Kakɔna kayomosha Jehowa?

Kɔndwama oma le Ruth Danner

Mama akambutɛka lo shɛkɛsɛkɛ dia 1933 aki ɔnɔnyi wa mpokoso: Hitler akɔshi lowandji, Papa l’Ɔrɔma akate dia ɔnɔnyi ɔsɔ ekɔ ɔnɔnyi w’Ekila ndo ɔnɔnyi akɔ mbakamotɔ.

AMBUTSHI ami wakadjasɛka l’osomba wa Yutz, la Lorraine, osomba wakasalema awui wa weke efula lo wodja wa France suke l’olelo wasawɔ la wodja wa Allemagne. Lo 1921, Papa laki l’ɔtɛmwɛlɔ wa Asɔnyi akatshuke Mama lakayashaka efula l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ. Enondo ami la womoto, Helen, akotɔ lo 1922, ndo ambutshi ami waketawɔ dia nde batizama l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ etena kakinde eke dikɛnda.

Lushi lɔmɔtshi, lo 1925, Papa akakondja dibuku diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ La Harpe de Dieu l’ɔtɛkɛta w’ase Allemagne. Wadielo wa dibuku sɔ waketawoya Papa dia nde ambotana ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Nde akafundɛ afundji wa dibuku sɔ ndo vɔ wakokimanyiya dia nde mɛnana la waa Bibelforscher, lokombo lakeyamaka Ɛmɛnyi wa Jehowa wa la Allemagne lo nshi shɔ. Aha la tshimbatshimba, Papa akatatɛ sambisha kɛnɛ kakandekaka. Mama kɔngɛnangɛna dikambo sɔ. Nde akakiyanaka lo tɛkɛta l’ɔtɛkɛta ande wa lôtɔ ɔnɛ: “Wɛ kokaka sala kɛnɛ tshɛ kalangayɛ, koko aha sangana la waa Bibelforscher!” Koko Papa akɔshi yɛdikɔ ndo lo 1927 nde akabatizama oko Ɔmɛnyi wa Jehowa.

Etombelo waki la dui sɔ ele, tshɛmi ka womoto akatatɛ tshutshuya Mama dia nde ndjaka diwala. Lushi lɔmɔtshi lo misa, ɔnɛ lakafukaka misa akatɛ anto tshɛ diaha vɔ “monga la diɔtɔnganelo la ɔprɔfɛta wa kashi Danner.” Lam’akandakalola oma lo misa kɛsɔ, tshɛmi ka womoto akoke Papa mpoke kaki la alɛmbɔlɛmbɔ oma l’etajɛ. Diɛsɛ ko, mpoke ka wotsho kɛsɔ kɔkɔmɔla Papa l’ɔtɛ, tɔ kakayɔtɛta lo dihɛka. Dui sɔ diakatshutshuya Mama dia nde kana yimba ɔnɛ: ‘Ɔtɛmwɛlɔ watshutshuya anto dia sala awui wa ngasɔ bu ɔtɛmwɛlɔ wa dimɛna.’ Nde akatatɛ mbadia ekanda w’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Kombeta edja, nde akɛnyi dia nde amboshola ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ndo akabatizama lo 1929.

Ambutshi aso wakasalaka la wolo dia tɛnya dimi la enondo ami dia Jehowa ekɔ onto la mɛtɛ. Vɔ wakatadiyɛka ɛkɔndɔ wa lo Bible ndo wakatombolaka ɔnɛ, lande na kakasale anto watɛkɛtama lo ɛkɔndɔ ɛsɔ kɛnɛ kakawasale kɛsɔ? L’etena kɛsɔ, Papa akatone dia kambaka l’otsho kânga mbele l’ɔtɛ wa dui sɔ difuto diande diakahombe monga yema tshitshɛ. Nde akalangaka monga l’etena ka mbɔtɔka lo nsanganya y’Akristo, ka sambishaka ndo ka salaka wekelo wa lo nkumbo kâmɛ la anande.

