandji la Teokrasi. Ambeta ɛnɔnyi nkama, “ewandji” wa l’Ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Mupɛ, ɛnyɛlɔ oko Kardinalɛ Richelieu, Mazarin la Wolsey, waki ewandji wa Lɛɛta, anto wa weke wa pɔlitikɛ.

⁷ Ambeta ɛnɔnyi ndekana 50, lo biukubuku yakawelɛka ɔnɛ La religion moissonne la tempête (Ɛtɛmwɛlɔ Wambona Ngembe), Ɛmɛnyi wa Jehowa wakatondja ditshelo dia Lokristokristo lo sɛkɛ, wakɛnya woho wayaɔtshiyalɔ l’akambo wa pɔlitikɛ.a Kɛnɛ kakawate l’etena kɛsɔ kotshamaka woho akɔ wâmɛ ndo ɛlɔ kɛnɛ: “Naka wɛ ndjasha l’otema ɔtɔi dia sɛdingola lɔkɛwɔ l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ, kete wɛ ayɛna ɔnɛ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa lo ‘Lokristokristo’ wekɔ lo ndjaɔtshiya l’akambo wa pɔlitikɛ wa ‘l’andja ɔnɛ wa kɔlɔ’ la mposa ka wolo ndo wekɔ lo ndjadja l’akambo awɔ wa l’andja ɔnɛ.” L’etena kɛsɔ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakɛnya ditshelo tshɛ dia kɔlɔ diaki papa l’Ɔrɔma Pie XII, nɛ dia nde akadje sheke nde la Hitler (1933) ndo la Franco (1941), ndo papa l’Ɔrɔma nto akatomanɛka akɛndji lo Asase a Ndjoko 1942 nde la wodja wa Japon, wodja wakamɛka sola wedja ekina, lâsɔ ko ambotshikala ngɔndɔ ngana tsho ya Japon mboka bɔmbɛ lo Pearl Harbor. Papa l’Ɔrɔma kondjela diewoyelo nɛ diakasha Jakɔba: “Nyu akanga a munanyi, nyu hanyeyi nyati: Ongenyi w’akambu wa [l’andja ɔnɛ, NW] eko utunyi a [Nzambi, NW]? Okone untu tshe lalanga ndjala ongenyi w’akambu wa [l’andja ɔnɛ, NW], ambuyaete utunyi a [Nzambi, NW].”​—⁠Jakoba 4:⁠4.

⁸ Akambo ngande wayawɔ ɛlɔ kɛnɛ na? wa papa ya l’Ɔrɔma wâkatetemala ndjaɔtshiya l’akambo wa pɔlitikɛ polo ndo nshi nyɛ, oyadi lo tshimbo y’asasɛrdɔsɛ awɔ kana y’anto awɔ wele kema andjashi. Wa papa ya l’Ɔrɔma ya nshi nyɛ mɛnyaka woho wetawɔwɔ O.N.U. lam’ashawɔ alako l’atei w’ɔlɔngɔswamelo ɔsɔ wakasale anto dia mbidja wɔladi wa kashi l’andja w’otondo. Numɛlɔ ka nshi nyɛ ka jurunalɛ y’ewandji wa la Vatikano yelɛwɔ L’Osservatore Romano akate ɔnɛ akɛndji w’eyoyo esambele wakasɔnama oma lo wedja esambele wotshikitanyi, “akɛndji wakatomama otsha l’Okudi w’Osanto,” wakaye le “Shɛso k’Osanto” dia ndjowɛnya apɔlɔmɛ awɔ. Onde sho kokaka kanyiya ɔnɛ Yeso nde la Petero kokaka ndjaɔtshiya l’akambo wa ngasɔ wa diokanelo dia pɔlitikɛ lam’asa wedja la wedja? Yeso kombetawɔ Ase Juda mbodja nkumekanga ndo nde akate ɔnɛ Diolelo diande komonga dia l’andja ɔnɛ.​—⁠Joani 6:15; 18:⁠36.

