“Wakafundama dia ntulakanya”
“EFUNDELU k’abuku hashili.” (Undaki 12:12) Lokema la abuku wambofundama nshi nyɛ mɛnyaka mɛtɛ k’ɛtɛkɛta ɛsɔ oko wakidiɔ lo nshi yakawafundama. Ko lâsɔ, ngande wakoka ombadi wele la shɛnɔdi sɔna kɛnɛ kele ɔlɔlɔ mbadia?
Etena kashishimawɔ dibuku diɛnawɔ ɔnɛ vɔ kokaka diada, ambadi efula tolangaka mbeya awui amɔtshi lo kɛnɛ kendana la onto lakadifunde. Wanɛ wakatondja dibuku mbeyaka kotsha odingɔ ɔmɔtshi wa mondo wele la lokombo la ngelo kakotɔ ofundi, kalasa yakandɔtɔ, ndo listɛ la abuku wambondotondja. Lokombo laki ofundi lekɔ ohomba oko wɛnama dui sɔ oma lo kɛnɛ kakasalemaka lo ntambe ya ntondo, etena kele afundi amɔtshi wa wamato wakakambaka la nkombo ya losakola ya apami diaha ambadi ndjɔnyɔla abuku awɔ l’ɔtɛ w’ɔnɛ wamoto mbakâfunde.
Lonyangu ko, oko wotamidiɔ lo sawo dia ntondo, anto amɔtshi mɔnyɔlaka Afundelo wa lo Hɛbɛru nɛ dia vɔ fɔnyaka ɔnɛ Nzambi katɛkɛtama lɔkɔ ekɔ nzambi k’esehe kakadiake atunyi ande aha la kɛtshi.a Nyɛsɔ tɔsɛdingole kɛnɛ katotɛ Afundelo wa lo Hɛbɛru ndo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ lo dikambo dia Kiɔkɔ ya Bible.
Dikambo dia Kiɔkɔ ya Bible
Lo ndjela Afundelo wa lo Hɛbɛru, Nzambi akatɛ wodja w’Isariyɛlɛ ate: “Dimi, [Jehowa], hatukadimoka.” (Malaki 3:6) Ɛnɔnyi oko 500 l’ɔkɔngɔ, Jakɔba ofundi wa Bible akafunde lo dikambo dia Nzambi ate: “Lende kema okadimuelo, kanga dɛdi di’osekesuelo.” (Jakoba 1:17, Dikelemba di’Oyuyu.) Ko lâsɔ, lande na kafɔnya anto amɔtshi dia Nzambi katɛkɛtama lo Afundelo wa lo Hɛbɛru tshikitana la Nzambi katɛkɛtama lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ?
Okadimwelo ele, awui wotshikitanyi wendana la lonto laki Nzambi mɛnyama lo ahole wotshikitanyi wa lo Bible. Lo dibuku dia Etatelu to, nde mɛnyama oko onto “[l]akanyangi efula,” oko ‘Otungi w’olongo la nkɛtɛ,’ ndo oko “Umbadi wa kete tshe.” (Etatelu 6:6; 14:22; 18:25) Onde akambo asɔ tshɛ mendanaka la Nzambi kakɔ ɔtɔi? Eelo.
Ɛnyɛlɔ: Shushi mɔtshi ya lo ngelo kokaka mbeyama dimɛna le wanɛ wambosambaka onongo le nde oko onto lele ambota hatola. Koko, anande mbeyaka mbɔsa dia nde ekɔ ombutshi wele la ngandji ndo wa lokaho. Angɛnyi ande w’eshika mbeyaka mbɛna dia nde ekɔ onto ladja anto lo demba ndo leya sala shɛkɛsɛkɛ. Onto akɔ ɔtɔi mbele shushi, ombutshi, ndo ɔngɛnyi w’anto amɔtshi. Ekɔ ngasɔ nɛ dia akambo wotshikitanyi wendana la lonto lande asɔ mɛnamaka lo tena diotshikitanyi.
Woho akɔ wâmɛ mbele, Afundelo wa lo Hɛbɛru mbutaka dia Jehowa ekɔ ‘Nzambi ka kɛtshi ndo ka ngandji ka mamba, kahoke kɛlɛ esadi, koludi tɔɔ la ngandji ka shikaa la mɛtɛ.’ Koko, sho mbeyaka nto dia “ndi huyindja kanga unungu nduku yema.” (Etumbelu 34:6, 7) Waonga ahende asɔ kɛnɛmɔlaka kitshimudi ya lokombo laki Nzambi. Lokombo “Jehowa” nembetshiyaka “Nde salaka dia ndjala.” Diakɔ diele, Nzambi ndjalaka kɛnɛ tshɛ kahombama dia kotsha asangwelo ande. (Etumbelu 3:13-15) Koko, nde tshikalaka paka Nzambi kakɔ kâmɛ. Yeso akate ate: “[Jehowa] Nsambi kakisu, ele Nsambi kamɛ keto.”—Mako 12:29, Dikelemba di’Oyuyu.
