Rɛferansɛ wa lo Dikatshi dia losanganya la Lɔsɛnɔ ndo olimu aso
NGƆNDƆ KA NTONDO 4-10
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | AKAMBO W’ASE LƐWI 18-19
“Totetemale monga la lɔkɛwɔ la pudipudi”
Woho wa ndjakokɛ oma lo djonga ya Satana
Lo nshila awui wa kɔlɔ wakasalaka ase wedja wakaadinge, Jehowa akatɛ ase Isariyɛlɛ ate: “Tanyosalake kɛnɛ kasalawɔ lo wodja wa Kanana lɛnɛ atamanyɔtɔlɛ. . . . Wodja waya mindo, . . . dimi layosha anto wodjashi lɔkɔ dilanya l’ɔtɛ wa munga yawɔ.” Le Nzambi k’ekila k’Isariyɛlɛ, lɔsɛnɔ l’ase Kanana laki mindo efula woho wele wodja wakawadjasɛka wakayonga mindo kana wakayosambemɛ.—Lɛw. 18:3, 25.
Jehowa ekɔ lo nɔmbɔla ekambi ande
13 Ewandji wa wedja ekina wakalɔmbwamaka la lomba l’onto lele la elelo. Ɛnyɛlɔ, ewandji w’ase Kanana vɔ l’anto awɔ wakasale akambo wa kɔlɔ efula wakendanaka ndo la nsala dieyanelo dia lam’asa anto wotɔ, dieyanelo dia lam’asa pami la pami kana womoto la womoto, dieyanelo dia la nyama, nambola ana ndo ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi. (Lɛw. 18:6, 21-25) Ndo nto, ewandji w’ase Babilɔna ndo w’ase Edjibito komonga la ɛlɛmbɛ wendana la pudipudi waki l’ekambi waki Nzambi. (Wal. 19:13) Koko, ekambi waki Nzambi wakakokaka mɛna woho wakaakeketshaka ɛnɔmbɔdi awɔ wa kɔlamelo dia nama ɔtɛmwɛlɔ awɔ pudipudi, dia monga pudipudi lo demba ndo dia mbewɔ awui wa mindo wa dieyanelo. Mbokɛmaka hwe dia Jehowa mbakaalɔmbɔlaka.
Kɛnɛ kayosala Nzambi lo dikambo di’awui wa kɔlɔ
Kakɔna kayokomɛ wanɛ watona l’okonda tshɛ dia ntshikitanya yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ ndo watetemala nsala akambo wa kɔlɔ? Ohokana yimba la daka di’ekeketshelo nɛ: “Antu w’uluwanyi wayukita kete, antu w’usimbwi wayutshikala loko. Keli antu wa kolo wayunyema uma la kete, akanga w’ukadi wayukhundwama uma loko.” (Tukedi 2:21, 22) Shɛngiya y’anto wa kɔlɔ yayonyɛma. Lo ɛlɔmbwɛlɔ ka wɔladi kɛsɔ, akanga w’okitanyiya wayotatshungɔka yema yema oma lo eongelo kele kema kokele kakawahowɔ.—Rɔmɔ 6:17, 18; 8:21.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
“Ndi ngandji katumukaka elembe aye li!”
11 Dui dia hende diendana l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ diakɛnyaka woho wakayakiyanyaka Nzambi lo dikambo dia wahɔ w’ekambi ande aki lotshungɔ laki la ose wola la mina washa w’eponga wakatshikalaka l’ekambɔ. Jehowa akadjanga dia etena kakanaka ose Isariyɛlɛ elowa l’ekambɔ kande, ose wola akahombaka tɔngɔna kɛnɛ kakatatshikaka amunyi. Akanga wa dikambɔ takawahombaka muna tshɛ kaki lo dikambɔ diawɔ, kana kɔdiakɔdiaka diangɔ tshɛ diakatshikalaka lo dikambɔ. Takawahombaka kalola lo dikambɔ dia ndjɔsa diangɔ diakawohɛka l’etena ka dinela. Ɔsɔ aki yɛdikɔ yoludi la ngandji yaki la wahɔ le ase wola, angɛndangɛnda, ana wa tshike ndo wadi waki edo. Ekɔ mɛtɛ dia ɔtɔngɔnɛlɔ a washa akikɔ olimu wa wolo le ase wola, koko yɛdikɔ shɔ yakâkimanyiyaka diaha vɔ monga akanga wa tɔlɔmbɔ.—Akambu w’Asi Lewi 19:9, 10; Euhwelu k’Elembe 24:19-22; Osambu 37:25.
NGƆNDƆ KA NTONDO 11-17
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | AKAMBO W’ASE LƐWI 20-21
“Jehowa tshikitanyaka ekambi ande l’anto akina”
Onde paradiso ekɔ dikambo diayɛ?
12 Koko ekɔ dikambo dimɔtshi diahatahombe mbohɛ. Nzambi akatɛ ase Isariyɛlɛ ate: “Nyulamaki elembe tshe wamumunyudjangela elo, mbayunyuyala la wulu ndu mbayunyukuma lu kete yatanyatshu dia ntukita.” (Euhwelu k’Elembe 11:8) Lo Akambu w’Asi Lewi 20:22, 24, vɔ tɛkɛtaka dikambo dia nkɛtɛ yakɔ yâmɛ shɔ ɔnɛ: “Kanyulamaki elembe ami tshe la adjangu ami tshe, ndu kanyâtshaki, ne dia kete, lene atamanyolombola dia nyu ntudjase, yatukutunyutuwo. Keli dimi lakanyutela nti: Nyu nyayukita kete yawo; dimi layunyushayo dia nyu yikita, kete yuludi too l’awele la usanga.” Eelo, dia mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya Daka, akahombamaka monga la diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ la Jehowa Nzambi. Nzambi aketawɔ dia ase Babilɔna nɛndja Isariyɛlɛ ndo mbanya lo dihole diakawadjasɛka, nɛ dia vɔ kotetemala monga l’okitanyiya otsha le nde.