Tena dia wolo diaki suke

Mbala la mbala, ambutshi ami wakalongolaka emendji weteta ndo ase nkumbo ka Bɛtɛlɛ w’oma la Suisse ndo oma la France, ndo vɔ wakatotɛka ekakatanu wakahomanaka la asekaso ambetawudi wa la Allemagne, kilɔmɛtɛlɛ ngana tsho mangana la ngelo kaso. Lowandji l’ase Nazi lakatɔlɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa efula lo pango ya kanu ndo wakakakitola ana la ambutshi awɔ waki Ɛmɛnyi wa Jehowa.

Ambutshi aso wakatɔlɔngɔsɔla dimi la Helen dimɛna dia ndjɔlɔshana la ekakatanu wakatokongɛka. Vɔ wakatokimanyiya dia sho kimɛ avɛsa wa lo Bible wayokoka tokimanyiyaka l’ɔtɛ. Vɔ wakataka ɔnɛ: “Naka wɛ heye ka sala la ntondo ka okakatanu ɔmɔtshi, kana yimba la kɛnɛ kata Tukedi 3:5, 6. Naka wɛ oka ehemba kana ekakatanu wa la kalasa wɔma, kana yimba la 1 Koreto 10:13. Naka wɛ ambangana la so, ohɔ ɛtɛkɛta wele lo Tukedi 18:10.” Lakakimɛ Osambu 23 ndo 91 l’ɔtɛ ndo lakayongaka l’eshikikelo dia Jehowa ayokokɛka tena tshɛ.

Lo 1940, lowandji l’ase Nazi lakɔshi Alsace-Lorraine dia tɔ monga etenyi kɛmɔtshi ka wodja wa Allemagne ndo lowandji l’oyoyo lɔsɔ lakahike dia epalanga tshɛ mbeta lo wedi w’ase Nazi. Lam’ele Papa akatone, apulushi wa Gestapo wakawanɛ dia mbonda. Etena kakatone Mama dia sala ahɔndɔ w’asɔlayi, apulushi wa Gestapo wakawanɛ nde lawɔ dia mbonda.

Ntshɔ la kalasa akakome tshondo y’okakatanu le mi. Lushi tshɛ, wakatatɛka la dɔmbɛlɔ dia nɔmbɛ Hitler lo mbuta ɔnɛ: “Heil Hitler” ndo l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ wakembaka lembo la wodja lo memɛ lonya l’omi l’olongo. Lo dihole dia ambutshi ami mbutɛmi dia dimi tona dia tombola Hitler, vɔ wakakimanyiya dia dimi mbekiya nkum’otema kami. Ɔnkɔnɛ, dimɛ lakɔshi yɛdikɔ yaha tombola ase Nazi. Embetsha wakakɔmɔlaka ndo wakamanɛ dia minyami oma lo kalasa. Lushi lɔmɔtshi etena kakimi l’ɛnɔnyi esambele, lakasambe la ntondo k’embetsha 12 wa lo kalasa yaso. Wakahembe dia tshutshuyami dia dimi tombola Hitler, koko l’ekimanyielo ka Jehowa, lakashike tanga la ntondo k’ohemba ɔsɔ.

Ombetsha ɔmɔtshi akayange yoho ya mbetawoyami. Nde akambutɛ dia dimi lekɔ ombeki wele la yimba ndo ɔnɛ nde nangakami efula ndo nto ɔnɛ nde ayonyanga naka vɔ minyami oma lo kalasa. Nde akambutɛ ate: “Kânga wɛ heme lonya efula, ka wɛ liemɛ tsho yema tshitshɛ. Ndo kânga wɛ hatshi ɔnɛ: ‘Heil Hitler!’ Wɛ sutshasutsha tsho ɛlɔmɔ ndo sala oko onto lata.”

Etena kakamatɛ Mama kɛnɛ kakambutɛ ombetsha ɔsɔ, nde akambohola ɔkɔndɔ wa lo Bible w’ɛlɔngɔlɔngɔ esato w’ase Hɛbɛru waki la ntondo ka kimɛta kakasale nkumekanga ka Babilɔna. Nde akamimbola ate: “Kakɔna kakawahombe sala?” Lakôkadimola nte: “Vɔ wakahombe nkusama.” Nde akatetemala mbutɛmi ate: “Onde otonga dimɛna dia l’etena kɛsɔ kakawahombe nkusamɛ kimɛta ko vɔ minyama dia keleka ɛkɔdi wa sabata yawɔ? Ɔsa yɛdikɔ yɛnayɛ wate yekɔ dimɛna.” L’ɛnyɛlɔ ka Shadarakɛ, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngo, lakɔshi yɛdikɔ ya tombola paka Jehowa.​—Dan. 3:1, 13-18.