Onde Afundelo akina wambɔhɛna Afundelo wa lo Hɛbɛru?
Etena kasholawɔ akambo amɔtshi w’eyoyo kana naka tokanyi t’anto efula tambotshikitana, mbala efula anto tondjaka dibuku di’oyoyo dia diɔ mbɔsa dihole dia nɛ di’edjedja. Onde Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ wambɔhɛna Afundelo wa lo Hɛbɛru lo yoho shɔ? Kema.
Otonga Yeso akalongamɛka dia ɔkɔndɔ w’olimu ande la efundelo waki ambeki ande pɛna Afundelo wa lo Hɛbɛru, shi tshike nde ototatshi dikambo diakɔ hwe? Koko, yema tshitshɛ la ntondo ka Yeso mbidɛ l’olongo, ɔkɔndɔ wa Luka mbutaka ɔnɛ: “Ndi akatatela uma le Mose, la uma le amvutshi tshe [lo Afundelo wa lo Hɛbɛru], akâmanya [ambeki ande amɔtshi ahende] akambu andi fundu uma lu Afundelu tshe.” L’ɔkɔngɔ diko, Yeso akayɛnamaka le apɔstɔlɔ ande wa kɔlamelo ndo le anto akina. Ɔkɔndɔ tetemalaka mbuta ɔnɛ: “Jesu akawatela ati: Lam’akimi la nyu dimi lakanyutela aui ane nti: Dieli l’akambu tshe wakafundama lu dikambu diami lu elembe a Mose, ndu aui w’amvutshi ndu lu esambu wa Davidi nshidiyama.” (Luka 24:27, 44) Onde Yeso ototetemala kamba la Afundelo wa lo Hɛbɛru polo ndo l’ekomelo k’olimu ande wa la nkɛtɛ otondonga vɔ waki waya bu ohomba?
L’ɔkɔngɔ wa etshumanelo ka Akristo shikikɛma, ambeki waki Yeso wakatetemala kamba la Afundelo wa lo Hɛbɛru. Vɔ wakatetemala kamba la Afundelo asɔ dia nembetshiya prɔfɛsiya yakahombe kotshama, atɔndɔ w’oma lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wele la wetshelo w’ohomba efula, ndo ɛkɔndɔ w’ekambi waki Nzambi wa lo nshi y’edjedja wele la bɛnyɛlɔ di’ɛlɔlɔ diakeketsha Akristo dia tshikala la kɔlamelo. (Etsha 2:16-21; 1 Koreto 9:9, 10; Heberu 11:1–12:1) Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: “Efundelu tshe k’uma le [Nzambi] keko ololo.”b (2 Timote 3:16, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Ngande wele Afundelo wa lo Hɛbɛru ohomba lo nshi yaso nyɛ?
Alako wendana la lɔsɛnɔ la lushi la lushi
Tɔtɛkɛtɛ dia woho wakananɛ anto wele kema la lokoho ɔtɔi la demba kɔlɔ nshi nyɛ. Lo osomba ɔmɔtshi wa lo Erɔpɛ wa lo ɛstɛ, pami kɛmɔtshi k’ose Etiyɔpiya kele l’ɛnɔnyi 21 mbutaka ate: “Dia sho ntshɔ oseka dihole tshɛ, sho pombaka ndjalɔngɔsɔla dia tomba l’olui. Naka hatotshwe l’olui kete wayotɔlɔsha.” Nde tetemalaka mbuta ate: “Hatokoke tomba l’andja wa lokombo l’ɔkɔngɔ wa eshidi 6 wa dikɔlɔ, djekoleko lo etadimbo weteta anto efula. Etena katenda anto, vɔ ndekaka menda paka lokoho laso la demba.” Onde Afundelo wa lo Hɛbɛru tɛkɛtaka dia okakatanu wa woke ɔsɔ?
