Onde wetshelo w’ohilwelo mbɔtɔnɛka la Bible?
ONDE Nzambi akakoke kamba la ohilwelo dia waa nyama ndjohilɔ anto? Onde Nzambi akasale kusokuso dia yɔ pama ko koma lose, oma lâsɔ ko yɔ tetemala pama ko koma nyama yayâkotola, ko ndjokoma nyama yalɔnya ana, ko l’ekomelo woho ɔmɔtshi wa diketo ndjokoma anto? Waa nomb’ewo mɔtshi la ewandji ɛmɔtshi w’ɛtɛmwɛlɔ mbutaka dia vɔ mbetawɔka wetshelo w’ohilwelo kâmɛ ndo wetshelo wa lo Bible. Vɔ mbutaka dia dibuku dia lo Bible dia Etatelu diekɔ shimu. Ondo wɛ amboyambolaka ɔnɛ: ‘Onde wetshelo w’ɔnɛ onto akaye oma le nyama mbɔtɔnɛka la Bible?’
Dia sho shihodia êso, otsha lende atatatshu ndo woho wahombaso nsɛna, sho pombaka shihodia oma lende akataye. Dia sho shihodia lande na katshika Nzambi asui ndo sangwelo diande lo dikambo dia nshi yayaye y’anto, paka sho mbeya oma lɛnɛ akaye onto. Hatokoke monga la diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ sho la Nzambi naka sho bu la eshikikelo dia nde kele Otungi aso. Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ tɔsɛdingole oma lɛnɛ akaye onto, eongelo kande ka nshi nyɛ ndo nshi yande yayaye. Oma lâsɔ tayɛna dia kana wetshelo w’ohilwelo mbɔtɔnɛka la Bible.
Etena kaki onto ɔtɔi
Mbala efula wanɛ wasukɛ wetshelo w’ohilwelo mbutaka dia lemba lɔmɔtshi la waa nyama lakayahilɔka dia ndjokoma lemba lɔmɔtshi la anto, lo mbuta dia komonga paka onto ɔtɔi oto l’etatelo. Koko, Bible mbishaka ɔkɔndɔ wotshikitanyi la kanyi yawɔ. Tɔ mbutaka dia takaye oma le onto ɔtɔi, Adama. Ɔkɔndɔ wa lo Bible mɛnyaka dia Adama aki onto lakasɛnɛ mɛtɛ. Tɔ toshaka lokombo la wadɛnde ndo nkombo y’anande amɔtshi. Tɔ totɛka dimɛna dimɛna kɛnɛ kakandasale, kɛnɛ kakandate, etena kakandasɛnɛ ndo etena kakandavu. Yeso kɔmbɔsaka ɔkɔndɔ ɔsɔ oko shimu ya mbutɛ anto waki kɔmbɔtɔ kalasa. Etena kakandatɛkɛtaka la ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’ambewi wa mikanda, nde akate ate: “Nyu nyatali nyati: One lakâtungi l’etatelu, akâtungi umi la wadi?” (Mateu 19:3-5) Etena kɛsɔ Yeso akashile ɛtɛkɛta wendana la Adama la Eva wofundami lo Etatelu 2:24.
Luka, ofundji ɔmɔtshi wa Bible ndo ombewi w’ɛkɔndɔ w’oshika akɛnya dia Adama aki onto la mɛtɛ oko waki Yeso. Luka akakɔndɔla ɔlɔndji wa Yeso tatɛ oma le Adama onto la ntondo. (Luka 3:23-38) Ndo nto, etena kakatɛkɛtaka ɔpɔstɔlɔ Paulo la ntondo ka anto waki ndo waa filɔzɔfɛ yakɔtɔ kalasa ya lokumu ya la Ngirika, nde akawatɛ ate: “[Nzambi], kakatungi kete la diango tshe dieli loko . . . . Uma le untu otoi kakandatungi wedja tshe, dia vo mbidjase ladiku dia kete tshe.” (Etsha 17:24-26) Mbokɛmaka hwe dia Bible mbetshaka dia takaye oma le “untu otoi.” Onde kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia yoho ya lɔsɛnɔ yaki la onto l’etatelo mbɔtɔnɛka la wetshelo w’ohilwelo?