Embetsha wakambitshanyaka mbala la mbala oma la kalasa ndo wakamanɛ dia kakitolami la ambutshi ami. Kânga mbakamokaka wɔma efula, ambutshi ami wakatetemala keketshami. Lushi tshɛ lakamatshɔka la kalasa, Mama akasalaka dɔmbɛlɔ dia kitshami l’anya wa Jehowa. Lakeyaka dia nde ayombisha wolo wa dimi shikikala lo akambo wa mɛtɛ. (2 Kor. 4:7) Papa akambutɛ dia naka ekakatanu wamboleka wolo, aha dimi mengenga dia kalola la ngelo. Nde akambutɛka ate: “Sho kokaka ngandji. Wɛ ayongaka nshi tshɛ ɔnaso. Ɔsɔ ekɔ dikambo diele l’asayɛ la Jehowa.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakakeketsha nsaki kaki la mi ka nama olowanyi ami.​—Jobo 27:5.

Apulushi wa Gestapo wakayaka mbala la mbala la ngelo dia ndjoyanga ekanda w’Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo dia ndjoka ambutshi ami ambola. Vɔ wakatshɔka la Mama edja efula ndo wakatɔsaka Papa la enondo ami l’ahole wakawakambaka olimu. Dimi kombeyaka dia kana layotana Mama la ngelo etena kakamakalolaka oma la kalasa. Tena dimɔtshi, osukanyi aso akambutɛka ɔnɛ: “Wakatshwe la nyɔ.” Etena kɛsɔ, lakayadihaka lo luudu ndo lakayambolaka ɔnɛ: ‘Onde wekɔ lo mbɔhɛnyahɛnya? Onde lokowɛna nto?’

Wambotonyiya la wolo

Lo Ngɔndɔ ka ntondo 28, 1943, apulushi wa Gestapo wakatemola lo eshidi esato l’etenyi w’otsho. Vɔ wakatotɛ dia naka ambutshi ami, enondo ami, ndo dimi mbeta lo wedi wa lowandji l’ase Nazi, kete hawototonyiya la wolo. Wakatosha wenya esato dia sho ndjalɔngɔsɔla. Oko onto lakeye, Mama akashile ndjalɔngɔsɔla dia dikambo sɔ ndo nde akashile nɔngɔsɔla atapa aso, nde akadje Bible la ahɔndɔ aso l’atapa. Ɔnkɔnɛ, takakambe la etena kɛsɔ dia nɔmba ndo keketshana. Papa akatohola dia ‘ndoko dui diakakoke tokakitola oma lo ngandji ka Nzambi.’​—Romo 8:35-39.

Apulushi wa Gestapo wakaye nto. Hambohɛki pondjo woho wakatohohiya Anglade, kadiyɛso k’osombe lonya l’asɔyi lo washo dia ndakana laso. Apulushi wa Gestapo wakatshu la so polo lo Metz, dihole diakemalaka kawolo. L’ɔkɔngɔ wa nshi shato ya lɔkɛndɔ lo kawolo, takakome la Kochlowice, etenyi kɛmɔtshi ka pango ka Auschwitz ka lo wodja wa Pologne. L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ hiende, wakatɔtɔlɛ la Gliwice, kuva ka wa Mupɛ kakawayokadimolaka pango k’olimu. Ase Nazi wakatotɛ dia naka sho sinya dikatshi diɛnya dia tambanguna mbetawɔ kaso, kete vɔ wayototshungola ko sho kalola lakaso. Papa la Mama wakatone ndo apulushi wakatotɛ ɔnɛ: “Hanyokalolaki pondjo lakanyu.”