Wakatɛ ase Isariyɛlɛ w’edjedja ɔnɛ: “Lam’ayudjase ongendangenda la ye lu kete yanyu, tanyûtshelaki kolo. Ongendangenda ludjashi la nyu, kayali uku on’a luta l’atei anyu. Kanyuwukaki ngandji, uku atunyuyaukaka ngandji, ne dia ndu nyu mbaki angendangenda lu kete ya Edjibitu.” (Akambu w’Asi Lewi 19:33, 34) Eelo, lo Isariyɛlɛ w’edjedja ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakâlɔmbaka dia vɔ mbɔsaka “angendangenda” la nɛmɔ ndo ɔlɛmbɛ ɔsɔ wakalamema lo Afundelo wa lo Hɛbɛru. Onde wɛ hasuya dia atɔndɔ wakalamema lo ɔlɛmbɛ ɔsɔ kokaka shidiya tokanyi ta kɔlɔ tele lam’asa anto wele la nkoho y’alemba yotshikitanyi ɛlɔ kɛnɛ?
Kânga mbahawasha alako efula lo akambo wendana la falanga, Afundelo wa lo Hɛbɛru wekɔ la alako w’amɛna wakimanyiya anto dia kamba la falanga la lomba. Ɛnyɛlɔ, lo Tukedi 22:7, sho mbadiaka ɔnɛ: “Osombi atuyalaka fumbi k’osondjanyi.” Anto efula washana alako lo kɛnɛ kendana la falanga suyaka dia wɔsɛlɔ w’abasa aha la kana yimba kokaka konya onto lo kɔlɔ.
Lâdiko dia lâsɔ, nkumekanga Sɔlɔmɔna, onto ɔmɔtshi lakaleke ɔngɔnyi l’ɔkɔndɔ w’anto akɛnya etombelo waya lo nyanga ɔngɔnyi ndo etombelo akɔ wekɔ lo mɛnama mbala efula lo andja ɔnɛ wele anto ndjashaka efula l’oyango wa lomombo. Nde akafunde ate: “One latukaka falanga ngandji, hatuyilutaka; la one latukaka ukundji ngandji, hatunduyaka saki ka waho ayo. Ndu dikambu so dieko anyanya.” (Undaki 5:10) Ɔsɔ ekɔ mɛtɛ ɔhɛmwɛlɔ wa lomba!
Elongamelo kendana la nshi yayaye
Bible k’otondo kekɔ la ɔtɛ a dui ɔtɔi w’ɔnɛ: Nzambi ayokamba la Diolelo dialɔmbwama oma le Yeso Kristo dia nyindja lowandji lande ndo dia kidia lokombo Lande.—Danyele 2:44; Enyelo 11:15.
Afundelo wa lo Hɛbɛru tetshaka akambo efula wendana la woho wayosalɛ Nzambi anto lo Diolelo diande ndo awui asɔ tokeketshaka ndo tosukanyaka la Jehowa Nzambi, ɔnɛ lele Kiɔkɔ y’ekeketshelo kɛsɔ. Ɛnyɛlɔ, ɔprɔfɛta Isaya akatatshi dia wɔladi wayonga lam’asa anto la waa nyama lo mbuta ɔnɛ: “Laundu ayudjase kame la on’okoko. Koi la ona mbudi wayetama kame. Osongo wa ngombe, tambwe, la elungalunga ka wata wayuyala kame, ku kiendakenda ayuyilombola.” (Isaya 11:6-8) Ande elongamelo ka dimɛna lee!
Ko kakɔna kata Afundelo wa lo Hɛbɛru lo kɛnɛ kendana la wanɛ wakanɛwɔ kɔlɔ l’ɔtɛ wa lokoho kana wa dioho diawɔ, wanɛ wele la hemɔ ya wolo kana ekakatanu wendana la ekondjelo wahawakoke kandola? Afundelo wa lo Hɛbɛru mbutaka lo kɛnɛ kendana la Kristo Yeso ɔnɛ: ‘Nde ayotshungola ose wola layanga ekimanyielo, ndo ɔmɛnyi fɔnu la onto laha la okimanyedi. Nde ayoka ɔmɛnyi fɔnu la ose wola kɛtshi, ndo nde ayoshimbɛ anima wa ase wola.’ (Osambu 72:12, 13) Alaka asɔ wekɔ ohomba efula nɛ dia vɔ keketshaka wanɛ wele la mbetawɔ lɔkɔ dia vɔ monga la elongamelo ndo la eshikikelo lo dikambo dia nshi yayaye.—Heberu 11:6.