it-1-F 1106
Etenyi k’okitɔ
Ɛngɔ tshɛ katshikɛ onto lakavu ɔhɛna ande kana wanɛ wele la lotshungɔ la kikita; ɛngɔ tshɛ kakatshikɛ watshɛso ana awɔ lo ndjela woho wakawayotɔka. Vɛrbɛ ya lo Hɛbɛru yaleka kamba la wɔ ele naḥal (lokombo: naḥalah). Yɔ nembetshiyaka nongola kana mbisha etenyi k’okitɔ, mbala efula ɛngɔ kakɔ tayelanaka lo ndjela woho wakayotɔka ana polo le ɔlɔndji w’ana akina. (Wal 26:55; Ɛzk 46:18) Lo tena dimɔtshi vɔ kambaka la vɛrbɛ yarash dia ntɛkɛta dikambo di’onto la “nkita oko ɔhɛna,” koko mbala efula vɔ kambaka la yɔ le onto ‘lɔsa etenyi k’okitɔ’ oyadi kaanga nde bu onto lahomba nkita diangɔ diakɔ. (Eta 15:3; Lɛw 20:24) Yɔ nembetshiyaka nto “mpɔtɔla, mbitshanya,” ɔsɔ mendanaka ondo la tshelo yasala asɔlayi. (Eoh 2:12; 31:3) Tɔtɛkɛta ta lo Grɛkɛ talembetshiya etenyi k’okitɔ mbɔtɔnɛka la tshɛkɛta klêros, yalembetshiya ntondotondo “owale,” koko oma laasɔ yɔ yakayelaka kanyi ya “etenyi” ndo l’ekomelo “etenyi k’okitɔ.”—Mat 27:35; Ets 1:17; 26:18.
it-2-F 438 od. 5
Tofudu
L’ɔkɔngɔ wa Mvula k’elola, Nɔa akalambola “ditongami tshɛ dia pudipudi diafumbɔ” mbidja ndo nyama kina. (Eta 8:18-20) Ntatɛ oma ko etena kɛsɔ, Nzambi akayosha anto lotshungɔ la ndɛ tofudu, koko takawahombaka ndɛ dikila diayɔ. (Eta 9:1-4; enda ndo Lɛw 7:26; 17:13.) Naka l’etena kɛsɔ tofudu tɔmɔtshi takɔsamaka oko tofudu ta ‘pudipudi’, ele nɛ dia ondo lo yoho mɔtshi Nzambi akɛnya woho wakandetawɔ vɔ mbolambola tɔ; ɛkɔndɔ wa lo Bible mɛnyaka dia lo kɛnɛ kendana la mbo ya ndɛ, ndooko fudu yakahombaka mbɔsama oko “mindo” la ntondo ka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ (Lɛw 11:13-19, 46, 47; 20:25; Eoh 14:11-20) Bible hɛnya ɛkɔkɔ shikaa wakɔsamaka tofudu tɔmɔtshi “mindo” lo kɛnɛ kendana la ɔtɛmwɛlɔ. Kaanga mbaki tofudu efula l’atei atɔ aki tofudu tanda waa nyama kana talɛ nyama yambovɔka, koko aha tofudu tshɛ mbaki ngasɔ. (Enda HUPPE.) Didjango sɔ diakayonyɛmaka l’ɔkɔngɔ wa vɔ nshikikɛ sheke y’oyoyo oko wakalembetshiya Nzambi Petero lo ɛnɛlɔ.—Ets 10:9-15.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-1-F 1180 od. 2
Ndjakɔtshakɔtsha mpota
Ɛlɛmbɛ wa Nzambi wakashimbaka dia ose Isariyɛlɛ ndjakɔtshakɔtsha mpota lo demba l’ɔtɛ w’onto lambovɔ. (Lɛw 19:28; 21:5; Eoh 14:1) Lande na? Nɛ dia ase Isariyɛlɛ waki wodja w’ekila le Jehowa, ɛngɔ kande ka laande. (Eoh 14:2) Diakɔ diele vɔ wakahombaka mbewɔ weho tshɛ wa mbekelo y’ɛtɛmwɛlɔ wa dikishi. Ndo nto, ɔkɛnɛmwɛlɔ wa nkandji kambotamba elelo kele oko ndjakɔtshakɔtsha mpota, aki tshelo yakasalaka wodja waki kombeyaka kɛnɛ kele mɛtɛ lo dikambo dia wanɛ wambovɔ ndo lo kɛnɛ kendana elongamelo ka eolwelo. (Dan 12:13; Hɛb 11:19) Ndo lo wedi okina, woho wakawaashimbaka dui sɔ aketshaka ase Isariyɛlɛ ohomba wa mbɔsa demba di’onto la nɛmɔ, etongami ka Nzambi.
NGƆNDƆ KA NTONDO 18-24
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | AKAMBO W’ASE LƐWI 22-23
“Fɛtɛ ya lo eleko l’eleko ndo kitshimudi yayɔ le so”
it-1-F 884-885 od. 5-6
Fɛtɛ k’Ekate waha la wodoya
Lushi la ntondo la Fɛtɛ k’Ekate waha la wodoya aki losanganya la woke efula, aki ndo nto Sabato. Lushi la hende la fɛtɛ kɛsɔ, mbuta ate lo Nisana 16, ase Isariyɛlɛ wakelaka ekanda k’ɔlɔnga w’asami ndo ɛlɔnga wa ntondo wambɛla wakatanemaka la Palɛstinɛ le ɛlɔmbɛdi. La ntondo ka fɛtɛ kɛsɔ, ndooko onto lakahombaka ndɛ ntɔngɔ y’oma l’ekambɔ, oyadi y’eyoyo, ya lofumba kana nyɛ yakawasale la yɔ mapa. Ɔlɔmbɛdi akalambolaka Jehowa diangɔ sɔ lo yoho ya didjidji lo mbetshetsha ekanda ka ntɔngɔ lɛnɛ la lɛnɛ, etena kakandetshetshaka ekanda kɛsɔ mbakawalambolaka ndo ɔsɔngɔ w’ɔkɔkɔ waha l’ɛkɔmɔ w’omi wele l’ɔnɔnyi ɔtɔi oko olambo wa lotshumba kaamɛ la ntɔngɔ yakawasɔhanya la esɔ ndo la ɔliba. (Lɛw 23:6-14) Takawahombaka ntshumba ntɔngɔ kana ofushi ayɔ l’elambwelo oko wakayosalaka ɛlɔmbɛdi l’ɔkɔngɔ. Vɔ kokimɔka aha tsho olambo w’anto tshɛ kana wa wodja w’otondo, koko tɛdikɔ takɔsama dia nkumbo la nkumbo ndo onto tshɛ laki la ekambɔ lo Isariyɛlɛ kakimɔke kɛnɛ kaki la nde oko olambo wa eokelo ka losaka lo diaaso dia fɛtɛ kɛsɔ.—Eto 23:19; Eoh 26:1, 2; enda PRÉMICES.
