Afɛstɔ Wa Weke Efula Wakatshamaka L’isariyɛlɛ

“Apami tshe l’atei anyu, kawenamaki la ntundu ka [Jehowa, Nzambi] [k]anyu, tena satu l’eleku l’eleku, lu dihuli diayundosonola: . . . Vo tawenamaki l’anya hwe la ntundu ka [Jehowa].”​—⁠EUHWELU K’ELEMBE 16:⁠16.

KAKƆNA kakoyɛ lo yimba lam’akanyiyayɛ dia difɛstɔ na? Lo afɛstɔ amɔ wa nshi ya ntondo, anto wakatshaka awui oko walangawɔ, kâmɛ ndo monanyi kana loseka. Ngasɔ mbasalema ɛlɔ kɛnɛ l’afɛstɔ amɔ. Koko awui wa ngasɔ kosalemaka l’afɛstɔ wakadjangɛ Nzambi As’Isariyɛlɛ l’Ɛlɛmbɛ ande. Kânga mbakiwɔ waaso w’ɔngɛnɔngɛnɔ efula, vɔ wakakokaka mbelamɛ nto ɔnɛ “lusanganya l’ekila.”​—⁠Akambu w’Asi Lewi 23:⁠2.

² Apami wa kɔlamelo w’Ase Isariyɛlɛ​—⁠wakatshɔka mbala efula la nkumbo yawɔ​—⁠wakakeketshamaka lam’akawatshɔka otsha la Jerusalɛma, ‘dihole diakasɔnɛ Jehowa,’ ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ, vɔ wakakimɔka weshasha dia sukɛ afɛstɔ asato wa weke asɔ. (Euhwelu k’Elembe 16:16) Dibuku Old Testament Word Studies mɔmbɔlaka tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimudiwɔ ɔnɛ ‘difɛstɔ’ lo Euhwelu k’Elembe 16:16 oko “diaaso di’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula . . . diakohɔka anto awui w’ɔlɔlɔ wakâsalɛ Nzambi lo nambola elambo la sala dambo.”a

Ohomba w’Afɛstɔ wa Weke

³ Lam’ele As’Isariyɛlɛ waki tshunda di’akambikambi wa nkɛtɛ, vɔ wakakongɛka ɛtshɔkɔ a Nzambi l’ekimanyielo k’avula. Afɛstɔ asato a weke wa l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakahomanaka la sanganya ya wanela: dinela dia shima (orge) l’etatelo k’avula, dinela di’eponga l’ekomelo k’avula la dinela di’ehekɔ l’ekomelo k’ɔwɔ. Ɔsɔ aki waaso wakangɛnangɛnaka anto hakoke ndo wakawokaka Ɔnɛ lakalɔshɛka avula ndo Otungi wa nkɛtɛ y’ɛtɛtɔ losaka la mamba. Koko, afɛstɔ akɔ wakendanaka l’awui akina efula lâdiko dia lâsɔ.​—⁠Euhwelu k’Elembe 11:​11-14.

⁴ Difɛstɔ dia ntondo diakasalemaka lo ngɔndɔ ka ntondo lo ndjela alamanaka (calendrier) w’edjedja wa lo Bible, oma lo Nisana 15 polo 21, ngɔndɔ kɔtɔnɛ lo nshi yaso nyɛ la ekomelo ka Ngɔndɔ ka Sato ndo etatelo ka Ngɔndɔ ka Nɛi. Wakadielɛka Difɛstɔ di’Ekate waha la Wodoya, ndo lam’ele diɔ diakasalemaka l’ɔkɔngɔ w’Elekanelo ka Nisana 14, wakadielɛka nto ɔnɛ: “lushi la wuki l’elekanelu.” (Luka 2:41; Akambu w’Asi Lewi 23:​5, 6) Difɛstɔ sɔ diakoholaka As’Isariyɛlɛ nganɛ wakawatshungɔ oma l’asui l’Edjibito, wakelɛka okate akɔ waha la wodoya ɔnɛ: “[“mapa wa,” NW] lunyangu.” (Euhwelu k’Elembe 16:⁠3) Mapa akɔ akawaoholaka nganɛ wakawalawɔ oma l’Edjibito esadi esadi ko wonya komonga wa vɔ mbidja wodoya l’okuna walɔsɔha ko konga ɔnɛ wade. (Etumbelu 12:34) Lo dambo sɔ, ndoko nkumbo ka l’Isariyɛlɛ kakahombaka tanema la mapa wele la wodoya. Onto tshɛ laki lo difɛstɔ diakɔ, kamɛ ndo angɛndangɛnda waki l’atei awɔ, lakawasholaka alɛ mapa wele la wodoya akadiakemaka.​—⁠Etumbelu 12:⁠19.