⁹ Onde ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Asɔnyi mbele yema ɔlɔlɔ ndeka anyawɔ w’Aseka Mupɛ? Lo wodja w’États-Unis, ɛtɛmwɛlɔ efula w’Ase Asɔnyi walama ditshelo diawɔ di’edjedja ndo ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Mormon mbeyamaka efula oma lo woho wa pɔlitikɛ kayelawɔ. Olui ɔmɔtshi welɛwɔ ɔnɛ Tshunda di’Akristo ndjatambiyaka tshavu l’akambo wa pɔlitikɛ wa lo wodja w’États-Unis. Ewandji ekina wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Asɔnyi mbeyamaka efula lo woho okina wa pɔlitikɛ kayelawɔ. Anto mbohɛka mbala mɔtshi ɔnɛ lo wodja w’États-Unis, akɛndji wa Lɛɛta, ɛnyɛlɔ oko Pat Robertson nde la Jesse Jackson wekɔ ndo wakikɔ “Ewandji w’Ɛkɛlɛsia,” oko wele Ian Paisley, Ose Grande-Bretagne ndo ɔmɔtshi a l’atei w’Ase Sheke wa lo wodja w’Irlande wa la Ngɛl’a Nkushi. Ngande watowɛnyaka nshi tshɛ ɔnɛ awui asɔ wasalawɔ kema kɔlɔ na?​—⁠Etsha 10:​34, 35; Ngalatiya 2:⁠6.

¹⁰ Oko wakambola biukubuku yakawelɛka La religion moissonne la tempête lo 1944, mbambolaso ndo sho lawɔ ɛlɔ kɛnɛ shate: “Onde ɔlɔngɔswamelo ɔmɔtshi wɔtɔ toseke vɔ l’ewandji w’andja ɔnɛ ndo wayanga dia ndjaɔtshiya l’akambo wa pɔlitikɛ wa l’andja ɔnɛ, wayanga wahɔ ndo ekokelo oma le andja ɔnɛ . . . kokaka monga ɛkɛlɛsia wa Nzambi kana mɛnya dɛdi dia Kristo Yeso lanɛ la nkɛtɛ? . . . Aha la tamu, ase ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wasanga lolemi vɔ la waolelo wa l’andja ɔnɛ hawokoke mɛnya didjidji dia diolelo diaki Nzambi lo tshimbo ya Kristo Yeso.”

Yimba ya Kɛna Yele l’Ɛtɛmwɛlɔ wa Kashi

¹¹ L’edja tshɛ k’ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ l’anto, ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wakɛnya woho wewɔ la yimba ya kɔlɔ ya Kɛna, ɔnɛ lakadiake Abɛlɛ w’ɔnango. “Dia dikambu ne, ana wa [Nzambi, NW] la ana wa [Diabolo, NW] wateyamaka. Untu lahatshi ololo, kema untu a [Nzambi, NW], ndu one lahalangi unyandi. Diui ne mbakanyukaka uma l’etatelu ati: Dieli la su dia mbukana ngandji. Tanyuyalaki uku Kena, kanga kolo, lakadiaki onangu. Ukundi akandûdiaki? Ne dia akambu andi waki kolo, la wa onangu waki ololo.” Oko wakinde kɔngɛnangɛnaka ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi ndo wetawɔma le Nzambi waki ɔnango, Kɛna akayokomaka lo ndjaka ɔnango​—⁠wanɛ wahakoke nembetshiya bonde katshawɔ akambo amɔtshi ndjokomaka lo ndjaka dia vɔ shidiya dikambo.​—⁠1 Joani 3:​10-12.

¹² Onde akambo watshama mɛnyaka ɔnɛ ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wekɔ l’onongo mɛtɛ? Ofundji wa dibuku dimɔtshi (Preachers Present Arms) akate ate: “L’ɔkɔndɔ wa wedja wa weoho la weoho, . . . weolo ehende kakatanaka nshi tshɛ dia tonga sheke yele la tenyi pende diahafɔnyi. Weolo akɔ ko ata la ɛtɛmwɛlɔ. Ndo, l’atei w’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ woleki weke l’andja w’otondo, . . . ndoko wɔnɛ wakayasha [l’akambo w’ata] oleki [Lokristokristo].” Ambeta ɛnɔnyi ɛmɔtshi, The Sun, jurunalɛ ya lo Vancouver, lo wodja wa Canada, yakate ɔnɛ: “Ondo ɔsɔ ekɔ wɔdu w’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ, nɛ dia ɔtɛmwɛlɔ ndjelaka dalapo dia wodja. . . . Ta diakɔna diakalɔ̂ma diele lɛkɛ la lɛkɛ kombuta ɔnɛ: Nzambi ekɔ lo weedi aso?” Ondo wɛ akɛnyi dikambo sɔ l’atei wa luudu la nzambi la lo ngelo kodjashiyɛ. Mbala efula, vɔ nɛngaka adalapo wa wedja awɔ lo mɛsa awɔ welɛwɔ ɔnɛ atâlɛ. Wɛ kanyiyaka dia Yeso otoyela dalapo diakɔna? Ɛtɛkɛta ande wekɔ lo mbokɛma l’edja ka deko la deko polo ndo ɛlɔ kɛnɛ: ‘Diolelo diami kema dia l’andja ɔnɛ’!​—⁠Joani 18:⁠36.