Woho wakashisha onto eongelo ka kokele
Lo ndjela bible, Jehowa akatonge onto la ntondo kokele. Ndoko ɛngɔ kakatonge Nzambi kaki komonga kokele. Ɔkɔndɔ w’etongelo mbutaka ɔnɛ: “[Nzambi] akatungi untu lu efanelu kandi. . . [Nzambi] akenyi kene tshe kakandatungi ati: Ukuku kawo.” (Etatelu 1:27, 31) Monga onto la kokele kɛdikɛdi na?
Onto la kokele ekɔ la lotshungɔ la sɔna kɛnɛ kalangande ndo ekɔ la akoka wa mbokoya waonga waki Nzambi tshɛ lo tshɛ. Bible mbutaka ɔnɛ: “[Nzambi] akatungi untu l’usimbwi. Keli vo watuyangaka akambu efula wa mbaetoya.” (Undaki 7:29) Adama akasɔnɛ dia tɔmbɔkwɛ Nzambi. Oma lo ɔtɔmbɔkwɛlɔ ande, Adama akayashishɛ ndo akashishɛ anande eongelo ka kokele. Lam’ele onto akashisha eongelo ka kokele, diakɔ diele tena efula sho salaka kɔlɔ kânga mbalangaso sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: “Dimi hatutshaka kene kalangami ntsha, keli latutshaka kene katumuhetshaka.”—Romo 7:15.
Lo ndjela Bible, onto la kokele otɔsɛnaka pondjo pondjo la demba dia kokele. Kɛnɛ kakatɛ Nzambi Adama mɛnyaka dia otondonga onto la ntondo kopindolɛ Nzambi, tshike tôtondovɔ. (Etatelu 2:16, 17; 3:22, 23) Jehowa tôtondota ate “ukuku kawo” lam’akandatonge onto otondonga onto akɔ akakoke tata hemɔ kana aki la kanyi ya tɔmbɔkɔ. Woho wakawashisha eongelo ka kokele nembetshiyaka lande na kalana demba di’onto ndo katatadiɔ hemɔ, kânga mbakadiatongama lo yoho ya diambo efula. Ɔnkɔnɛ, wetshelo w’ohilwelo hawɔtɔnɛ la Bible. Wetshelo w’ohilwelo mbutaka dia onto lele nshi nyɛ ekɔ nyama katatetemala pama lo yɛdikɔ y’efula. Koko Bible mbutaka dia onto lele nshi nyɛ ekɔ kanula yele la demba diatatetemala ndana yakaye oma le onto la kokele.
Kanyi y’ɔnɛ Nzambi akakambe la ohilwelo dia tondja onto hɔtɔnɛ la kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia lonto laki Nzambi. Otondonga Nzambi akakongɛ dia ohilwelo ndjasalemaka, tshike dui sɔ diotɛnya dia nde mbele lo kiɔkɔ ya hemɔ la asui wele la anto ɛlɔ kɛnɛ. Koko, Bible mbutaka lo dikambo dia Nzambi ɔnɛ: “Dive dia wuki, ulimu andi weli uluwanyi; ne dia mbuka yandi tshe yeli sambu k’ololo. [Nzambi k]a kolamelu, aha la kolo, ndi eli ololo ndu usimbwi. Vo wakayalanya le ndi, vo kema an’andi ntu, ne dia vo wakayala la awadi.” (Euhwelu k’Elembe 32:4, 5) Omalɔkɔ, asui wele la anto ɛlɔ kɛnɛ bu etombelo w’oma lo woho wakakongɛ Nzambi ohilwelo lo ndjela kɛnɛ kata anto. Koko ekɔ etombelo w’oma lo woho wakayâshishɛ onto ɔtɔi ndo wakandashishɛ anande eongelo ka kokele lo tɔmbɔkwɛ Nzambi. Etena kɛnɛ kambotɔtɛkɛta dikambo dia Adama, sho kokaka tɛkɛta kakianɛ dikambo dia Yeso. Onde wetshelo w’ohilwelo mbɔtɔnɛka la kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia Yeso?