⁵ Difɛstɔ dia hende diakasalemaka mingu esambele (nshi 49) l’ɔkɔngɔ wa Nisana 16, lo ngɔndɔ ka sato nshi 6, mbut’ate: Ngɔndɔ ka Sivana, kɔtɔnɛ la Ngɔndɔ ka Tanu tsh’ekomelo. (Akambu w’Asi Lewi 23:​15, 16) Wakadielɛka ɔnɛ Difɛstɔ dia Mingu (lo nshi ya Yeso wakadielɛka ɔnɛ Pɛntɛkɔsta, kitshimudi ate: “lushi l’Akumi Atanu” lo Grɛkɛ), ndo diɔ diakasalema suke suke l’ɔnɔnyi akɔ wamɛ wakɔtɔ As’Isariyɛlɛ lo sheke y’Ɛlɛmbɛ lo Dikona dia Sinai. (Etumbelu 19:​1, 2) Lo difɛstɔ sɔ, ondo As’Isariyɛlɛ wa kɔlamelo wakohɔka diɛsɛ diaki lawɔ dia kitshama lânde oko wodja w’ekila waki Nzambi. Oko wakiwɔ wodja a Nzambi wa lânde, vɔ wakahombaka kitanyiya Ɛlɛmbɛ ande, ɛnyɛlɔ oko didjango dia kimanyiyaka amɛnyi fɔnu lo mbaoka ngandji woho wa ndo vɔ lawɔ koka ngɛnangɛna lo difɛstɔ diakɔ.​—⁠Akambu w’Asi Lewi 23:22; Euhwelu k’Elembe 16:​10-12.

⁶ Difɛstɔ dia komelo l’atei w’afɛstɔ akɔ asato wa weke wakasalemaka ɔnɔnyi tshɛ ko Difɛstɔ dia Dinela, kana Difɛstɔ dia Totombotombo. Diɔ diakasalemaka lo ngɔndɔ k’esambele kakawelɛka ɔnɛ Tishri, kana Éthanim, oma lo lushi la 15 polo 21, ngɔndɔ kɔtɔnɛ la etatelo ka Ngɔndɔ ka Dikumi lo nshi yaso nyɛ. (Akambu w’Asi Lewi 23:34) L’etena kɛsɔ, ekambi a Nzambi wakalalaka l’andja l’ekole awɔ kana lo (totombotombo) takawafufaka l’avundja kana l’akatshi w’esongo. Dui sɔ diakawaoholaka lɔkɛndɔ lawɔ l’ɛnɔnyi 40 oma l’Edjibito polo lo Nkɛtɛ ya Daka, etena kakawahombe mbeka dia mendɛka le Nzambi dia nde kotsha ehomba awɔ wa lushi la lushi.​—⁠Akambu w’Asi Lewi 23:​42, 43; Euhwelu k’Elembe 8:​15, 16.

⁷ Nyɛsɔ tovusole afɛstɔ amɔtshi waki ohomba efula lo lɔsɛnɔ l’ekambi a Nzambi w’edjedja. Ntsha ngasɔ kokaka tokeketsha ɛlɔ kɛnɛ, nɛ dia ndo sho lawɔ mbalɔmbawɔ dia tshumanaka kamɛ mbala la mbala lomingu tshɛ ndo mbala shato l’ɔnɔnyi lo sanganya ya weke ndo lo waa assemblées.​—⁠Heberu 10:​24, 25.