Kitshimudi. Woho wakawalɛka mapa waha la wodoya l’etena ka l’ɔnɔnyi kɛsɔ, akɔtɔnɛka la wadjango wakasha Jehowa Mɔsɛ watanema lo Etombelo 12:14-20, wadjango asɔ wakendanaka ndo la didjango dia lo divɛsa 19 dia ta ɔnɛ: “Wodoya hawohombe tanema lo mvudu yanyu l’edja ka nshi 7.” Lo Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 16:3 mapa waha la wodoya wakelamɛka “mapa wa sui,” ndo wakoholaka ase Juda ɔnɔnyi tshɛ woho wakawatombe oma l’Edjibito la epatshapatsha (etena kakiwɔ komonga la diaaso dia nkonga dia mapa awɔ mbida [Eto 12:34]. Vɔ wakohɔka woho wakawatshungɔma oma lo asui ndo oma lo lɔhɔmbɔ la l’Edjibito, dui diakɔtɔnɛka la ɛtɛkɛta wa Jehowa wata ɔnɛ: “Dia nyu mbohɔka lushi lakanyatombe oma lo wodja w’Edjibito.” Lam’ele ase Isariyɛlɛ waya l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wayawɔ oko wodja wambotshungɔ ndo dia mɛnya lowando la wɔ otsha le Jehowa laki Otshungodi awɔ, ase Isariyɛlɛ wakasale fɛtɛ ka ntondo lo fɛtɛ shato ya weke ya l’ɔnɔnyi la yimba ya dimɛna.—Eoh 16:16.
it-2-F 527 od. 1
Pɛntɛkɔsta
Takawahombaka nambola ɛlɔnga w’eponda woho wakawalambolaka ɛlɔnga w’asami. Wakasalaka mapa ehende la tenyi pende dia dikumi dia efa w’ofushi w’eponga wa dimɛna (4,4 L) wakadjaka ndo wodoya. Wakelaka diangɔ sɔ ‘oma lo ahole wakawadjasɛka,’ dui sɔ diakɛnyaka dia mapa ɛsɔ wakahombaka monga woho wa mapa wakawasalaka dia ndɛ lo wa ngelo yawɔ koko komonga mapa wakawasalaka lo eyango wa nkamba la wɔ oko mapa w’ekila. (Lɛw 23:17) Wakalambolaka mapa ɛsɔ oko elambo wa lotshumba wa pɛkato kaamɛ l’ɛkɔkɔ ehende wa waomi oko olambo w’osanga. Ɔlɔmbɛdi aketshetshaka mapa ndo ɛkɔkɔ ɛsɔ la ntondo ka Jehowa, lo nkitsha anya l’ɛse ka mapa ndo l’ɛse ka emunyi w’ɛkɔkɔ ko mbetshetshaka lɛnɛ la lɛnɛ, tshelo yakɛnyaka dia diangɔ sɔ diambolambɔma la ntondo ka Jehowa. L’ɔkɔngɔ wa nde nambola mapa ndo ɛkɔkɔ ɛsɔ, ɔlɔmbɛdi akahombaka mbodiɔsa ko nde dilɛ oko olambo w’osanga.—Lɛw 23:18-20.
Onde wɛ ekɔ lo tatshu kaamɛ l’okongamelo waki Jehowa otsha la ntondo?
11 Sho mbakondja wahɔ etena katɔsɛngɔla okongamelo waki Jehowa dia sho nkamba la dako diaki ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ diata ɔnɛ: “Nyɛsɔ todjanake yimba dia tshutshuyana lo ngandji ndo lo akambo w’ɛlɔlɔ, tatotshikake sanganaka kaamɛ oko wele mbekelo k’anto amɔtshi, koko tokeketshanake lam’asaso ndo toleke nsala dikambo sɔ oko wɛnaso dia lushi lakɔ laya suke.” (Hɛb. 10:24, 25) Ase Isariyɛlɛ wakakeketshamaka lo nyuma etena kakawasalaka afɛstɔ wa l’ɔnɔnyi ndo kakawasanganaka dia ntɛmɔla Nzambi. Laadiko dia laasɔ, lo nshi ya Nɛhɛmiya vɔ wakongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena kakawasalaka fɛtɛ ka Totombotombo. (Etum. 23:15, 16; Neh. 8:9-18) Sho lawɔ kondjaka wahɔ etena katshɔso lo nsanganya ya l’etshumanelo ndo ya weke. Diakɔ diele, sho pombaka mbɔtɔka lo nsanganya shɔ dia sho monga la lonyuma la wolo ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ.—Tito 2:2.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Lama olowanyi ayɛ!
3 Naka eendana la so oko ekambi wa Nzambi, kete olowanyi kɛdikɛdi mboka Jehowa ngandji k’oma k’ɛse otema ndo mbomamema la tshondo yaso oko Onto, lo mbetsha lolango lande lo dihole dia ntondo lo tɛdikɔ tshɛ tɔsaso. Tɔsɛdingole awui amɔtshi wendana la woho wakawakambe la tshɛkɛta olowanyi lo Bible. Lo Bible tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakakadimɔma ɔnɛ “olowanyi” nembetshiyaka: tshɛ lo tshɛ, aha la ɛkɔmɔ, kana otondo. Ɛnyɛlɔ, ase Isariyɛlɛ wakalambolaka Jehowa nyama ndo Ɛlɛmbɛ wakataka dia nyama hahombe monga la ɛkɔmɔ. (Lɛw. 22:21, 22) Ekambi wa Nzambi kombetawɔmaka dia nambola nyama k’etshumbe, kele bu la toyi kana kele bu la sso dimɔtshi, ndo vɔ kokokaka nambola nyama kaki la hemɔ. Le Jehowa aki ohomba dia nyama monga k’otondo ndo aha l’ɛkɔmɔ. (Mal. 1:6-9) Sho koka nshihodia lande na kayakiyanya Jehowa lo kɛnɛ kendana la mbomamema la tshondo kana tshɛ lo tshɛ. Etena kasombaso ɛngɔ kɛmɔtshi oyadi olowa, dibuku kana ehomɔ kɛmɔtshi, hatotolangaka mbɔsa ɛngɔ kele la wesho kana kambolana. Sho tolangaka ɛngɔ keeke dimɛna, kaha l’ɛkɔmɔ kana k’otondo. Ngasɔ mbasala ndo Jehowa lo kɛnɛ kendana la ngandji ndo kɔlamelo yele la so le nde. Ngandji ndo kɔlamelo pombaka monga tshɛ lo tshɛ, aha la ɛkɔmɔ kana otondo.