Diɔ diakɔ diakasambiyama ɔpɔstɔlɔ Paulo oma le Nzambi dia funda ɔnɛ: “Akambu tshe wakawafundi ntundu wakafundama dia ntulakanya dia shu ndjala la elungamelu uma lu etetemalu la uma lu ekikitshelu ka lu Afundelu”! (Romo 15:4, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Eelo, Afundelo wa lo Hɛbɛru wekɔ nshi tshɛ etenyi kɛmɔtshi k’ohomba ka Ɔtɛkɛta waki Nzambi wakasambiyama, mbuta ate Bible. Vɔ wekɔ ohomba efula le so ɛlɔ kɛnɛ. Sho nongamɛka dia wɛ ayosala la wolo dia mbeka akambo efula wendana la kɛnɛ ketsha mɛtɛ Bible k’otondo ndo dia ndjasukanya la Kiɔkɔ yatɔ, mbuta ate Jehowa Nzambi.—Osambu 119:111, 112.
[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]
a Lo sawo nɛ, Daka di’Edjedja mbelɛso ɔnɛ Afundelo wa lo Hɛbɛru. (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Daka di’Edjedja kana Afundelo wa lo Hɛbɛru?” lo lɛkɛ 6.) Lo yoho yakɔ yâmɛ mbele, mbala efula Ɛmɛnyi wa Jehowa mbelɛka Daka di’Oyoyo ɔnɛ Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ.
b Afundelo wa lo Hɛbɛru wekɔ la atɔndɔ efula wele ohomba efula ɛlɔ kɛnɛ. Koko, sho pombaka mbeya dia Akristo bu l’ɛse ka Ɛlɛmbɛ wakasha Nzambi wodja w’Isariyɛlɛ lo tshimbo ya Mɔsɛ.
[Kiombo ya lo lɛkɛ 6]
DAKA DI’EDJEDJA KANA AFUNDELO WA LO HƐBƐRU?
Etelo k’ɔnɛ “daka di’edjedja” tanemaka lo 2 Koreto 3:14 King James Version. Lo ekadimwelo kɛsɔ tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ di·a·theʹke mbakawakadimola ɔnɛ “daka.” Koko dikadimwelo efula dia nshi nyɛ, ɛnyɛlɔ oko lo Bible k’Ekila vɔ kadimola tshɛkɛta di·a·theʹke ɔnɛ “sheki” lo dihole dia “daka.” Lande na?
Edward Robinson, ofundi ɔmɔtshi wa adiksiɔnɛrɛ akate ate: “Lam’ele sheke y’edjedja yekɔ lo abuku wakafunde Mɔsɛ, [di·a·theʹke] nembetshiyaka dibuku dia sheke, efundelo wa Mɔsɛ, mbuta ate ɛlɛmbɛ.” Lo 2 Koreto 3:14, ɔpɔstɔlɔ Paulo akatɛkɛtaka dikambo dia Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wele tsho etenyi kɛmɔtshi ka Afundelo waki la ntondo ka Akristo.
Ko naa lokombo loleki dimɛna lahombaso mbelɛka etenyi ka ntondo ka Bible k’Ekila kele la abuku 39 na? Lo dihole dia vɔ mbuta ɔnɛ etenyi ka Bible kɛsɔ kambeta lowe kana kaya edja, Yeso Kristo la ambeki ande wakelɛka etenyi kɛsɔ ɔnɛ “Afundelo” ndo ɔnɛ “Afundelo w’ekila.” (Mateu 21:42; Romo 1:2) Ɔnkɔnɛ, lo ndjela ditelo diakasambiyama sɔ, Ɛmɛnyi wa Jehowa mbelɛka Daka di’Edjedja ɔnɛ Afundelo wa lo Hɛbɛru nɛ dia etenyi ka Bible kɛsɔ kakafundama ntondotondo paka lo ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru. Woho akɔ wâmɛ mbelɛwɔ Daka di’Oyoyo ɔnɛ Afundelo wa lo Grɛkɛ nɛ dia anto wakasambiyama oma le Nzambi dia funda etenyi ka Bible kɛsɔ wakatɛkɛtaka ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ.
[Esato wa lo lɛkɛ 4]
Pami kɛmɔ koka mbeyama oko shushi yele ambota hatola, oko ombutshi wa ngandji, ndo oko ɔngɛnyi w’anto amɔtshi
[Osato wa lo lɛkɛ 5]
Yeso akakambe la Afundelo wa lo Hɛbɛru l’edja tshɛ kakandakambe olimu ande
[Esato wa lo lɛkɛ 7]
Naa atɔndɔ w’oma lo Bible wakoka kimanyiya onto dia nde mbɔsa tɛdikɔ t’ɛlɔlɔ?