Omba
Ngande wɔsami tangangɔ tɔsami oma lo dikila ndo ɛgzamɛ kana esakelo walɔmbawɔ dia kamba la dikila diami?
Bible mbidjangɛka Akristo dia ‘tona dikila.’ (Etsha 15:20) Diakɔ diele, Ɛmɛnyi wa Jehowa hawetawɔ kaloya dikila kana tangangɔ tɔnɛi toleki weke takenga dikila, tangangɔ takɔ ko: globules rouges, globules blancs, plaquettes ndo plasma. Ndo nto, vɔ hawokimɔ dikila diawɔ dia mbidja anto akina kana minya dikila diawɔ ko tokodiomba dia ndjodikaloya l’ɔkɔngɔ.—Lew. 17:13, 14; Etsha 15:28, 29.
Elɛwɔ tangangɔ t’oma lo dikila, ndo bonde kele okambelo wa la tɔ ekɔ dui diahomba Okristo tshɛ mbɔsa yɛdikɔ yande ndamɛ?
Tangangɔ tɔsɔ ekɔ tangangɔ tatondjawɔ oma lo dikila l’ɔkɔngɔ wa tikakitola l’ekimanyielo ka mashinyi ɔmɔ. Ɛnyɛlɔ, plasma ekɔ ɔtɔi ɔmɔ wa lo tangangɔ tɔnɛi toleki weke takenga dikila, koka kahanyema nto lo tangangɔ tokina tɔnɛ: ashi, oko pursa 91; proteines, ɛnyɛlɔ oko: albumine, globulines, ndo fibrinogène oko pursa 7; ndo tangangɔ tokina nto telɛwɔ nutriments, hormones, loowe, tovitaminɛ, mindo, ndo waa électrolytes, oko pursa 1,5.
Onde ndo tangangɔ tɔsɔ mbɔtɔ lo didjango dia tona dikila? Sho hatokoke mbisha okadimwelo wa shikaa. Bible hasha ɛlɔmbwɛlɔ ka shikaa lo dikambo dia tangangɔ tɔsɔ.a Lo mɛtɛ, efula ka tangangɔ tɔsɔ mbɔsamaka oma lo dikila diakimɔma l’oyango wa sakɛ anto. Okristo tshɛ la dia mbɔsa yɛdikɔ yoye oma lo nkum’otema kande dia kana nde ayetawɔ kana ayotona esakelo wakambawɔ la tangangɔ tɔsɔ.
Etena kɔsayɛ tɛdikɔ ta ngasɔ, sɛdingola ambola wayela anɛ: Onde dimi mbeyaka dia tona tangangɔ tshɛ tɔsami oma lo dikila nembetshiyaka dia dimi hatetawɔ weho ɛmɔ w’ekanga, ɛnyɛlɔ oko wɛnɛ wakeketsha asuda wa lo demba walɔshana la tovirusɛ ndo la hemɔ kana wakimanyiya dia dikila kama esadi dia memadja otombelo adiɔ? Onde dimi koka nembetshiya dɔkɔtɛlɛ lande na katonami kana ketawɔmi vɔ sakɛmi la tangangɔ tɔmɔ tɔsami oma lo dikila?
Bonde kele ɛgzamɛ kana esakelo ɛmɔ wakambawɔ la tangangɔ tɔsami oma lo dikila ekɔ dui diahomba onto ndamɛ mbɔsa yɛdikɔ?
Kânga mbahakimɔ Akristo dikila dia tokaloya anto akina kana momba dikila diawɔ dia vɔ ndjodikaloya l’ɔkɔngɔ, esakelo kana ɛgzamɛ ɛmɔ walɔmba dia kamba la dikila di’onto haleke mɛtɛ ndɔshana la atɔndɔ wa lo Bible. Diakɔ diele, onto tshɛ la dia mbɔsa yɛdikɔ yoye oma lo nkum’otema kande dia mbetawɔ kana tona weho ɛmɔ w’esakelo kana w’ɛgzamɛ walɔmba dia paka vɔ kamba la dikila diande.
Etena kɔsayɛ tɛdikɔ ta ngasɔ, yaoka ambola wayela anɛ: Naka wambɛtɔya yema mɔtshi ya dikila diami oma lo demba ko tena dimɔtshi diɔ memala tshanda mɔtshi aha la mbeteta lo eshisha, onde nkum’otema kami kayotoma dia dimi nyomɔsa dikila sɔ oko diekekɔ etenyi kɛmɔtshi ka demba diami, ko kana kokaka diɔsa dia diɔ pombaka ‘tshulwama la nkɛtɛ’? (Euh. 12:23, 24) Onde nkum’otema kami kambekiyama oma lo Bible koka manyami naka dimi mbetawɔ vɔ minya yema ya dikila oma lo demba diami dia sala ɛgzamɛ kana dia tokakitola tangangɔ ta lɔkɔ, ko l’ɔkɔngɔ vɔ ndjokaloyadiɔ? Onde dimi mbeyaka dia tona weho tshɛ wa esakelo wasalema la dikila diami nembetshiyaka dia dimi tonaka esakelo wakambawɔ la awondo, doyi kana asasa wa lotshula? Onde dimi lakalɔmbɛ Nzambi dia nde mbishami ɛlɔmbwɛlɔ etena kakamasɛdingolaka dikambo nɛ la ntondo ka dimi mbɔsa yɛdikɔ?b
Tɛdikɔ takɔna tambomɔsa?