NGƆNDƆ KA NTONDO 25-31
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | AKAMBO W’ASE LƐWI 24-25
“Ɔnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo etshungwelo ka lo nshi yayaye”
it-2-F 137-138 od. 7
Lotshungɔ
Nzambi k’etshungwelo. Jehowa ekɔ Nzambi k’etshungwelo. Nde akatshungola ase Isariyɛlɛ oma lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito. Nde akatɛ Isariyɛlɛ dia etena tshɛ kayowokitanyiyaka ɛlɛmbɛ ande, vɔ wayohombaka nkondja lotshungɔ. (Eoh 15:4, 5) Davidɛ akate dia Jɛrusalɛma y’otondo ‘yayotshungɔ oma lo ekiyanu tshɛ.’ (Os 122:6, 7) Koko, ɛlɛmbɛ akɛnyaka dia naka pami aya woola, nde akakokaka ndjasondja oko mfumbe dia nkotsha ehomba oyadi wande kana w’ase nkumbo kande. Koko Ɛlɛmbɛ wakataka dia ose Hɛbɛru akahombaka ntshungɔ lo l’ɔnɔnyi w’esambele. (Eto 21:2) L’ɔnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ (l’ɔnɔnyi wa 50 tshɛ), wakewoyaka etshungwelo le anto wa lo wodja w’ontondo. Mfumbe tshɛ k’ose Hɛbɛru akatshungɔka ndo pami tshɛ akakalolaka l’ɛtshi kande ka nkɛtɛ ka okitɔ.—Lɛw 25:10-19.
it-1-F 1107-1108 od. 7
Etenyi k’okitɔ
Lam’ele ɛtshi ka nkɛtɛ kakatetemalaka mombama lo dikambo di’ase nkumbo w’otema ɔtɔi lo l’ɔlɔnga la lɔlɔnga, ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ takatahombamaka sondjama pondjo pondjo. Lo mɛtɛ, osondjelo w’ɛtshi ka nkɛtɛ akalemanɛka paka la diokanelo diakawasalaka lo ndjela nɛmɔ dia diangɔ diakahombaka ɛtshi kakɔka nkɛtɛ ndjotondja, oshinga atɔ akadjamaka lo ndjela lofulo l’ɛnɔnyi lakahombaka mbeta dia ndjokoma l’ɔnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ wayela, etena kele ɛngɔ tshɛ kakahombaka nkalola le kanga tɔ naka ɛngɔ kakɔ kotshungɔma la ntondo k’ɔnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ koka. (Lɛw 25:13, 15, 23, 24) Ɔlɛmbɛ ɔsɔ akendanaka la mvudu yaki l’esomba waki kodingama la lokombo yakɔsamaka oko mvudu ya l’andja w’osomba. Lo kɛnɛ kendana la luudu laki l’osomba lakadingama la lokombo, lotshungɔ la litshungola lakahombaka monga paka ɔnɔnyi ɔtɔi ntatɛ oma lo etena kakawalisondja. Ko naka kanga lɔ hakitshungodi l’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi ɔtɔi, kete luudu lɔsɔ lakahombaka monga laki onto lakalisombe pondjo. Lo kɛnɛ kendana la mvudu ya l’esomba w’ase Lɛwi, ase Lɛwi waki la lotshungɔ la ndjitshungolaka pondjo pondjo, nɛ dia ase Lɛwi komonga la etenyi k’okitɔ ka lo wodja.—Lɛw 25:29-34.
it-2-F 70 od. 2
Ɔnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ
Etena kakalɛmiyaka ase Isariyɛlɛ ɔlɛmbɛ wendana l’ɔnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ ɔsɔ, dui sɔ diakakimanyiyaka diaha anto wa lo wodja monga l’ekiyanu wotɛna ɛlɔ kɛnɛ lo wedja efula, wele akanga w’ɛngɔnyi wekɔ lo taleke monga ɛngɔnyi ndo ase woola wekɔ lo taleke monga woola. Ɛlɔlɔ wakakondjaka onto l’onto, akakeketshaka wodja nɛ dia ndooko onto lakahombe monga ko hakondja kana monga ose wola l’ɔtɛ w’ekondjelo; koko onto tshɛ akahombaka nkimɔ woshasha ndo akoka ande lo wahɔ wa wodja w’otondo. Etena tshɛ kakakitanyiyaka ase Isariyɛlɛ Jehowa ndo kakawakambaka la wadjango ande, Jehowa akatshɔkɔlaka dikambɔ diawɔ ndo wakangɛnangɛnaka la yoho y’ɛlɔmbwɛlɔ ka kokele kele paka ɛlɔmbwɛlɔ ka mɛtɛ ka teokrasi mbakahombaka mbowasha.—Is 33:22.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Etena kakosalɛwɔ kɔlɔ
Naka ose Isariyɛlɛ ɔmɔtshi ambɔlɔsha osekande ose Isariyɛlɛ ko ambowola sso, Ɛlɛmbɛ waketawɔka dia onto ɔsɔ kondja dilanya diɛdimi la kɛnɛ kosadinde. Koko, aha ɔnɛ losalewɔ kɔlɔ mbakahombe sɔmbɔya le otshi wa kɔlɔ kana le ose nkumbo kande. Ɛlɛmbɛ wakataka dia dui sɔ diakahombe koma le ewandji, mbuta ate toshushi takasɔnama dia kandolaka weho w’awui asɔ. Woho wakaweyaka dia ondjakanyi kana ɔnɛ lakasalanɛka kɔlɔ l’okonda akakokaka nongola dilanya dia woho akɔ wâmɛ akakimanyiyaka diaha vɔ sɔmbɔya. Koko dui sɔ diakakimanyiyaka ndo lo yoho kina nto.