Onde wɛ kokaka mbetawɔ wetshelo w’ohilwelo ndo wa Lokristo?
“Kristu akavu ne dia kolo yasu.” Oko wakokayɛ dieya, ɔsɔ ekɔ wetshelo ɔmɔtshi w’etatelo wa lo Lokristo. (1 Koreto 15:3; 1 Petero 3:18) Dia shihodia lande na kele wetshelo w’ohilwelo hawɔtɔnɛ la etelo kɛsɔ, ntondotondo sho pombaka shihodia lande na katelɛ Bible ɔnɛ atshi wa pɛkato ndo kakɔna kambotosalɛ pɛkato.
Sho tshɛ tekɔ atshi wa pɛkato lo yoho nyɛ yele hatokoke mbokoya waonga wa diambo waki Nzambi lo yoho ya kokele, ɛnyɛlɔ oko ngandji la losembwe lande. Diakɔ diata Bible ɔnɛ: “Antu tshe wakatshi kolo, hawukumi lu yediko ya lutumbu la [Nzambi].” (Romo 3:23) Bible mbetshaka dia pɛkato mbele lo kiɔkɔ nyɔi. 1 Koreto 15:56 mbutaka ɔnɛ: ‘Wânga wa nyɔi ele pɛkato.’ Sho tataka hemɔ ntondotondo oma lo woho wakatahowɔ pɛkato. Yeso akɛnya dia diɔtɔnganelo diekɔ lam’asa hemɔ la eongelo kaso ka atshi wa pɛkato. Nde akatɛ kanga ekuse ɔmɔtshi ate: “[Pɛkato] yaye yambudimanyema” ko onto akɔ akakɔnɔ.—Mateu 9:2-7.
Ngande watokimanyiya nyɔi ka Yeso? Bible mbɛdikaka Adama la Yeso Kristo lo mbuta ɔnɛ: “Antu tshe watuvokaka uma le Adama, wuhu ako mbayuyala antu tshe la lumu uma le Kristu.” (1 Koreto 15:22) Lo nambola lɔsɛnɔ lande, Yeso akafute oshinga wa pɛkato kakatahowɔ oma le Adama. Omalɔkɔ, onto tshɛ lele la mbetawɔ le Yeso ndo lôkitanyiya ayolongola kɛnɛ kakashisha Adama, mbuta ate elongamelo ka lɔsɛnɔ la pondjo.—Joani 3:16; Romo 6:23.
Onde wɛ ambɛna dia wetshelo w’ohilwelo hawɔtɔnɛ la wa Lokristo? Naka tekɔ la tâmu dia “antu tshe watuvokaka uma le Adama,” ngande wakokaso monga la elongamelo dia “antu tshe [wayoyala] la lumu uma le Kristu”?
Lande na kakotola wetshelo w’ohilwelo anto?
Bible mɛnyaka woho wambokokanɛ wetshelo wele oko wa ohilwelo le anto efula. Tɔ mbutaka ɔnɛ: “Etena kayukuka lam’ahulanga antu ntetemala lu dietshelu di’ololo, keli ne dia atui awo weko hwe, ku vo wayuyamotshiya embetsha uku saki yawo. Vo wayunya atui uma lu mete, wayetola lu ekondo [wa kashi].” (2 Timote 4:3, 4) Kânga mbele mbala efula wetshelo w’ohilwelo mbishamaka lo tɔtɛkɛta t’ase siansɛ, lo mɛtɛ vɔ wekɔ wetshelo ɔmɔtshi wendana la ɔtɛmwɛlɔ. Vɔ mbetshaka woho wahomba anto mbɔsa lɔsɛnɔ ndo Nzambi. Wetshelo w’ohilwelo kotolaka lo yoho ya mayɛlɛ anto wele la yimba ya lokaki ndo ya dipanda. Efula k’anto wetawɔ wetshelo w’ohilwelo mbutaka dia vɔ mbetawɔka ndo Nzambi. Koko, vɔ ndjaokaka dia wekɔ la lotshungɔ la mbuta ɔnɛ aha Nzambi mbakatonge diangɔ, ɔnɛ nde hekɛ lonya lo akambo w’anto ndo ɔnɛ nde hatolombosha anto. Ɔsɔ ekɔ dietawɔ diangɛnyangɛnya paka atui w’anto.