Afɛstɔ Wakasalemaka l’Ɔlɔndji wa Dioho dia Nkumekanga Davidi

⁸ Difɛstɔ dia mamba dia Totombotombo diakasalemaka lo nshi yakolɛ̂ka Sɔlɔmɔna ɔna Davidi, Nkumekanga ka lokumu l’efula. “Ului a wuki w’antu” wakatshumana oma ka tokoma ta Nkɛtɛ ya Daka lo Difɛstɔ dia Totombotombo ndo di’esapwelo (inauguration) ka tɛmpɛlɔ. (2 Ekondo 7:⁠8) L’ekomelo ka difɛstɔ diakɔ, Nkumekanga Sɔlɔmɔna akadianganya anto wakaye, ko vɔ “wakatatshokodi khum’ekanga, ku vo tshe wakatshu utsha la wakawo l’ongenongeno a wuki l’etema, ne dia akambu w’ololo tshe wakatshela [Jehowa] ukambi andi Davidi la wudja andi Isariyele.” (1 Khumi ya Dikanga 8:66) Ɔsɔ mɛtɛ aki difɛstɔ la lokombo. Ɛlɔ kɛnɛ, ekambi a Nzambi wakongɛkɔ kondoko ya woke ya Difɛstɔ dia mɛtɛ mɛtɛ dia Totombotombo diayosalema l’ekomelo ka Diolelo di’Ɛnɔnyi Kinunu diaki Yeso Kristo, Sɔlɔmɔna ka Woke. (Enyelo 20:​3, 7-10, 14, 15) L’etena kɛsɔ, anto wa l’atshuku tshɛ wa nkɛtɛ, kamɛ ndo wanɛ wayolɔ la ehandɔ wa lo Armagɛdɔna, wayosangana kamɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛmwɛlɔ waki Jehowa Nzambi.​—⁠Zekariya 14:⁠16.

⁹ Difɛstɔ diahɔnyi dia woke efula diakɔndɔla Bible diakasalema l’ɔkɔngɔ wa diolelo dia Ahaza, Nkumekanga ka kɔlɔ, ɔnɛ lakadihe tɛmpɛlɔ ko nde ndjokonya diolelo dia Juda lo apɔstazi. Hɛzɛkiya ɔhɛna wa Ahaza aki Nkumekanga k’ɔlɔlɔ. L’ɔnɔnyi wa ntondo wa diolelo diande, lam’akinde l’ɛnɔnyi 25, Hɛzɛkiya akamɛ sala ekongelo ka mbolola ndo nɔngɔsɔla wodja. Aha la tshimbatshimba, nde akadihola tɛmpɛlɔ ko akɔshi tɛdikɔ ta kilɔngɔsɔla. Ko l’ɔkɔngɔ, nkumekanga ndjotomɛ As’Isariyɛlɛ wa lo diolelo di’Isariyɛlɛ di’atɔmbɔki dia waoho dikumi diaki lo nɔrdɛ mikanda, nde akawaelɛ dia vɔ ndja lo wodja ande dia ndjosala difɛstɔ di’Elekanelo la di’Ekate waha la Wodoya. Efula kawɔ wakaye, kânga mbakâsɔkaka anyawɔ.​—⁠2 Ekondo 30:​1, 10, 11, 18.

¹⁰ Onde difɛstɔ diakɔ diakamɔtɛ? Bible kɔndɔlaka ɔnɛ: “Okone asi Isariyele waki la Jerusalema, wakalemia lushi la wuki [“l’ekate waha la wodoya,” NW] l’ongenongeno a wuki nshi esambeli. Asi Lewi la elombedi wakahelenganyaka dihumahuma la lushi la lushi.” (2 Ekondo 30:21) Ande ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ kakasha As’Isariyɛlɛ asɔ ekambi a Nzambi wa nshi nyɛ, wanɛ wele efula kawɔ mbikikɛka ɛhɛnyɔhɛnyɔ ndo ntshɔka nkɛndɔ y’etale dia tɔ̂tɔ lo nsanganya ya weke lee!

¹¹ Oko ɛnyɛlɔ, tɔtɛkɛtɛ dia Nsanganya ya Distrikɛ shato yakasalema la Pologne lo 1989, yaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Tomamemake Nzambi.” L’atei w’anto 166518 wakasangana, mbaki ndo olui a woke w’anto w’oma lo wodja wakawelɛka Union Soviétique ndo w’oma lo wedja ekina wa l’Erɔpɛ w’Ehotwelo ka wonya lɛnɛ akawasekɛ olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa l’etena kakɔ. Oko wakɔndɔla dibuku Les Témoins de Jéhovah : Prédicateurs du Royaume de Dieu,b “le amɔtshi wakɔtɔ l’assemblées ɛsɔ, ɔsɔ aki mbala ka ntondo ka vɔ mbɔtɔ lo losanganya la woke la ngasɔ l’ekambi wa Jehowa olekanyi 15 kana 20. Wakalole tɔɔ la lowando l’etema lam’akawɛnyi anto nunu akumi l’asɛkɛ wakasalema nsanganya, lam’akawasangana la wɔ lo dɔmbɛlɔ, ndo lam’akawasange onyɔ ɔtɔi dia tombola Jehowa l’ekimanyielo k’esambu.”​—⁠Lɛkɛ 279.