NGƆNDƆ KA HENDE 1-7
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | AKAMBO W’ASE LƐWI 26-27
“Woho wa nkondja ɛtshɔkɔ wa Jehowa”
Totone “akambu w’anyanya”
8 Ngande wakoka “ukundji” mbɔsama oko nzambi kɛmɔtshi na? Tɔshi ɛnyɛlɔ ka dive dimɔtshi diakakalema l’ekambɔ kɛmɔtshi lo wodja w’Isariyɛlɛ w’edjedja. Diɔ diakakokaka monga ohomba efula lo ohikelo wa luudu kana w’ehele kɛmɔtshi. Lo wedi okina, naka diɔ diakashikikɛma oko “luhingu,” kete diɔ diakakomaka otamba a takanya le wodja waki Jehowa. (Lew. 26:1) Woho akɔ wâmɛ mbele, ndo falanga yekɔ ohomba lo lɔsɛnɔ. Tekɔ l’ohomba ayɔ dia ndjasɛnya, ndo sho kokaka kamba layɔ l’olimu wa Jehowa. (Und. 7:12; Luka 16:9) Koko naka sho mbetsha oyangelo wa falanga la ntondo k’olimu aso w’Okristo, kete falanga yayokoma oko nzambi kɛmɔtshi le so. (Adia 1 Timote 6:9, 10.) Lo andja ɔnɛ wamboleka anto ndjasha l’oyango w’ɛngɔnyi, sho pombaka ndjashikikɛ dia tekɔ la kanyi yele la wɛdimo lo dikambo sɔ.—1 Tim. 6:17-19.
it-2-F 753 od. 2
Wɔma
Lo ndjela woho wakakambaka Jehowa la nde ndo woho wakandosalɛka akambo, Mɔsɛ akayonga la wolo w’efula ndo akasalaka awui wa diambo efula (Hɛb.: môraʼ) lo washo wa wodja wa Jehowa (Eoh 34:10, 12; Eto 19:9) Wanɛ waki la mbetawɔ wakokaka Mɔsɛ wɔma l’ɔtɛ wa lowandji laki la nde. Vɔ wakashihodia dia Jehowa akatɛkɛtaka lo tshimbo yande. Ase Isariyɛlɛ wakahombaka nto monga la wɔma w’efula wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ lo dihole di’ekila diaki Jehowa. (Lɛw 19:30; 26:2) Kɛsɔ akalembetshiyaka dia ase Isariyɛlɛ wakahombaka monga la dilɛmiɛlɔ di’efula lo dihole di’ekila, lo ntɛmɔla Jehowa lo woho wakandalɔmbaka dia vɔ mbɔtɛmɔla ndo nsala akambo lo yoho yɔtɔnɛ la wadjango ande.
w91-F 1/3 17 od. 10
“Wɔladi wa Nzambi” walame etema anyu
10 Jehowa akatɛ wodja ate: “Naka nyu ntetemala ndjela ɛlɛmbɛ ami, nkitanyiya wadjango ami ndo nyu nkamba la wɔ, kete dimi layonyɔlɔshɛ avula lo tena diahombama, ko nkɛtɛ yayɔngɔnya diangɔ ndo esongo wa lo wodja anyu wayɔtɔ elowa awɔ. Dimi layodja wɔladi lo wodja ndo nyayetama, ko ndooko onto layonyotsha wɔma. Dimi layonya nyama ya ngala oma lo wodja ndo ndooko onto layonyɔlɔsha la lokuwa la ta lo wodja anyu. Dimi layɔkɛndakɛnda l’atei anyu ndo layonga Nzambi kanyu, ko nyu lo wedi anyu, nyayonga anto ami.” (Lɛw 26:3, 4, 6, 12) Wodja w’Isariyɛlɛ wakahombe monga lo wɔladi ndo takawahombaka mboka atunyi awɔ wɔma, vɔ wakangɛnangɛnaka la diangɔ dia l’emunyi diaki lawɔ ndo waki la diɔtɔnganelo dia ma ma la Jehowa. Koko, dia nkondja ɛngɛnɔngɛnɔ ɛsɔ tshɛ, wakahombaka nkitanyiya Ɛlɛmbɛ wa Nzambi.—Os 119:165.
Diangɔ di’oshiga wolo dia lo nyuma
it-2-F 564 od. 4
Elando
Etombelo waya oma lo mpindola Ɛlɛmbɛ wa Jehowa. Jehowa akewola ase Isariyɛlɛ dia naka vɔ tona ntetemala nkitanyiya sheke yakandadje la wɔ kete nde ‘akahombaka mbatomɛ elando.’ (Lɛw 26:14-16, 23-25; Eoh 28:15, 21, 22) Lo Afundelo w’otondo, etena katɛkɛtawɔ dikambo dia yoonge ya demba ndo yoonge ya lo nyuma ya dimɛna, dui sɔ mendanaka la ɛtshɔkɔ wa Jehowa (Eoh 7:12, 15; Os 103:1-3; Tok 3:1, 2, 7, 8; 4:21, 22; Ɛny 21:1-4) koko lo wedi okina, etena katɛkɛtawɔ dikambo dia hemɔ, dui sɔ mendanaka la pɛkato ndo la eongelo kele keema kokele. (Eto 15:26; Eoh 28:58-61; Isa 53:4, 5; Mat 9:2-6, 12; Jni 5:14) Ɔnkɔnɛ, dui sɔ diakɛnama hwe dia lo tena dimɔtshi Jehowa Nzambi akatatshaka anto amɔtshi hemɔ mbala kakɔ ɔtɔi kana yema yema, ɛnyɛlɔ etena kakandatatsha Miriyama, Uziya, ndo Ngɛhazi hemɔ ka sudi (Eto 12:10; 2Ɛk 26:16-21; 2Nk 5:25-27), mɛnamaka dia mbala efula hemɔ ndo elando wele l’anto kana wele lo wedja, ndjaaka mbala efula oma l’etombelo wa kɔlɔ wa pɛkato kakatahowɔ kele sho hatokoke mbewɔ. Anto asɔ wakahombe paka mina kɛnɛ kakawonɛka; alemba awɔ wakasowe oma lo etombelo wa kɔlɔ w’oma lo kɛwɔ yawɔ ya kɔlɔ. (Nga 6:7, 8) Lo kɛnɛ kendana l’anto wakayashaka l’awui wa mindo wa dieyanelo, ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akate dia “Nzambi akaakimɔ lo akambo wa mindo, dia alemba awɔ mbishama nsɔnyi l’atei awɔ, . . . vɔ wekɔ lo nongola dilanya dia wolo l’ɔtɛ wa kɔlɔ kawɔ.”— Rɔm 1:24-27.
