Awui wa siansɛ wekɔ la elelo awɔ

L’ɛnɔnyi weke kambeta ɛnɛ, abuku efula wakakahanyema ndo wakasukɛka kanyi y’oyoyo ya wanɛ wahetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ. Abuku akɔ wakakotola yambalo y’anto efula ndo wakonyiya ɔkɛtshanyelo ndo taamu. Lo kɛnɛ kendana la dui sɔ, David Eagleman lele ombewi ɔmɔtshi wa siansɛ akafunde ate: “Ambadi amɔtshi . . . fɔnyaka ɔnɛ ambewi wa siansɛ mbeyaka oseka dui tshɛ.” Nde akakotsha ate: “Ambewi wa siansɛ w’ɛlɔlɔ mongaka nshi tshɛ anto wamɔmbɔ wɛɔngɔ ndo olimu awɔ ele wa mbishola awui w’eyoyo ndo wahawalongame.”

L’edja k’ɛnɔnyi, ambewi wa siansɛ wa tomanamana wekɔ lo mbishola awui wa diambo lo eyangelo awɔ dia nkadimola ambola wantshindja anto efula wɔɔngɔ wendana la diangɔ diakatongama. Koko, amɔtshi wakayakese efula lo dikambo sɔ. Isaac Newton aki ɔtɔi ɔmɔtshi l’atei w’ambewi wa siansɛ woleki woke l’andja ɔnɛ. Nde akɛnya woho wele wolo w’okotwelo salaka dia waa planɛtɛ, tɔɔtɔ ndo waa galaksi ntshikala l’ahole awɔ lo loowa ɔtɔi. Nde mbakatondja yoho yakambawɔ akumi yakimanyiya lɛnɛ atondjawɔ waa ɔrdinatɛrɛ, nkɛndɔ ya lo loowa ndo awui wa fizikɛ. Koko, Newton akeke ndo alchimie, siansɛ ka kɔlɔ kakakambaka la awui wa tɔɔtɔ ndo awui wa maji l’oyango wa mbɔsa dive ndo mbolo nkina ko ndjikadimola paonyi.

Ndekana ɛnɔnyi 1 500 la ntondo ka Newton, Ptolémée lele ombewi w’awui wa lo loowa w’ose Grɛkɛ akande lɔkɛndɔ dia tɛɛna woho wele olongo la washo ande hita. Nde akeke woho weteta waa planɛtɛ l’olongo l’otsho ndo akonge l’akoka wa nsanga kartɛ. Koko, nde akafɔnyaka dia nkɛtɛ kekɔ l’atei wa oseka ɛngɔ tshɛ. Carl Sagan, ombewi w’awui wa lo loowa akafunde lo dikambo dia Ptolémée ate: “Lam’ele kanyi ya kɔlɔ yaketawɔma l’edja k’ɛnɔnyi 1500, kɛsɔ mɛnyaka dia kaanga onto kongaka la yimba y’efula nde koka ndjaakesa.”

Ambewi wa siansɛ wa nshi nyɛ pomanaka l’ekakatanu akɔ waamɛ l’eyangelo awɔ. Onde lushi lɔmɔtshi vɔ ayonga l’akoka wa nembetshiya awui tshɛ wendana la loowa? Kaanga mbele ekɔ dimɛna mbetawɔ ehamelo ndo wahɔ wambotela awui wa siansɛ, ekɔ nto ohomba mbeya ɔnɛ awui wa siansɛ wekɔ la elelo awɔ. Paul Davies lele ombewi wa fizikɛ akate ate: “Ekɔ dui diahatshamaki dia ntana olembetshiyelo wa shikaa wendana la loowa ndo wɔtɔnɛ tshɛ lo tshɛ.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ mɛtɛ: Anto hawokoke nshihodia tshɛ lo tshɛ woho wele diangɔ diakatongama l’andja. Ɔnkɔnɛ, etena kɛnya anto akoka wele l’awui wa siansɛ dia mbisha olembetshiyelo wa ɛngɔ tshɛ kele la lɔsɛnɔ, ayonga dimɛna diaha sho mbetawɔ mbala kakɔ ɔtɔi.

Bible tɛkɛtaka lo dikambo dia etongelo ka diambo ɔnɛ: ‘Enda, ɔsɔ ekɔ tsho emamu wa mboka ya Nzambi; paka hiɔtɛhɔtɛ ya tshitshɛ tsho kambokɛma oma le nde!’ (Jobo 26:14) Ekekɔ awui efula wendana la ewo wele ana w’anto haweye ndo hawoshihodia. Lo mɛtɛ, ɛtɛkɛta waki ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ ɛnɛ wakafundama ambeta ɛnɔnyi suke la 2 000 wekekɔ mɛtɛ: “Ande efula ka ɔngɔnyi, ka lomba ndo ka ewo ka Nzambi lee! Dombwelo diande hadiomanema mfundo ndo mboka yande hayeyama mɛtɛ nɔnda!”—Rɔmɔ 11:33.