Wanɛ wetsha wetshelo w’ohilwelo nɔmbwamaka mbala efula, aha oma l’awui wa shikaa, koko oma lo “saki yawo,” mbuta ate ondo oma lo nsaki ka mbetawɔma oma le atshunda w’ase siansɛ wele, suke la anto tshɛ mbetawɔka wetshelo w’ohilwelo. Michael Behe, prɔfɛsɛrɛ kɛmɔtshi ka biochimie kaketsha suke la lɔsɛnɔ lande l’otondo lo wekelo wa elimu wa diambo wakamba tɔsɛnyu l’etei ka demba akate dia wanɛ wetsha wetshelo w’ohilwelo wa tshɔngu ndoko la djembetelo yashikikɛ kɛnɛ katawɔ. Onde ohilwelo wakakoke salema lo tshɔngu ya tshitshɛ efula shɔ? Nde akafunde ate: “Wetshelo w’ohilwelo wa tshɔngu hawɔsami oma lo siansɛ. Ndoko mukanda w’ase siansɛ, oyadi tojurnalɛ ta lokumu, tojurnalɛ tatɛkɛta awui wa lânde, kana abuku wɛnya woho wahama tshɔngu lo yoho ya mɛtɛ, ya diambo kana lo yoho kina kana mɛnya woho wakoka dui sɔ salema. . . . Kanyi yaki Darwin y’ɔnɛ tshɔngu pilɔka yekɔ tsho ɛtɛkɛta wa ndjafuna.”
Naka wanɛ wasukɛ wetshelo w’ohilwelo hawokoke mbisha tolembetelo tasukɛ wetshelo awɔ, lande na ketshawɔ tokanyi tawɔ la wolo tshɛ? Behe mbutaka ate: “Anto efula, mbidja ndo waa nomb’ewo efula ya lokumu ndo yalɛmiyama efula hawolange mbetawɔ dia ekɔ wolo ɔmɔtshi wele lo kiɔkɔ ya etongelo woleki wɔnɛ wele la anto.”
Wetshelo w’ohilwelo kotolaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ efula walanga mɛnya dia wekɔ akanga wa tomba. Vɔ fɔnaka la anto wakatɛkɛta Paulo dikambo diawɔ lo mukanda wakandafundɛ Akristo wa la Rɔma. Paulo akafunde ate: “Akambu wa [Nzambi] wukukiwo mbeya wambene le wo . . . Akambu wa [Nzambi] ndu wulu andi wa pundju la efanelu kandi la [Lozambi lande] waki komenamaka umaka etungelu k’andja wambenama kakiane. Antu wambumana akambu ako fundu uma lu diango diakandatungi wuhu wahawakuki ndjayindja, ne dia vo wakeyi [Nzambi], keli vo kumbûtumbula uku [Nzambi], kumbuka lusaka. Vo wakanganela lu tukanyi tawo. Etema awo wadinginya wakayala tshududu. Vo wakayasemaka vati: Akanga a yimba mbesu, keli wakayala dinginya.” (Romo 1:19-22) Ngande wakokayɛ mbewɔ diaha kesama oma le embetsha wa kashi?
Tolembetelo ta monga la mbetawɔ le Otungi
Bible mɛnyaka ohomba wa djembetelo etena kalembetshiyatɔ mbetawɔ. Tɔ mbutaka ɔnɛ: ‘Mbetawɔ ekɔ dikongelo dia shikaa di’akambo walongamɛ onto, wɛnyɛlɔ wa djembetelo y’akambo wa mɛtɛ wahɛnama.’ (Heberu 11:1) Mbetawɔ ka mɛtɛ kele la onto le Nzambi pombaka mbika edo lo tolembetelo tɛnya dia Otungi mɛtɛ ekɔ. Bible mɛnyaka lɛnɛ akokayɛ tana tolembetelo.