Lo Ngɔndɔ ka samalo, wakatɔtɔlɛ la Swietochlowice, lɛnɛ akamatotatɛka mboka hemɔ ka l’ɔtɛ katetemala pɛnyahɛnyami polo ndo ɛlɔ kɛnɛ. Laki la hemɔ ka lo mpita ndo dɔkɔtɛlɛ akamongola nkala efula aha mbikami tɛdi k’oshishi. Dui dia dimɛna diakahomana lami lɛsɔ ele olimu ami wa tosombɛka alami diangɔ akakonyaka dia ntshɔ mbala efula lɛnɛ akawakatɛka mapa. Ɔna womoto ɔmɔtshi la lɛkɔ akambishaka yangɔ ya ndɛ.

Polo ndo l’etena kɛsɔ, nkumbo kaso kakakakitɔna la ase lokanu akina. Lo Ngɔndɔ ka dikumi 1943 wakatotome lo pango ka Ząbkowice. Takalalaka lo mbeto ya lahatanya lo edudu kɛmɔtshi kâmɛ la anto akina 60 apami, wamato ndo ana. Asɔlayi wakawelɛka SS wakatoshaka diangɔ dia ndɛ dia kɔlɔ ndo dia mindo.

Kânga mbakatasowaka, sho koshisha elongamelo. Takadia lo Tshoto y’Etangelo dia olimu wa woke w’esambishelo wakahombe salema l’ɔkɔngɔ wa ta. Ɔnkɔnɛ, takeye ɔkɔkɔ wakatasowaka ndo ɔnɛ kema edja asui aso wayoshila.

Etena kakatoke dia alembe wakasangana waki suke, takeye dia ase Nazi wayanga nɛndjama. L’etatelo k’ɔnɔnyi 1945, asɔlayi wa SS wakamɔ oma lo pango kaso. Lo Ngɔndɔ ka hende 19, wakatotshutshuya dia sho minda lɔkɛndɔ la kilɔmɛtɛlɛ 240 l’ekolo. L’ɔkɔngɔ wa mingu nyɛi, takakome l’osomba wa Steinfels, lo wodja wa Allemagne lɛnɛ akatomaka alami ase lokanu dia tokambaka olimu l’afuku wa mbɔkɔ. Anto efula wakɔshi dia wayotodiaka. Koko, lushi lakakome alembe wakasangana, asɔlayi wa SS wakalawɔ ndo asui aso wakakomɛ.

Woho wakamakotsha eyango ami

Lo Ngɔndɔ ka tanu 5, 1945, takakalola lakaso l’ɔkɔngɔ wa suke l’ɛnɔnyi ehende l’etenyi l’osomba wa Yutz, tele mindo kɔtɔlɔ ndo la shidi y’akamba. Sho komengola ahɔndɔ l’edja ka Ngɔndɔ hende, ɔnkɔnɛ takatshumbe ahɔndɔ w’emusu asɔ tshɛ. Dimi mbohɔka kɛnɛ kakambutɛ Mama ɔnɛ: “Ɔnɛ onge lushi loleki dimɛna lo lɔsɛnɔ layɛ. Sho ndoko l’ɛngɔ. Kânga ahɔndɔ wɔlɔtshiso anɛ kema waso. Koko, sho akɔ anɛi tambokalola la kɔlamelo, sho kosekola ndoko ɔlɛmbɛ.”

Ngɔndɔ shato l’ɔkɔngɔ wa dimi kɔlɔngana la Suisse, lakakalola lo kalasa aha la wɔma wa mbitshanyema nto. L’etena kɛsɔ takakoke sangana kâmɛ la anangɛso wa lo nyuma ndo sambisha lo sɛkɛ. Lo Ngɔndɔ k’enanɛi 28, 1947, lâsɔ ko lele l’ɛnɔnyi 13, lakɛnya ndjakimɔ kami kakamasale ɛnɔnyi efula la ntondo lo sɛkɛ lo batizama. Papa akabatiza l’ɔkɛdi wa Moselle. Dimi lakalange koma ombatshi mboka aha la tshimbatshimba koko papa akatɛtɛ dia dimi tokeka olimu ɔmɔtshi. Lakeke olimu wa tɛla ahɔndɔ. Lo 1951 lam’akimi l’ɛnɔnyi 17, wakatome oko ombatshi mboka suke l’osomba wa Thionville.