Sɛdingola fɔrmilɛrɛ hiende yele lo ndjɛkɛ hiende yayela. Fɔrmilɛrɛ 1 shilaka weho wa tangangɔ tɔmɔ tɔsami oma lo dikila ndo woho waleka enganga kamba la tɔ dia sakɛ anto. Lodia fɔrmilɛrɛ kakɔ lo sɔna yangangɔ tshɛ y’oma lo dikila yayoyetawɔ kana yahayatetawɔ. Fɔrmilɛrɛ 2 shilaka weho wa ɛgzamɛ kana esakelo walekawɔ kamba la dikila di’onto ndamɛ. Lodia fɔrmilɛrɛ kakɔ lo sɔna weho w’ɛgzamɛ kana w’esakelo wayoyetawɔ kana wahayatetawɔ. Fɔrmilɛrɛ nyɛ kema mikanda wa lɛɛta, koko wɛ koka kamba la ekadimwelo ayɛ wa lo fɔrmilɛrɛ nyɛ dia kokimanyiya dia wɛ ndodia kartɛ kayɛ ka Instructions médicales/Désignation d’une personne de confiance (DPA).
Wɛ la dia mbɔsa tɛdikɔ tayɛ wɛmɛ ndo aha onto okina mbayɔsa yɛdikɔ lo dihole diayɛ. Ndo nto, ndoko onto lahomba mɔnyɔla tɛdikɔ tɔshi Okristo okina. L’awui asɔ, “untu l’untu ayemba wutshu andi ndame.”—Ngal. 6:4, 5.
[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]
a Awui w’ohomba efula wendana la dui sɔ wekɔ lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka samalo 15, 2004, lɛkɛ 29-31 lo Falase.
b Awui akina w’ohomba efula wendana la dui sɔ wekɔ lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1, 2000, lɛkɛ 30-31, ndo lo DVD diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Des alternatives à la transfusion — Documentaires.
[Tablo ka lo lɛkɛ 5]
FƆRMILƐRƐ 1
AKRISTO YƐDIKƆ YAYƐ WƐMƐ
HAWETAWƆ
OTONDO WA Ɛsɔnwɛlɔ
DIKILA TANGANGƆ T’OMA LO DIKILA wahombayɛ sala
PLASMA ALBUMINE—EKƆ LA % 4 YA PLASMA
Ekɔ proteine kɛmɔ kɔsami
oma lo plasma. Weho ɛmɔtshi
wa albumine tanemaka nto lo
esongo, diangɔ dia ndɛ diele
oko abɛlɛ, ekele, ndo lo
awɛlɛ wa mama kalɔnya ɔna.
Vɔ kambaka mbala mɔtshi ․․ Dimi mbetawɔka albumine
la albumine wɔsama oma kana
lo dikila dia sala ekanga ․․ Dimi haletawɔ albumine
wa sakɛ onto lambɔkɔ
la shɔkɛ kana lambolongola
dja ya wolo. Ekanga ɛsɔ koka
monga lapursa 25 ya albumine.
Vɔ kambaka la albumine ɛsɔ
yema tshitshɛ dia sala ekanga
ekina mbidja ndo
érythropoïétine (EPO).
IMMUNOGLOBULINES
—EKƆ LA % 3 YA PLASMA
Ɔsɔ ekɔ tangangɔ tɔsama oma
l’ashi wa lo dikila
takokawɔkamba la tɔ dia
sala ekangaɛmɔ walɔshana ․․ Dimi mbetawɔka
la tovirusɛmalanga wa hemɔ immunoglobulines
mɔtshi yeleoko diphtérie, kana
tetanɔsɛ, epatitɛ ndo dadi. ․․ Dimi haletawɔ
Vɔ kambaka la wɔ nto dia immunoglobulines
kitshakitsha etombelo wakoka
monga l’ekangaɛmɔ le ɔna
leke l’otemando dia
ndɔshana la lɔlɛngɔ
l’olui kana la dihoha.