¹² L’ɔkɔngɔ wa nyɔi kaki Hɛzɛkiya, Ase Juda wakayɔkɔ̂ka nto l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi lo waolelo wa Nkumekanga Manase la Amɔna. Oma lâsɔ ko, Josiya, ɔlɔngɔlɔngɔ a pami ndjahema l’okudi, nde aki nkumekanga k’ɔlɔlɔ ndo ka dihonga, nde akayôlolaka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Lam’akinde l’ɛnɔnyi 25, Josiya akatome dui dia tɛmpɛlɔ nɔngɔswama. (2 Ekondo 34:⁠8) Lam’akawalɔngɔsɔlaka tɛmpɛlɔ, wakashola Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ lɔkɔ. Nkumekanga Josiya akanandema wolo l’asolo oma lo kɛnɛ kakandadia l’Ɛlɛmbɛ wa Nzambi ko akɔsɛ tɛdikɔ ta mbadiɛ anto tshɛ. (2 Ekondo 34:​14, 30) Omalɔkɔ, lo ndjela awui wakafundama, nde akalɔngɔsɔla dambo di’Elekanelo. Nkumekanga akasha ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ nto lo kimɔ weshasha wa la lolango lo difɛstɔ sɔ. Oko etombelo wakɛnama, Bible kɔndɔlaka ɔnɛ: “Nduku lushi la wuki l’elekanelu la wuhu oso lakalemiama lu Isariyele uma lu nshi y’umvutshi Samuele.”​—⁠2 Ekondo 35:​7, 17, 18.

¹³ Ɛlɔngɔswɛlɔ kakasale Hɛzɛkiya la Josiya fɔnaka la kɛnɛ ka diambo kakasalema l’atei w’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ w’Akristo tatɛ lam’akahema Yeso Kristo l’okudi lo 1914. Oko wakadiasalema lo dikambo di’etshikitanu wakela Josiya, ɛlɔngɔswɛlɔ ka nshi nyɛ kakasalema lo ndjela kɛnɛ kofundami lo Dui dia Nzambi. Ndo, oko waki lo nshi ya Hɛzɛkiya la Josiya, nsanganya ya weke ndo waa assemblées wekɔ waaso w’ohomba efula wɛnya nganɛ wasalema ɛlɔngɔswɛlɔ ka nshi nyɛ, pɔlɔfɛsi ya lo Bible kondjaka waɔmbwɛlɔ lo sanganya yakɔ ndo anto kondjaka olembetshiyelo wɛnya nganɛ wakokawɔ ndjela alako wa lo Bible. Lâdiko di’ɔngɛnɔngɛnɔ waki lo tena sɔ, mbaki ndo ɔlɔ wa mɛna lofulo la woke l’anto wakabatizama. Lo ndjela ɛnyɛlɔ k’Ase Isariyɛlɛ wa lo nshi ya Hɛzɛkiya la Josiya, wanɛ waki kabatizama wakatshike ditshelo diawɔ dia kɔlɔ dia lo Lokristokristo la awui akina tshɛ wa l’andja waki Satana. Lo 1997, anto ndekana 375000 wakabatizama oko djembetelo ya ndjakimɔ kawɔ le Jehowa, Nzambi k’ekila​—⁠ndekana yɛdikɔ ya l’atei atei y’anto 1000 wakabatizamaka lo lushi.