Davidi, ofundji ɔmɔtshi wa Bible wakasambiyama akafunde ate: “Dimi layukukaka lusaka, ne dia lakatungama etungelu ka woma ndu mamba.” (Osambu 139:14) Mbɔsa etena ka kana yimba lo yoho ya diambo yakasalema demba diaso hita ndo diangɔ dikina diasɛna totshutshuyaka dia monga la dilɛmiɛlɔ d’efula lo lomba lele la Otungi aso. Etenyi tshɛ ka lo nunu dia tenyi diakenga nkongɛ ya lo demba diakamba kâmɛ dia tokimanyiya dia sho tshikala la lɔsɛnɔ kakalɔngɔswama lo yoho ya dimɛna efula. Ndo nto, andja wɛnama wekɔ la tolembetelo ta shikaa tɛnya dia Otungi ekɔ. Davidi akafunde ate: “Ulungu atusanyaka lutumbu la [Nzambi]; diango dia l’ulungu diatutenyaka ulimu w’anya andi.”—Osambu 19:1.
Bible tɔamɛ kekɔ la tolembetelo efula tɛnya dia Otungi ekɔ. Mbɔsa etena ka sɛdingola woho wɔtɔnɛ abuku 66 wa lɔkɔ, woho wele atɔndɔ wa lɔkɔ ndeka akina tshɛ, ndo ekotshamelo ka ndoko onyake ka prɔfɛsiya ya lɔkɔ ayokosha tolembetelo efula tɛnya dia Otungi mbele kiɔkɔ yatɔ. Shihodia wetshelo wa lo Bible ayokosha nto eshikikelo dia lo mɛtɛ, Bible kekɔ Ɔtɛkɛta waki Otungi. Ɛnyɛlɔ, etena kashihodiayɛ wetshelo wele oko ɔkɔkɔ wasowaso, Diolelo diaki Nzambi, nshi yayaye y’anto, ndo woho wa tana ɔngɛnɔngɛnɔ, wɛ ayɛna djembetelo ya lomba laki Nzambi. Wɛ mbeyaka ndjoyaoka oko wakayaoke Paulo etena kakandafunde ate: “Ya ndi wuki w’ongonyi wa yimba ndu wa ewu ka [Nzambi] li! Ndi dumbwelu diandi diaha manema fundu, la mbuka yandi yaheyama nonda li!”—Romo 11:33.
Etena kasɛdingolayɛ tolembetelo ndo katahame mbetawɔ kayɛ, mbayoyetawɔ dia etena kadiayɛ Bible, wɛ ekɔ lo mpokamɛ dui dia Otungi ndamɛ. Nde mbutaka ate: “Dimi lakatungi kete, ndu untu ludjashi ladiku diayo. Dime kakananula ulungu l’anya ami. Dime kakadjangela ului awo tshe adjangu.” (Isaya 45:12) Lo mɛtɛ, wɛ hanyangaki pondjo naka wɛ mbidja welo dia ndjaetawoya dia Jehowa kele Otungi wa diangɔ tshɛ.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 14]
Ɔpɔstɔlɔ Paulo akatɛ ambewi wa mikanda w’ase Ngirika ate: “Uma le untu otoi kaka[tonge Nzambi] wedja tshe”
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 15]
Wetshelo w’ohilwelo mbutaka dia onto lele nshi nyɛ ekɔ nyama katatetemala pama lo yɛdikɔ y’efula. Koko Bible mbutaka dia onto la nshi nyɛ ekɔ kanula yele la demba diatatetemala ndana yakaye oma le onto la kokele
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 16]
“Wetshelo w’ohilwelo wa tshɔngu hawɔsami oma lo siansɛ”
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 17]
Yoho ya diambo yakasalema diangɔ diasɛna totshutshuyaka dia sho monga la dilɛmiyɛlɔ di’efula lo lomba lele la Otungi aso