L’ɔnɔnyi ɔsɔ, lakɔtɔ lo losanganya la woke lakasalema la Paris ndo lakalodia dɛmandɛ dia kamba olimu wa misiɔnɛrɛ. Lam’ele laki dikɛnda l’etena kɛsɔ, ɔnangɛso Nathan Knorr akambutɛ dia nde ayolama dɛmandɛ diami polo lam’ayomola. Lo Ngɔndɔ ka samalo 1952, wakambelɛ dia tɔtɔ lo kalasa ka 21 ka Ngiliyadɛ ka Ɛmɛnyi wa Jehowa kakasalemaka la South Lansing, New York, lo États-Unis.

Kalasa ka Ngiliyadɛ ndo l’ɔkɔngɔ atɔ

Aki dui dia diambo efula! Mbala efula laki l’okakatanu dia tɛkɛta lo sɛkɛ l’ɔtɛkɛta ami wa lôtɔ, koko l’etena kɛsɔ lakahombe tɛkɛta lo Angɛlɛ. Koko, la ngandji tshɛ embetsha wakakimanyiya. Ɔnangɛso ɔmɔtshi akambɔlɛ lokombo l’ɔnɛ Ɔmɔnɔmɔnɔ wa Diolelo l’ɔtɛ wakamamɔnamɔnaka etena kakimi la sɔnyi.

Lo Ngɔndɔ k’esambele 19, 1953, wakatosha apɔlɔmɛ lo Yankee Stadium la New York, ndo wakatome oko misiɔnɛrɛ la Paris kâmɛ la Ida Candusso (lakayelamɛka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ Seignobos). Sambisha akanga w’ɛngɔnyi wa la Paris komonga dui dia tshitshɛ, koko dimi laki l’akoka wa mbeka Bible la anto efula waki l’etema w’ɛlɔlɔ. Ida akayotshukama lo 1956 ko wakayatomaka l’Afrikɛ, koko dimi lakatshikala la Paris.

Lo 1960, ɔnangɛso ɔmɔtshi l’oma lo Bɛtɛlɛ akatshuke ko wakatotome oko ambatshi mboka wa lânde la Chaumont ndo la Vichy. Ɛnɔnyi etanu l’ɔkɔngɔ, lakayotataka hemɔ ka lɔkɔsu la lohondja ndo lakahombe tshika olimu w’ombatshi mboka. Laki la lonyangu efula nɛ dia oma ko dikɛnda diami, oyango ami aki wa kamba olimu wa lo tena tshɛ ndo tshikala lɔkɔ. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, omɛmi akasɛkɛ ko akatshuke womoto okina. Anangɛso l’akadiyɛso wa lo nyuma wakasukɛ ndo wakakimanyiya lo tena dia pâ sɔ ndo Jehowa akatetemala mɛmba wetsho ami.​—Osam. 68:19.

Lekɔ lo mbidjasɛ kakianɛ lo Louviers, Normandie, suke la Bɛtɛlɛ ka la France. Kânga mbemi la tohemɔhemɔ, lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna woho wambosukɛ Jehowa lo lɔsɛnɔ lami. Woho wakamodiama dimɛna ekɔ lo kimanyiyami polo ndo ɛlɔ kɛnɛ dia mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ. Ambutshi ami wakambetsha dia Jehowa ekɔ onto la mɛtɛ lakokami mboka ngandji, lakoka sawola la mi ndo lakoka kadimola alɔmbɛlɔ ami. Lo mɛtɛ, lekɔ lo ndjambola ɔnɛ: “Kayumusha [Jehowa] ne dia etshoko andi le mi?”​—Osam. 116:12.

[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 6]

“Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna woho wambosukɛ Jehowa lo lɔsɛnɔ lami”

[Osato wa lo lɛkɛ 5]

Ɛngɔ kakamalɔtɛ dia ndjakokɛ oma lo hiɛlɛlɛ ya kɔlɔ etena kakimi l’ɛnɔnyi 6

[Osato wa lo lɛkɛ 5]

Dimi la waa misiɔnɛrɛ ndo ambatshi mboka la Luxembourg lo esambishelo ka lânde etena kakimi l’ɛnɔnyi 16

[Osato wa lo lɛkɛ 5]

Dimi la Papa la Mama lo losanganya la woke lo 1953