L’ɔkɔngɔ wa Vɔ Tshungɔ oma lo Lɔhɔmbɔ

¹⁴ L’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Josiya, wodja wakayokalolaka nto otsha l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi wataleke ntsha paka kɔlɔ. L’ɔkɔngɔ diko, lo 607 N.T.D., Jehowa akasha wodja ande dilanya lam’akandatome alembe w’Ase Babilɔna dia ndɔsha Jerusalɛma. Osomba la tɛmpɛlɔ kawɔ wakalanyema, ko ngelo kakatshikala tɔngɔ to. Ko Ase Juda ndjotshɔ lo lɔhɔmbɔ l’ɛnɔnyi 70 la Babilɔna. Oma lâsɔ ko Nzambi ndjosalanganya atshikadi w’Ase Juda wakayatshumoya, dia vɔ kalola otsha lo Nkɛtɛ ya Daka dia tolola ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Vɔ wakatokomaka lo tɔngɔ dia Jerusalɛma lo ngɔndɔ k’esambele ka l’ɔnɔnyi 537 N.T.D. Dui dia ntondo diakawasale ele wakake elambwelo (autel) dia vɔ nambolaka elambo la lushi la lushi oko akadiafundama lo sheke y’Ɛlɛmbɛ. Lâsɔ mɛtɛ mbakakoke etena ka vɔ sala difɛstɔ dikina di’ohomba efula. “Vo wakalemia lushi la wuki [“la totombotombo,” NW] uku akafundama.”​—⁠Ezera 3:​1-4.

¹⁵ Olimu wa woke wakakongɛka wanɛ wakatombe oma lo lɔhɔmbɔ​—⁠olimu wa nyomohika Jerusalɛma la mpele diatɔ kamɛ ndo tɛmpɛlɔ ka Nzambi. Vɔ wakahomana la wekamu wa wolo efula oma le asukanyi awɔ wakawaokaka kandjema. Lam’akashile tɛmpɛlɔ, “lushi l’akambu wa tshitshe” lakakoke. (Zekariya 4:10) Dui sɔ diakafɔnɛ la nɛ diakakomɛ Akristo w’akitami wa kɔlamelo lo 1919. L’ɔnɔnyi ɔsɔ wahohamɛki, vɔ wakatshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ka Woke, etshumanelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo. Vɔ waki paka nunu dingana to, koko wakahangakalɛ andja w’otondo wa kɔlɔ. Onde atunyi wa Nzambi wotokoka shimba di’aha ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ntshɔ la ntondo? Okadimwelo wa dimbola sɔ toholaka afɛstɔ ahende wambotshikala wɔkɔndwami l’Afundelo wa lo Hɛbɛru.

¹⁶ Mɛtɛ, tɛmpɛlɔ kakahikama nto lo ngɔndɔ ka Adar lo 515 N.T.D., ko etena kakawasalaka difɛstɔ di’eleko k’ɔwɔ ka lo ngɔndɔ ka Nisana k’ɔnɔnyi akɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Vo wakalemia lushi la wuki la ma diaha la edya yediko ya nshi esambeli, ne dia [Jehowa] akângenyangenya, akakadimula utema wa khum’ekanga k’Asuriya uya le wo dia mbasukela l’ulimu wa luudu la [Nzambi, Nzambi ka] Isariyɛlɛ.”​—⁠Ezera 6:⁠22.

¹⁷ Ɛnɔnyi akumi asamalo l’ɔkɔngɔ diko, lo 455 N.T.D., difɛstɔ dikina di’ohomba efula diakasalema. Difɛstɔ dia Totombotombo di’ɔnɔnyi ɔsɔ diakahomana l’etena kakawashidiya nyomohika mpele dia Jerusalɛma. Bible kɔndɔlaka ɔnɛ: “Ului tshe a wane wakakalula uma lu lohombo wakatshi tusamvusamvu wakadjase lu tusamvusamvu tako. Uma lu nshi ya J[a]shua, on’a Nuna, edja ndu lushi l’elo asi Isariyele kuntsha nduku dikambu dia wuhu oso. Ku akayala ongenongeno a wuki.”​—⁠Nehemiya 8:⁠17.