NGƆNDƆ KA HENDE 8-14
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | WALELO 1-2
“Jehowa kongɛka ekambi ande”
w94-F 1/12 9 od. 4
Dihole diakɔna diele l’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa lo nsɛnɔ yaso ɛlɔ kɛnɛ?
4 Otondonga wɛ aki la washo wele oko wa fudu ko wɛ menda woho wakahange ase Isariyɛlɛ l’oswe wa shɛnga, kakɔna kotoyɛna? Wotɛna nyemba nyemba ya mvudu y’apɛma yɔlɔngami, yodjashi ondo anto miliyɔ shato kana ndekana, wotshumanyi lo ndjela elui awɔ wa waoho asato lo nɔrdɛ, lo sidɛ, lo ɛstɛ ndo lo owɛstɛ. Ndo naka otoyosukana yema, wotɛna ndo olui okina w’anto wotshumanyi suke suke la l’atei atei wa mpango. Elui ɛnɛi w’anto asɔ wakatshumana lo mvudu y’apɛma ya totshitshɛ aki nkumbo ya dioho dia Lɛwi. L’atei atei wa mpango aki ɛtshi ka nkɛtɛ kaki la lokombo lakadingama la mpele di’ahɔndɔ, ɔsɔ aki luudu lɔmɔtshi lakatshikitana la mvudu nkina. Ɔsɔ aki “luudu la dipɛma l’esanganelo” kana tabɛrnaklɛ kakake ‘ase Isariyɛlɛ waki la etema wa lomba’ lo ndjela woho wakawatɛ Jehowa.—Wal 1:52, 53; 2:3, 10, 17, 18, 25; Eto 35:10.
it-1-F 385 od. 6
Mpango
Mpango k’ase Isariyɛlɛ kaki woke efula. Lofulo l’apami wakalɔka ata lakafundjama nkombo oko wakatadiɛnyi la ntondo laki anto 603 550, mbidja ndo wamato ndo ana w’akɛnda, epalanga ndo akanga wa dikɔmɔ, lofulo l’ase Lɛwi laki 22 000 ndo “anto akina efula wakasɔhana la wɔ,” mbuta ate vɔ tshɛ tshɛ waki ondo anto 3 000 000 kana ndekana. (Eto 12:38, 44; Wal 3:21-34, 39) Woke wa mpango ka ngasɔ kombeyamaka mɛtɛ nɛ dia onto l’onto mbishaka kanyi yande lo kɛnɛ kendana la woke atɔ. Etena kakahange ase Isariyɛlɛ lo laandja l’oswe wa Mɔaba, mbɛlɛnganɛ la Jeriko, lo ndjela ɔkɔndɔ vɔ wakahange oma lo “Bɛtɛ-Jeshimɔta polo la Abɛlɛ-Shitimɛ.”—Wal 33:49.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-1-F 767
Ofundjelo wa nkombo
Ofundjelo wa nkombo y’anto, wakasalemaka mbala efula lo mfundja nkombo ndo lo ndjela ɔlɔndji wa dioho ndo lo ndjela nkumbo. Ɔsɔ aki ofundjelo wa nkombo wotshikitanyi la woho watowofundjaka nkombo. Lo Bible ofundjelo wa nkombo y’anto wa lo wodja wakasalemaka lo eyango efula, ɛnyɛlɔ, lo mfuta elambo, nkondja waɛsɛ lo olimu w’ɔsɔlayi kana (lo dikambo di’ase Lɛwi mbidja ndo) sɔnama dia nkamba elimu wa lo tɛmpɛlɔ k’ekila.
NGƆNDƆ KA HENDE 15-21
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | WALELO 3-4
“Olimu w’ase Lɛwi”
it-2-F 655 od. 1
Ɔlɔmbɛdi
L’ɛse ka sheke y’Ɛlɛmbɛ. Etena kaki ase Isariyɛlɛ lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito, Jehowa akayakidiɛ ana wa nondo tshɛ w’apami w’ase Isariyɛlɛ etena kakandadiake ana wa nondo w’ase Edjibito lo sui dia dikumi. (Eto 12:29; Wal 3:13) Ana wa nondo asɔ wakahombe monga wa Jehowa, ndo nde akahombe nkamba la wɔ paka l’olimu wa laande. Nzambi otɔsɔna ana wa nondo tshɛ w’apami wa l’Isariyɛlɛ dia vɔ monga ɛlɔmbɛdi ndo kambaka lo tɛmpɛlɔ kande k’ekila. Koko nde kosala ngasɔ, nɛ dia nsangwelo diande aki dia nsɔna dioho di’ana w’apami w’ase Lɛwi dia vɔ kambaka olimu ɔsɔ. Diakɔ diele, nde aketawɔ dia mpɛnya ana wa nondo w’apami w’oma lo dioho dikina 12 dia lo wodja la ana w’ase Lɛwi (tokanula taki Efrayimɛ la Manase, ana ahende w’apami waki Yɔsɛfu, wakadiemaka oko dioho pende). L’ɔkɔngɔ wa vɔ mfundja nkombo, wakɛnyi dia lofulo l’ana wa nondo w’apami waki la ngɔndɔ ɔtɔi kana ndekana waki komonga ase Lɛwi laki 273, ndeka lofulo l’ana w’apami w’ase Lɛwi, diakɔ diele Nzambi akalɔmbaka ɔna pami tshɛ laki lo lofulo la 273 l’ana w’apami waki komonga ase Lɛwi dia vɔ kimɔka onto l’onto oshinga w’etshungwelo wa tɔshɛkɛlɛ totanu (nshi nyɛ dɔlara 11) ndo akuta asɔ wakahombaka kimɔma le Arɔna nde la anande w’apami. (Wal 3:11-16, 40-51) La ntondo ka vɔ kimɔka falanga shɔ ko Jehowa ambotanganyaka ana w’apami wa lo dioho di’Arɔna dia vɔ kambaka oko ɛlɔmbɛdi lo Isariyɛlɛ.—Wal 1:1; 3:6-10.