¹³ Ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo hawolakanya ɛkɔkɔ awɔ awui wa mɛtɛ lo kɛnɛ k’endana la ngandji k’oshika k’onto l’ɔnango. Lo dihole dia vɔ ntsha ngasɔ, wekɔ lo mbetawɔ di’etshikitanu wa wedja, wa kabila ndo wa dioho kakitola anto awɔ. Nsango y’akambo weta l’andja ɔnɛ mɛnyaka ɔnɛ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Aseka Mupɛ ndo w’Ase Anglikanɛ wakɔtɔ l’atei wa diatɔnelo diakayelaka odiakelo wa lokema l’anto lo Rwanda ndo wakadikeketsha. Jurunalɛ yelɛwɔ The New York Times yakate ɔnɛ: “Odiakelo w’anto lo Rwanda akatshutshuya Aseka Mupɛ efula walɔmbwama oma l’Ɔrɔma dia vɔ mɛna ɔnɛ ewandji awɔ w’ɛtɛmwɛlɔ wambânkaha. Mbala efula, ɛkɛlɛsia akakakitwanaka lo ndjela kabila la kabila, l’asa wa Hutu la wa Tutsi.” Jurunalɛ yakɔ yâmɛ yakavusola ɛtɛkɛta waki osasɛrdɔsɛ ɔmɔtshi w’Ose Maryknoll lakate ate: “Ɔtɛmwɛlɔ akakite tatala lo Rwanda lo 1994. Lo yoho mɔtshi, Ase Rwanda efula wamboyanya oma l’ɔtɛmwɛlɔ. Anto hawoyɛkɛ etema awɔ nto l’ɔtɛmwɛlɔ.” Dikambo sɔ mɛtɛ tshikitana l’ɛtɛkɛta wakate Yeso ɔnɛ: “Uma lu dikambu ne, antu tshe wayeya vati: Ambeki ami mbenyu, naka nyu nyayukana ngandji.”​—⁠Joani 13:⁠35.

¹⁴ Ɛtɛmwɛlɔ ekina wa weke wa lo Babilɔna ka Woke hawosha anto ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ. Odiakelo wa mamba w’anto wakasalema l’ɔnɔnyi 1947, lam’akakakitwana wodja wa Inde l’ahende, mɛnyaka ɔnɛ ɛtɛmwɛlɔ wa weke kema la kɛtshi k’onto. Akambo wa ngala watatetemala elui w’anto ntsha lo wodja wa Inde mɛnyaka ɔnɛ anto efula watâtshikitanya waonga awɔ. Diakɔ mɛtɛ diakadihiya jurunalɛ yelɛwɔ India Today ɔnɛ: “Ɔtɛmwɛlɔ ekɔ lokombo loto, l’edia ka lokombo lakɔ mbasalema akambo woleki tshɛ kɔlɔ. . . . Vɔ tondjaka akambo wa weke wa ngala ndo wekɔ ondjakanyi wa woke.”

“Dikambo dia Diambo”

¹⁵ Koyanga anto wahayasha l’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ wamboshila la mɛna ɔnɛ ɛtɛmwɛlɔ wambokita tatala dia mbetawoya anto, dia mbakɔkɔmiya ditshelo di’ɛlɔlɔ ndo dia shika ekolo la ntondo ka wɔtwɛlɔ w’akambo wa l’andja ɔnɛ l’atei awɔ. Lo dibuku diande dimɔtshi (Out of Control), yɔnɛ Zbigniew Brzezinski, ondaki w’edjedja wa lo Tshunda dia l’États-Unis di’endana la lotui tshitshi, akafunde ate: “Ekɔ dikambo dia diambo dia mɛna ɔnɛ otshumba woleki woke wambodja kanyi y’ɔnɛ ‘Nzambi ambovɔ’ kosalema lo wedja walɔmbwama la pɔlitikɛ kaki Karl Marx . . . koko wakasalema lo wedja wa l’Edjelo ka Wonya wele la demɔkrasi, lɛnɛ ambohama dionga di’aha mbidja yimba lo ditshelo di’ɛlɔlɔ. Lo wedja wa l’Edjelo ka Wonya, mɛnamaka dia ɛtɛmwɛlɔ waya kema la shɛngiya ya wolo le anto.” Nde akatetemala mbuta ate: “Shɛngiya yele l’ɛtɛmwɛlɔ lo mbekelo y’Ase Erɔpɛ yambokitakita woho w’anyanya, ndo ɛlɔ kɛnɛ, Erɔpɛ aya mɛtɛ tshunda di’apanganu​—⁠ndeka ndo Amɛrika.”