¹⁸ Ande woho wakolɔ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ waki Nzambi kânga mbakawahomana la wekamu wa wolo lee! Ngasɔ mbasalema ɛlɔ kɛnɛ. Kânga mbahomanawɔ l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ ndo la wekamu w’efula, olimu a woke w’esambishelo ka lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo dia Nzambi ambokoma polo lo tokoma ta nkɛtɛ, ndo nsango ya dombwelo dia Nzambi yambokɛma lo bɛkɛ tshɛ dia tale. (Mateu 24:14) Etena k’atshikadi wa l’atei w’akitami 144000 nongola djembetelo y’ekomelo kaya suke. Olekani miliyɔ tshanu ya “ekoko ekina” a wanyawɔ w’oma lo wedja tshɛ wambotshumanyema lo ‘lokoto lakɔ lâmɛ’ vɔ la atshikadi w’akitami. (Joani 10:16; Enyelo 7:​3, 9, 10) Ande woho wambokotshama pɔlɔfɛsi katɛkɛta dikambo dia Difɛstɔ dia Totombotombo lo yoho ya diambo lee! Nto, olimu a woke ɔsɔ w’otshumanyelo wayotetemala polo ndo l’andja w’oyoyo lam’ayowelɛ miliyara y’anto yayôlɔ dia vɔ lawɔ ndjɔtɔ lo Difɛstɔ dia mɛtɛ mɛtɛ dia Totombotombo.​—⁠Zekariya 14:​16-19.

Afɛstɔ wa l’Eleko ka Ntondo T.D.

¹⁹ Aha la tamu, l’atei w’afɛstɔ wa weke efula wakasalema wɔkɔndwami lo Bible, mbele ndo wanɛ wakɔtɔ Yeso Kristo, Ɔna Nzambi. Oko ɛnyɛlɔ, tɔtɛkɛtɛ yema dia Difɛstɔ dia Totombotombo (kana dia tabɛrnakɛlɛ) diakɔtɔ Yeso l’ɔnɔnyi 32 T.D. Nde akakambe la diaaso diakandakondja sɔ dia mbetsha anto akambo wa mɛtɛ ndo akɛnya mɛtɛ ka wetshelo ande lo vusola awui wa l’Afundelo wa lo Hɛbɛru. (Joani 7:​2, 14, 37-39) Dui dia woke diakatshamaka tena tshɛ lo difɛstɔ sɔ aki mbekelo ka pɛtshaka atala waki l’akundji anɛi wa weke wa lo sɛkɛ dia lo tɛmpɛlɔ. Atala asɔ wakakimanyiyaka di’anto ngɛnangɛna polo ndo l’otsho. Ondo Yeso akakambe l’atala asɔ a weke lo yoho mɔtshi lam’akandate ate: “Yanyi ya wa [“l’andja,” NW] mbemi. One landjela, hakendakenda lu udjima, keli ndi ayuyala la yanyi ya lumu.”​—⁠Joani 8:⁠12.

²⁰ L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, Difɛstɔ di’Elekanelo la di’Ekate waha la Wodoya waki la djembetelo ya lânde akayosalemaka lo 33 T.D. Lushi lakɔ l’Elekanelo lɔsɔ, atunyi wa Yeso wakodiake ko nde akayala Ɔna Ɔkɔkɔ w’Elekanelo wa mɛtɛ mɛtɛ, wakavu dia minya ‘pɛkato y’andja.’ (Joani 1:29; 1 Koreto 5:⁠7) L’ɔkɔngɔ wa nshi shato, lo Nisana 16, Nzambi akayôlolaka Yeso la demba dia lo nyuma diahahɔndɛ. Dikambo sɔ diakayohomanaka la etena kakalambolaka anto elambo w’ɔlɔnga wa dinela dia shima diakafundama l’Ɛlɛmbɛ. Omalɔkɔ, Nkumadiɔndjɔ Yeso Kristo akayoyalaka “olonga a wane wakavu.”​—⁠1 Koreto 15:⁠20.

²¹ Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D. aki difɛstɔ dia lɔɔka mɛtɛ. Lushi lɔsɔ, Ase Juda la ambetawudi efula w’ase wedja wakatshumana la Jerusalɛma kâmɛ ndo ambeki wa Yeso suke la 120. Lam’akasalemaka dambo sɔ, Nkumadiɔndjɔ Yeso Kristo lakolwama akatshulwɛ ambeki ande 120 nyuma k’ekila ka Nzambi. (Etsha 1:15; 2:​1-4, 33) Etena kɛsɔ mbakawakome akitami ndo mbakawayala wodja w’oyoyo wakasɔnɛ Nzambi lo tshimbo ya sheke y’oyoyo yakayala Yeso Kristo lɔsambi layɔ. Lo dambo sɔ, ɔlɔmbɛdi a lâdiko w’Ase Juda akalambolaka Nzambi mapa ehende wele la wodoya wakasalemaka la shima k’oma l’ɔlɔnga wa dinela di’eponga (blé). (Akambu w’Asi Lewi 23:​15-17) Mapa ɛsɔ wele la wodoya waki didjidji di’anto w’ekokelo 144000 ‘wakasombɛ Yeso Nzambi’ dia vɔ kamba oko “diulelu la elombedi . . . Vo wayulelaka la kete.” (Enyelo 5:​9, 10; 14:​1, 3) Lam’ele ewandji wa l’olongo ɛsɔ tomba oma lo nkumbo hiende y’atshi wa pɛkato, Ase Juda l’Ambetawudi w’ase wedja, vɔ kokaka monga nto didjidji dia mapa ehende wele la wodoya.