DIANGƆ DIAKIMANYIYA DIA DIKILA KAMA ESADI
—DIEKƆ L’ƐSE KA % 1 KA PLASMA
Ekɔ weho wa proteines
efula yakimanyiya dia
dikila kama dia memadia ․․ Dimi mbetawɔka tangangɔ
otombelo adiɔ. Ɛkɔnyi takimanyiya dia dikila kama
watomba dikila wonya esadi tɔsami oma lo dikila
tshɛ mbashawɔ weho kana
ɛmɔ w’ekanga ɛsɔ. ․․ Dimi haletawɔ tangangɔ
Vɔ kambaka la tangangɔ
tɔsɔ nto dia sala ekanga takimanyiya dia dikila kama esadi tɔsami oma lo dikila
wa ndiha mpota ndo dia memadia
otombelo wa dikila
l’ɔkɔngɔ w’epaso. Okanga ɔmɔ
weyama wele la diangɔ diakimanyiya
dia dikila kama esadi
ko cryoprécipité.
Diewoyelo: Ekanga ɛmɔ wasala
dia dikila kama esadi
wosalema aha la mbɔsa diangɔ
di’oma lo dikila.
GLOBULES ROUGES HÉMOGLOBINE—EKƆ LA % 33 YA GLOBULES ROUGES
Ɔsɔ ekɔ tangangɔ tɛmba
hiɛlɛlɛ ya dimɛna otsha
lo asasa. Tɔ salemaka ․․ Dimi mbetawɔka
lo demba di’onto hémoglobine
kana dia nyama, kana
ndo vɔ kambaka la tɔ ․․ Dimi haletawɔ
dia sakɛ ɛkɔnyi wele hémoglobine
la anɛmi kana wamboshisha
dikila efula.
HÉMINE—L’ƐSE KA % 2
YA GLOBULES ROUGES
Ɔsɔ ekɔ yangangɔ y’oma
lo diangɔ diele l’etei ka
tokamakama ta beela ta ․․ Dimi mbetawɔka hémine
lo dikila yakamba lawɔ kana
dia sakɛ wanɛ wele la hemɔ ․․ Dimi haletawɔ hémine
ya lôtɔ ya lo dikila yalanya
mashinyi wahilola diangɔ dia
ndɛ lo dikundju, wɔɔngɔ ndo
mashinyi weteta dikila.
GLOBULES BLANCS INTERFÉRONS—EKƆ TANGANGƆ
T’OMA LO GLOBULES BLANCS
Ɔsɔ ekɔ tangangɔ talɔshana
la tovirusɛ tɔmɔ ndo kasɛrɛ. ․․ Dimi mbetawɔka
Efula ka l’atei atɔ interférons wɔsami
hatɔsama oma lo dikila. oma lo dikila
Vɔ salaka tɔmɔtshi la kana
tangangɔ tɔsami oma ․․ Dimi haletawɔ
lo tokamakama ta wɛma interférons wɔsami
ta lo dikila di’onto. oma lo dikila
PLAQUETTES Polo ndo nshi nyɛ, ndoko
tangangɔ t’oma lo plaquettes
tambowokakitola takamba
lawɔ dia sakɛ anto.
[Tablo ka lo lɛkɛ 6]
FƆRMILƐRƐ 2
YƐDIKƆ YAYƐ WƐMƐ
YƐDIKƆ YAYƐ WƐMƐ ESAKELO WAKAMBAWƆ LA DIKILA DIAYƐ WƐMƐ
*Diewoyelo: Toho takambawɔ la esakelo ɛnɛ tshikitanaka lo ndjela dɔkɔtɛlɛ la dɔkɔtɛlɛ. Wɛ la dia nɔmba dɔkɔtɛlɛ diayɛ dia nde kolembetshiya dimɛna dimɛna yoho y’osakelo tshɛ yayokamba lande dia wɛ ndjashikikɛ kana osakelo akɔ mbɔtɔnɛka la atɔndɔ wa lo Bible ndo la tɛdikɔ toye oma lo nkum’otema kayɛ.
LOKOMBO OYANGO Ɛsɔnwɛlɔ
L’OSAKELO wahombayɛ sala
(Wɛ mbeyaka mɛna
ɔlɔlɔ tatɛkɛtshi
la dɔkɔtɛlɛ diayɛ
la ntondo ka wɛ
mbetawɔ kana
tona esakelo ɛnɛ.)
OKOTOLELO WA DIKILA Diaha shisha dikila efula.
DIAKƐLA LO MPOTA Vɔ kotolaka dikila
diatomba wonya wasalawɔ ․․ Dimi mbetawɔka
onto epaso kana oma ․․ Dimi koka mbetawɔ*
lo mpota. Vɔ disolaka kana ․․ Dimi haletawɔ
dilɛkɔlaka ko l’ɔkɔngɔ vɔ koka
dikaloyaka yema yema
lo demba di’ɔkɔnyi.