¹⁶ Yeso akandate lo dikambo di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda wa lo nshi yande na? “Afundji la Afarise mbudjashi lu kiti ka Mose [dia mbetsha Tɔra, Ɛlɛmbɛ], okone nyutshaki ndu nyetawoki akambu tshe wanyutelawo. Keli tanyutshaki uku atuwutshaka, ne dia vo watusambishaka, keli hawutshi.” Eelo, lokeso l’ase ɛtɛmwɛlɔ kema dikambo di’ɛlɔ la lui.​—⁠Mateu 23:​2, 3.

¹⁷ Ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wambânyema oma l’elowa awɔ vamɛ. Dikambo nɛ diakate Yeso kotshamaka le wɔ mɛtɛ: “Utamba tshe w’ololo atotokaka elua w’ololo. Keli utamba wa kolo atotokaka elua wa kolo. Utamba w’ololo heyi nto elua wa kolo, kana utamba wa kolo nto elua w’ololo. Utamba tshe wahato elua w’ololo, ayokotama, ayuka[dj]ema lu dja. Okone nyu nyayâlimbitela uma l’elua awo.”​—⁠Mateu 7:​17-20.

¹⁸ Otondoyala ɛtɛmwɛlɔ wa Lokristokristo wakayasha mɛtɛ dia ndjela etshelo k’Akristo ka mbitshanyaka wanɛ wayata ɔnɛ: Akristo mbeso ko ntshaka akambo wahɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ, kakɔna kotoyala na? Kakɔna kotokomɛ wanɛ tshɛ wele kema la ndjatshumuya: akanga a kashi, akanga a monanyi, akanga a loseka, apami weyana l’anyawɔ apami, wevi, andjakanyi, asombishi ndo anɔshi wa didjoyadjoya la wanɛ wele l’elui wa dengalenga na? Aha la tamu, elowa wambɔhɔnda wa Lokristokristo mɛnyaka ɔnɛ lɔ sunganaka nanyema oma le Nzambi.​—⁠1 Koreto 5:​9-13; 2 Joani 10, 11.

¹⁹ Losanganya la woke l’Ɔtɛmwɛlɔ a wa Presbytériens lo wodja w’États-Unis laketawɔ ɔnɛ: “Tekɔ lo sɛna l’atei wa pâ ka mamba lo woke atɔ ndo l’etombelo w’oma lɔkɔ. . . . L’asa % 10 la 23 y’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo wodja w’otondo waya la lɔkɛwɔ la tshutshuyaka ase parwasɛ, wa kiliya yawɔ ndo ase olimu awɔ l’anto akina otsha l’akambo wa dieyanelo ndo salaka la wɔ akambo wa mindo.” Omundji ɔmɔtshi w’okanda wa lo wodja w’États-Unis akate dui sɔ ɔlɔlɔ lo tshena pe ate: “Atshunda w’ɛtɛmwɛlɔ wambokita tatala dia ndakanya anto ditshelo diawɔ di’edjedja di’ɔlɔlɔ, ndo l’awui efula, [ɛtɛmwɛlɔ] mbele lo kiɔkɔ y’ekakatanu.”

²⁰ Lokeso l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ lakatondja Yeso sɛkɛ lo nshi yande mɛnamaka ndo ɛlɔ kɛnɛ: “Nyu akanga a lukesu! mete kakati Isaya dikambu dianyu ati: Antu ane watonemiaka l’elomo. Keli etema awo weko etali uma le mi. Vo watontemolaka otemolatemola, watetshaka dietshelu dieli uku elembe w’antu.” (Mateu 15:​7-9) Ɛtɛkɛta wakatɛ Paulo Tito mɛnyaka nto woho w’akambo wasalema ɛlɔ kɛnɛ: “Vo watutaka vati: Shu mbeyaka [Nzambi, NW], keli vo watuwangunaka lu etsha awo. Vo watuyalaka wononyi, ndu akanga w’uhedia, hawututshaka nduku dikambu di’ololo.”​—⁠Tito 1:⁠16.