²² Lam’akatatɛ sheke y’oyoyo kamba olimu lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D., dui sɔ diakɛnya ɔnɛ sheke y’Ɛlɛmbɛ y’edjedja amboshila nɛmɔ lo washo wa Nzambi. (2 Koreto 3:14; Heberu 9:15; 10:16) Dui sɔ hadiɛnya ɔnɛ Akristo w’akitami kema l’ɛlɛmbɛ wa ndjela. Vɔ wakakome la tshina di’ɛlɛmbɛ a Nzambi wakalakanya Yeso Kristo ndo wakafundama l’etema awɔ. (Ngalatiya 6:⁠2) Omalɔkɔ, lam’ele afɛstɔ akɔ asato wakasalemaka ɔnɔnyi tshɛ waki lo sheke y’Ɛlɛmbɛ y’edjedja, Akristo hawohombe mbaohɔka. (Kolosai 2:​16, 17) Koko, sho kokaka kondja wetshelo w’efula oma lo woho wakɔsaka ekambi a Nzambi waki la ntondo ka Kristo afɛstɔ awɔ la nsanganya nkina yakawatɛmɔlaka Nzambi. Lo sawo diayela, tayɔsɛdingola bɛnyɛlɔ diayototshutshuya mɛtɛ dia sho tshɛ mɛna ɔnɛ ekɔ ohomba mbɔtɔka nsanganya y’Akristo mbala la mbala.

Onto tshɛ lalanga kondja ɛlɔlɔ wa pondjo oma l’olambo wa Yeso w’etshungwelo la dia sɛna yoho ya lɔsɛnɔ yɔtɔnɛ la Difɛstɔ sɔ dia didjidji di’Ekate waha la Wodoya. Difɛstɔ dia mɛtɛ mɛtɛ ele ɔngɛnɔngɛnɔ woka Akristo w’akitami lo woho wambowotshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ l’andja wa kɔlɔ ɔnɛ ndo oma lo pɛkato yakawafundamɛ lo tshimbo ya tshungo (rançon) yakafute Yeso. (Ngalatiya 1:4; Kolosai 1:​13, 14) Difɛstɔ dia l’emunyi diakaviyaka nshi esambele​—⁠shifidi yɛnya ɛngɔ kele kokele lo nyuma. Difɛstɔ dia mɛtɛ mɛtɛ tshikalaka edja tshɛ kele etshumanelo k’Akristo w’akitami la nkɛtɛ ndo tɔ pombaka tetemala la mbohɔma ‘l’otema ɔtɔi ndo lo mɛtɛ.’ Dui sɔ mɛnyaka ohomba wa mambalɛka diaha wodoya wa didjidji mbɔtɔ l’atei. Bible kambaka la wodoya dia tɛkɛta dia wetshelo wa kashi, wa dungi pende, ndo wa kɔlɔ. Atɛmɔdi wa mɛtɛ wa Jehowa pombaka petsha woho wa wodoya wa ngasɔ, aha mbotshikɛ dihole vɔ fukutanya nsɛnɔ yawɔ ndo nânya pudipudi k’etshumanelo k’Akristo.​—⁠1 Koreto 5:​6-8; Mateu 16:​6, 12.

[Footnotes]

[Study Questions]

1. Kayotota lo dikambo di’afɛstɔ wakasalemaka lo nshi yakafundamaka Bible?

2. (a) Akawalɔmbaka apami w’Ase Isariyɛlɛ dia vɔ salaka mbala shato l’ɔnɔnyi? (b) Lo ndjela woho wokambemiyɔ lo Euhwelu k’Elembe 16:​16, elɛwɔ tshɛkɛta ‘difɛstɔ’?