it-2-F 133 od. 1
Ana w’ase Lɛwi
Elimu wakawakambaka. Ase Lɛwi wakakengama la nkumbo shato y’oma le ana w’apami wa Lɛwi, nkombo yawɔ yɔ nyɛ: Ngɛrɛshɔna, Kɔhata ndo Merari. (Eta 46:11; 1Ɛk 6:1) L’oswe wa shɛnga, onto tshɛ la lo nkumbo kɛsɔ aki la dihole diakandadjasɛka suke la tabɛrnaklɛ. Nkumbo k’aseka Kɔhata ka lo dioho dia Arɔna wakadjasɛka la ntondo ka tɛbɛrnaklɛ oma lo ɛstɛ. Ana akina wa lo nkumbo ka Kɔhata wakadjasɛka lo Sidɛ, aseka Ngɛrɛshɔna wakadjasɛka lo Owɛstɛ ndo aseka Merari wakadjasɛka lo Nɔrdɛ. (Wal 3:23, 29, 35, 38) Olimu w’ase Lɛwi aki wa memɛ, nkongola ndo wa mɛmbaka tabɛrnaklɛ. Etena kakakokaka ka monɛ oma lo mpango, Arɔna nde la anande w’apami wakaholoyaka dihɔndɔ di’okombɔ diakakakitolaka dihole di’Ekila la dihole dioleki Ekila ndo vɔ wakadikombaka ɔshɛtɛ w’ɔmɛnyi, dilambwelo ndo diangɔ dikina di’ekila ndo la diangɔ diaki l’elambwelo. Ana wa Kɔhata mbakɛmbaka diangɔ sɔ. Ana wa Ngɛrɛshɔna wakahombaka mɛmba ahɔndɔ w’apɛma, okombɔ alɔ, dihɔndɔ di’okombɔ dikambo dia soko dia luudu la dipɛma, ahɔndɔ w’okombɔ wahanema lo lokombo, ɛkɔdi wahɔndɔ w’apɛma, (ondo ɛkɔdi wa lo tabɛrnaklɛ tɔamɛ). Ndo aseka Merari, olimu awɔ aki wa nkokɛ kadrɛma, akundji, dikitshelo dia mfɛsa diele l’afuku, wekɔ alɔ ndo ɛkɔdi (ɛkɔdi wa lo lokombo lakadingaka tabɛrnaklɛ).—Wal 1:50, 51; 3:25, 26, 30, 31, 36, 37; 4:4-33; 7:5-9.
it-2-F 133 od. 1
Ase Lɛwi
Lo nshi ya Mɔsɛ, paka ɛnɔnyi 30 mbakakokaka ose Lɛwi mɛmba ɛkɛndɛ tshɛ, ɛnyɛlɔ ɛkɛndɛ wendana la mɛmba tabɛrnaklɛ ndo diangɔ dia lɔkɔ etena kakawatonɛka. (Wal 4:46-49) Elimu ekina wakakambemaka oma le wanɛ waki l’ɛnɔnyi oma lo 25, koko ondo komonga elimu wa wolo, wele oko mɛmba tabɛrnaklɛ. (Wal 8:24) Lo nshi ya Nkumekanga Davidɛ, ɛnɔnyi ɛsɔ wakakitshakitshama otsha l’ɛnɔnyi 20. Ɔkɔkɔ wakasha Davidɛ aki w’ɔnɛ tabɛrnaklɛ hayɛmbama nto (kakayɔhɛnyamaka la tɛmpɛlɔ). Ose Lɛwi akakokaka komɛ nkamba elimu wa wolo naka nde aya l’ɛnɔnyi 50. (Wal 8:25, 26; 1Ɛk 23:24-26; enda ÂGE.) Ase Lɛwi wakahombaka mbeya Ɛlɛmbɛ dimɛna dimɛna, nɛ dia mbala efula wakawaelɛka dia tadia ɛlɛmbɛ akɔ lo sɛkɛ ndo tetsha anto wa lo wodja.—1Ɛk 15:27; 2Ɛk 5:12; 17:7-9; Nɛh 8:7-9.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Monga la lomba kɛdikɛdi mboka Nzambi wɔma!
13 Woho wakôkimanyiya Jehowa lo tena di’asui akakimanyiya Davidi dia ndeka mboka Nzambi wɔma ndo dui sɔ diakakeketsha wɛkamu ande le Nzambi. (Osambu 31:22-24) Koko, lo waaso asato, Davidi akashisha wɔma wakandokaka Nzambi ndo dui sɔ diakonge l’etombelo wa kɔlɔ efula le nde. Diaaso dia ntondo ekɔ lam’akandalɔngɔsɔla dia mɛmba ɔshɛtɛ wa sheke wa Jehowa otsha la Jerusalɛma lo pusupusu lo dihole dia vɔ mɛmbama l’ahɛka w’ase Lɛwi, oko wakadjangaka Ɛlɛmbɛ wa Nzambi. Etena kakakimɛ Uza lakatatshindjiyaka pusupusu Ɔshɛtɛ diaha vɔ kɔ, nde akavu ko wonya akɔ l’ɔtɛ wa ‘tshelo yaha la dilɛmiɛlɔ shɔ.’ Eelo, Uza akasale pɛkato ka woke, koko lo dikambo sɔ, woho waki Davidi kokitanyiya dimɛna Ɛlɛmbɛ wa Nzambi mbaki lo kiɔkɔ y’etombelo wa kɔlɔ ɛsɔ. Mboka Nzambi wɔma kɛdikɛdi sala akambo lo yoho yɔtɔnɛ la lolango lande.—2 Samuele 6:2-9; Walelu 4:15; 7:9.