²¹ Yeso akate ɔnɛ naka kanga tshungu nɔmbɔla kanga tshungu, kete vɔ akɔ ahende wayɔkɔ lo difuku. (Mateu 15:14) Onde wɛ nangaka nanyema la Babilɔna ka Woke? Onde wɛ nangaka kɛndakɛnda lo mboka y’osembwe la asho ayɛ wodihwami ndo kondja ɛtshɔkɔ w’oma le Jehowa? Wembola wele la ntondo kaso kakianɛ vɔ ɛnɛ: Ɔtɛmwɛlɔ akɔna mɛtɛ watɔ elowa wɔtɔnɛ la lolango la Nzambi? Ngande wakokaso mbeya ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ wetawɔma lo asho wa Nzambi?​—⁠Osambu 119:105.

[Footnote]

[Study Questions]

1. (a) Lo yoho yakɔna yambɔkɔ Babilɔna ka Woke? (b) Dikambo sɔ diekɔ la shɛngiya yakɔna le Ɛmɛnyi wa Jehowa?

2. Ngande waya ɛtɛmwɛlɔ wa l’andja ɔnɛ nshi nyɛ?

3. Lande na kaya ɛtɛmwɛlɔ lo kilombo la ntondo ka Nzambi?

4, 5. (a) L’atei w’akambo akɔna wasɛnaso nshi nyɛ? (b) Wembola akɔna wahombaso kadimola?

6. Ngande wamboka Lokristokristo Diolelo diaki Nzambi ɔkɔngɔ?

7. Ngande wakatondja Ɛmɛnyi wa Jehowa ditshelo di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa Lokristokristo lo sɛkɛ ambeta ɛnɔnyi ndekana 50?

8. Ngande wamboyatambiya Ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Mupɛ walɔmbwama oma l’Ɔrɔma l’akambo wa pɔlitikɛ ɛlɔ kɛnɛ?

9. Lande na kakokaso mbuta ɔnɛ ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Asɔnyi ndo vɔ lawɔ mbele kɔlɔ oko anyawɔ w’Aseka Mupɛ?

10. Dui diakɔna diakatama hwɛ l’ɔnɔnyi 1944?

11. Ngande wakayele ɛtɛmwɛlɔ wa kashi ɛnyɛlɔ ka Kɛna?

12. Kakɔna kɛnya ɔnɛ ɛtɛmwɛlɔ wakayaɔtshiya l’akambo w’ata ndo w’ɛlɔshanelo?

13. (a) Ngande wambokita ɛtɛmwɛlɔ wa kashi tatala l’Afrika? (b) Djembetelo yakɔna yakasha Yeso yatshikitanya Akristo wa mɛtɛ l’anto akina?

14. Akambo akɔna wakatshe ɛtɛmwɛlɔ wa weke wele kema lo lokristo?

15. Ngande waya ɛtɛmwɛlɔ lo lɛkɛ l’edjelo ka wonya?

16, 17. (a) Dako diakɔna diakasha Yeso lo dikambo di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo nshi yande? (b) Naa dui di’ɔlɔlɔ diakate Yeso lo kɛnɛ k’endana l’elowa?

18. Kakɔna kototsha Lokristokristo dia nama anto alɔ pudipudi?

19. Awui akɔna wakawate lo dikambo di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ?

20, 21. (a) Ngande wakɛnya Yeso nde la Paulo lokeso l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ? (b) Wembola akɔna wambotshikala wahomba kadimwama?

[Caption]

[Notɛ ka l’ɛsɛ ka dikatshi]

[Caption]

[Wembola]

[Caption on page 11]

[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 11]

L’edja tshɛ k’ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ l’anto, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ndjaɔtshiyaka l’akambo wa pɔlitikɛ

[Caption on page 13]

[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 13]

Ewandji ɛnɛ w’ɛtɛmwɛlɔ waki ndo ewandji wa weke wa Lɛɛta

Kardinalɛ Mazarin, Kardinalɛ Richelieu, Kardinalɛ Wolsey

[Caption on page 12]

Onde Wɛ Mbohɔka?

◻ Ngande wele Babilɔna ka Woke ɛlɔ kɛnɛ la ntondo ka Nzambi?

◻ Lo na ambokongola ɛtɛmwɛlɔ wa kashi onongo?

◻ Ngande wɛnya ɛtɛmwɛlɔ wa kashi yimba ya Kɛna yele lawɔ?

◻ Dui diakɔna diakate Yeso dia nomboya ɛtɛmwɛlɔ tshɛ?