3. Ɛtshɔkɔ akɔna wôhɔsɔ lam’akanyiyaso dikambo di’afɛstɔ wakasalemaka mbala shato l’ɔnɔnyi?

4. Dikambo diakɔna di’ohomba diakohɔka As’Isariyɛlɛ lo difɛstɔ dia ntondo?

5. Difɛstɔ sɔ diahende akawaoholaka diɛsɛ diakɔna, ndo waa na wakakahanaka lawɔ ɔngɛnɔngɛnɔ akɔ?

6. Awui akɔna wakakomɛ ekambi a Nzambi wakawohɔka lo difɛstɔ dia sato?

7. Ɛlɔlɔ akɔna wambotokondja oma lo vusola afɛstɔ wakasalemaka l’Isariyɛlɛ w’edjedja na?

8. (a) Difɛstɔ diakɔna dia lokumu diakasalema lo nshi ya Nkumekanga Sɔlɔmɔna? (b) Kondoko yakɔna ya woke ya Difɛstɔ dia mɛtɛ mɛtɛ dia Totombotombo yatokongɛ lo nshi yayaye na?

9-11. (a) Kakɔna kakayokonyaka anto dia vɔ sala shakasaka ya difɛstɔ lo nshi ya Nkumekanga Hɛzɛkiya? (b) Ɛnyɛlɔ kakɔna kakasha anto efula wakaye oma lo diolelo dia nkumbo dikumi dia lo ngɛl’a nkushi, ndo dui sɔ atoholadiɔ ɛlɔ kɛnɛ na?

12. Kakɔna kakakonya anto dia vɔ sala shakasaka ya difɛstɔ lo nshi ya Nkumekanga Josiya?

13. Afɛstɔ wakasale Hɛzɛkiya la Josiya atoholawɔ ɛlɔ kɛnɛ?

14. Kakɔna kakakonya Ase Isariyɛlɛ dia vɔ sala shakasaka ya difɛstɔ lo 537 N.T.D.?

15. Olimu akɔna wakakongɛka atshikadi wakatombe oma lo lɔhɔmbɔ lo 537 N.T.D., ndo ngande wakayosalemaka dui dia woho akɔ lo 1919?

16. Dui diakɔna di’ohomba efula diakasalema lo difɛstɔ dia lo 515 N.T.D.?

17, 18. (a) Difɛstɔ diakɔna di’ohomba efula diakasalema lo 455 N.T.D.? (b) Ngande wendanaso la difɛstɔ dia woho ɔsɔ ɛlɔ kɛnɛ na?

19. Kakɔna kaketɛ Difɛstɔ dia Totombotombo dia lo 32 T.D. difɛstɔ di’ohomba efula?

20. Lande na kaki Elekanelo ka lo 33 T.D. difɛstɔ di’ohomba efula?

21. Kakɔna kakatombe lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D.?

22. (a) Lande na kahasale Akristo afɛstɔ wa lo sheke y’Ɛlɛmbɛ? (b) Ko ayotɔsɛdingola lo sawo diayela?

[Caption]

[Footnotes]

[Caption]

[Questions]

[Caption on page 23]

[Caption on page 23]

Wakalambolaka esudu k’eponga wa tshango ɔnɔnyi tshɛ lo Nisana 16, lushi lakolɔ Yeso

[Caption on page 24]

[Caption on page 24]

Ondo Yeso akataka di’atala wakahɛtaka lo Difɛstɔ dia Totombotombo lam’akandayaelɛ ndamɛ ɔnɛ ‘yaanyi y’andja mbemi’

[Caption on page 26]

[Box on page 26]

DIFƐSTƆ DIATOSHA WETSHELO ƐLƆ KƐNƐ

[Caption on page 26]

[Review on page 26]

Wembola w’Ovuswelo

◻ Oyango akɔna waki l’afɛstɔ asato wakasalaka As’Isariyɛlɛ?

◻ Dui diakɔna diakatshikitanya afɛstɔ wa lo nshi yaki Hɛzɛkiya nde la Josiya?

◻ Difɛstɔ diakɔna di’ohomba efula diakasalema lo 455 N.T.D., ndo bonde katokeketshadiɔ na?

◻ Kakɔna kaki l’edia k’Elekanelo la ka difɛstɔ dia Pɛntɛkɔsta dia lo 33 T.D. na?