ƆLƐLWƐLƆ WA DIKILA Diaha shisha dikila efula.
(HÉMODILUTION) Vɔ minyaka yema mɔtshi ya
dikila di’onto lasalawɔ epaso
ko diomba l’andja wa demba,
ko tokodja ɔkɔnyi dibende. ․․ Dimi mbetawɔka
Etena kɛsɔ, yema ya dikila ․․ Dimi koka mbetawɔ*
diakatshikadi lo demba ․․ Dimi haletawɔ
di’ɔkɔnyi diayonga ɔkɛlɛngɔ
oto ndo diayonga la globules
rouges yema tshitshɛ. Lo
wonya w’epaso kana l’ekomelo,
vɔ ndjokaloyaka ɔkɔnyi
dikila diakawanyisha.
WƐTƆYƐLƆ WA DIKILA Dia dikila tetemala kɛndakɛndaka lo demba.
L’ANDJA WA DEMBA Wayɛtɔya dikila otsha lo doyi
kana asasa wa lotshula ko ․․ Dimi mbetawɔka
dikila diakɔ tolongola ․․ Dimi koka mbetawɔ*
hiɛlɛlɛ lɛkɔ ko l’ɔkɔngɔ ․․ Dimi haletawɔ
diɔ kalola mbala kakɔ
ɔtɔi lo demba di’ɔkɔnyi.
AWONDO WA LOTSHULA Dia kamba olimu wotohomba sala awondo.
Dikila mbetaka lo mashinyi
ɔsɔ dia tɔlɛkɔma ndo ․․ Dimi mbetawɔka
solama la ntondo ka ․․ Dimi koka mbetawɔ*
diɔ kalola lo demba ․․ Dimi haletawɔ
di’ɔkɔnyi.
MBIKA TƐDI KELE LA Dia memadja otombelo wa ashi wa l’ɔkɔngɔ.
DIKILA L’EMAMU WA Lɔsɔ vɔ mbɔsaka yema ya dikila
WASHO W’ƆKƆNGƆ di’ɔkɔnyi tshitshɛ ko dika
l’emamu wa ohihɔ w’okandji. ․․ Dimi mbetawɔka
Vɔ salaka ngasɔ dia ․․ Dimi koka mbetawɔ*
ndiha wosho watomba ashi wa ․․ Dimi haletawɔ
l’ɔkɔngɔ lam’akawaki tɛdi
kakotolawɔ ashi
wa l’okandji.
TƐDI KA ASHI W’OMA Dia saka hemɔ.
LO DIKILA Lanɛ vɔ minyaka dikila oma
(PLASMAPHÉRÈSE) lo demba di’ɔkɔnyi ko dilɛkɔla
dia minya ashi adiɔ wetawɔ
vɔate plasma. Oma lâsɔ, lo
dihole dia plasma ko vɔ ․․ Dimi mbetawɔka
mbidja ashi akina lo dikila ․․ Dimi koka mbetawɔ*
diakɔ ko dikaloya lo demba ․․ Dimi haletawɔ
di’ɔkɔnyi. Adɔkɔtɛlɛ amɔ koka
mɛna ɔlɔlɔ kamba la ashi
w’oma lo dikila dia onto okina
dia vɔ mbidja lo dikila dia
ɔkɔnyi. Naka wambosala ngasɔ,
kete Okristo hakoke mbetawɔ.
WOHO ƐMƆTSHI Dia mbishola kana saka hemɔ kɛmɔtshi.
WA ƐGZAMƐ Wayɔsa yema ya dikila mɔtshi
ko disanganya la ekanga ɛmɔ ․․ Dimi mbetawɔka
ko ndjodikaloya ɔkɔnyi. ․․ Dimi koka mbetawɔ*
Edja kayotshikala dikila ․․ Dimi haletawɔ
l’andja wa demba
koka tshikitana.
OSALELO WA DIANGƆ Dia mbifɛ mpota ndo kitshakitsha
DIAKIMANYIYA DIA otombelo wa dikila.
DIKILA KAMA ESADI Wayɔsa yema ya dikila ko
(DIƆ SALEMAKA LA mbidjalo ashi amɔ wayowodja
DIKILA DIAYƐ WƐMƐ waa plaquettesa y’oma lo dikila
“AUTOLOGUE”) ndo tokamakama ta wɛma ta lo ․․ Dimi mbetawɔka
dikila efula lɔkɔ. Ko ․․ Dimi koka mbetawɔ*
wayoyɔsa okanga wayowosala ․․ Dimi haletawɔ
ɔsɔ ko mbitɛka lo mpota kana
lo dihole diakawasale epaso.
Diewoyelo: Amɔtshi kambaka la
dikila dia ngɔmbɛ dia sala
tangangɔ tɔsɔ takimanyiya dia
dikila kama esadi.