NGƆNDƆ KA HENDE 22-28
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | WALELO 5-6
“Ngande wakokayɛ mbokoya akidiami?”
it-2-F 381-382
Okidiami
Wanɛ wakatshikaka dɔkɔlɔkɔ dia monga okidiami wakahombaka nɛmiya awui asato wayela anɛ: 1) takandahombaka nnɔ wanu wadjoya; ndɛ elowa wa vinyɔ, oyadi w’eyoyo kana wamboma kana nnɔ ashi awɔ; 2) takandahombaka minya divo dia l’ɔtɛ ande; 3) takandahombaka minanda odo w’onto kana w’ɛngɔ kɛmɔtshi, oyadi kaanga odo w’owotɔ wa suke suke: ombutshi wa pami, wa womoto ɔnango la pami kana kadiyɛnde.—Wal 6:1-7.
Alɔkɔlɔkɔ wa laande. Onto tshɛ lakatshikaka dɔkɔlɔkɔ dia laande “dia “nsɛna oko Okidiami [mbuta ate, ndjakimɔ, kitshama laande] dikambo dia Jehowa,” takandahombaka mbetawɔ di’anto mbotombola lo ndjasha lo yoho mɔtshi yambotamba elelo kana ndjasɛka lo yoho yambotoleka. Koko ɛlɛmbɛ wakataka dia ‘nde ekɔ ekila le Jehowa nshi tshɛ yende Okidiami’.—Wal 6:2, 8; enda ndo Eta 49:26, nɔtɛ.
Kɛnɛ kakawalɔmbaka akidiami kaki l’elembetshielo wa laande ndo la kitshimudi l’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa. Akidiami waki oko ɔlɔmbɛdi a laadiko, laki lo menda olimu w’ekila wakandakambaka, takandakokaka minanda odo w’onto, oyadi kaanga odo w’owotɔ ande wa suke suke. Lo menda woke woke wa ɛkɛndɛ waki la nde wakɔtɔnɛka la elimu wakandasalaka, ɔlɔmbɛdi a laadiko ndo ɛlɔmbɛdi ekina komonga la lotshungɔ la nnɔ wanu kana wanu wadjoya etena kakawakambaka elimu awɔ w’ekila la ntondo ka Jehowa.—Lɛw 10:8-11; 21:10, 11.
Ndo nto, okidiami (Hɛb.: nazir) ‘akahombaka ntshikala ekila lo ntshika divo diande mbola’, djembetelo yakakimanyiyaka anto tshɛ esadi eto dia vɔ mɛna dia nde ekɔ okidiami wakayakidia. (Wal 6:5) Tshɛkɛta yakɔ yaamɛ ya lo hɛbɛru ya nazir yakakambemaka nto lo dikambo dia ‘ekambɔ ka vinyɔ kakiwɔ kokandjolaka’ lo ɛnɔnyi wakasalemaka sabato ndo ɛnɔnyi w’ɔngɛnɔngɛnɔ, ɛnɔnyi wakɔsakamaka oko ekila. (Lɛw 25:5, 11) Ekɔ nto ohomba mbeya dia lokaka la ngaingai lakalɔtaka ɔlɔmbɛdi a laadiko la ntondo ka dihɔndɔ diadingawɔ l’ɔtɛ laki l’efundelo wakawamame lɔkɔ ɛnɛ: “Jehowa ekɔ kanga ekila,” efundelo wakelamɛka “djembetelo y’ekila ya ndjakimɔ [Hɛb.: nézèr, ndja oma lo tshɛkɛta yakɔ yaamɛ ya nazir].” (Eto 39:30, 31) Woho akɔ waamɛ mbele, dɛmbɔ dia nkoso kana diadɛmɛ diakalɔtaka nkumi ya dikanga y’akitami wa lo Isariyɛlɛ diakelamɛka nto ɔnɛ nézèr. (2Sa 1:10; 2Nk 11:12; enda CONSÉCRATION; COURONNE) Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akate dia l’etshumanelo k’Akristo, wakasha wamato divo di’etale dia vɔ mbɛlaka. Dui sɔ mboholaka womoto dia nde ntshikitana la pami; ndo nde pombaka mbohɔka dia monga l’okitshakitsha l’ɛse ka tɛdikɔ takakongɛ Nzambi. Ɔnkɔnɛ, awui wele oko, aha minya divo (dui diahakoke pami nsala), mbewɔ nnɔ wanu ndo mbewɔ ndjadja woho wa mindo tshɛ, akɛnyaka okidiami ohomba wa ndjasɛka ndo nkitanyiya tshɛ lo tshɛ kɛnɛ kakawatɛka Jehowa.—1Kɔ 11:2-16; enda CHEVEUX, POILS; COUVRIR LA TÊTE; NATURE.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
w05-F 15/1 30 od. 2
Ambola w’oma le ambadi
Lo kɛnɛ kendana la Samisɔna, nde aki okidiami lo yoho kina yotshikitanyi. La ntondo ka nde mbotɔ, ondjelo wa Jehowa akatɛ nyango ate: “Eenda, wɛ ayotshɔ diemi ndo ayota ɔna pami, koko ɛrɛswara hawohombe mbeta l’ɔtɛ ande, nɛ dia ɔnakɔ ayonga Okidiami waki Nzambi oma ko eotwelo kande ndo nde kayotatɛ nshimbɛ ase Isariyɛlɛ oma lo anya w’ase Filistiya.” (Emb 13:5) Samisɔna kotshika dɔkɔlɔkɔ dia monga okidiami. Nzambi ndamɛ mbakawetɛ okidiami ndo nde akahombe monga okidiami lɔsɛnɔ lande l’otondo. Ɛlɛmbɛ wele oko aha minanda odo w’onto komendanaka la nde. Ko otondongaka nde akananda odo aha la mbeya, ngande wotondokoka ntatɛ monga okidiami nto etena kele nde aki okidiami oma ko eotwelo kande ndo nde akahombe monga okidiami lɔsɛnɔ lande l’otondo? Kɛnɛ kele mɛtɛ ele awui wakawalɔmbaka akidiami wakayakidiaka lɔsɛnɔ l’otondo wakatshikitana lo toho tɔmɔtshi la kɛnɛ kakawalɔmbaka akidiami wakayakidiaka la lolango lawɔ.