ONDE NKƐTƐ KAYOTSHIKALAKA PONDJO?
EKONDA
AMBENYI wa siansɛ amɔtshi mbɛdikaka ekonda wa la nkɛtɛ l’asasa wakimanyiya onto dia nsɛna. Lande na? Nɛ dia l’ɛnyɛlɔ k’asasa, ekonda ndɛkɔlaka mindo oma lo lɔpɛpɛ. Vɔ kotolaka dioxyde de carbone diele kɔlɔ le anto. Ekonda tondjaka hiɛlɛlɛ, ɛngɔ kele la so ohomba efula etena kahɛngaso. Pursa oko 80 y’esongo ndo nyama yele la nkɛtɛ sɛnaka l’ekonda. Sho hatokoke nsɛna otondongaka ekonda bu.
Ekonda wekɔ lo waale
Ɔnɔnyi tshɛ, wekɔ lo nkɔta miliyara y’esongo, mbala efula dia mbɛdia dihole dialangawɔ nsala ekambɔ. Ambeta oko ɛnɔnyi 75, k’ahende ɔtɔi k’ekonda walɔ amvula efula wakashishɔ.
Etena kalanyema okonda ɔmɔtshi, nyama ndo esongo wa lɔkɔ ndanaka.
Nkɛtɛ kakatongama dia tshikalaka pondjo
Kaanga l’ahole wele suke l’esongo tshɛ wakakɔtama, ekonda koka monga nto. Atete edja, wanɛ weka awui wendana l’esongo wakakashimɔ dia mɛna woho wele bɛtshi dia nkɛtɛ diakawakɔtɛ esongo efula diakanyomonga ekonda w’amɛna. Enda bɛnyɛlɔ diayela nɛ:
Ekonda wakawakambe dia nsala dikambɔ ko wakatshikala hwe aha la monɛ ndooko ɛngɔ ndjongaka ekonda nto. Wekelo ɔmɔtshi wakasalema l’ahole 2200 wa l’Amɛrikɛ ndo l’Afrikɛ wa lo owɛstɛ wakɛnya dia, esongo wa l’okonda kokaka mbola nto aha la koka ɛnɔnyi dikumi.
Lo ndjela wekelo wakasalema ndo wakatondjama lo Jurnalɛ yelɛwɔ Science, anyangiyangi mɛnyaka dia ondo l’ɛnɔnyi suke la 100, ekonda ɛsɔ koka nyomomga woho wakiwɔ ntondo ka vɔ nkɔta esongo.
Atete edja, ambeyi wa siansɛ wa la Brésil wakeke dia mbeya kana ekonda mbolaka esadi esadi naka anto mbidja welo dia nyomonɛ esongo lɔkɔ.
Dia ntɛkɛta dikambo di’anyangiyangi wakasale wekelo ɔsɔ, dibuku dimɔtshi (National Geographic) mbutaka ɔnɛ: “Vɔ waki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbishola dia wonelo w’esongo bu ohomba.” L’edja k’ɛnɔnyi etanu eto, vɔ wakahembe dui sɔ aha la monɛ ndooko osongo, ko esongo “efula wakatombe vɔamɛ.”
Kɛnɛ katasalema
L’andja w’otondo, anto wekɔ lo mbidja weolo dia nkokɛ ekonda watanema ndo nɔngɔsɔla wɛnɛ wakalanyema. Lo ndjela alapɔlɔ ɔmɔtshi w’oma lo Nations unies, Etombelo wele la dui sɔ ele, l’andja w’otondo paka k’ahende ɔtɔi k’esongo mbakɔtama lo mbɛdika l’efula k’esongo wakakɔtama l’ɛnɔnyi ndekana akumi ahende l’etanu wetshi.
Koko, aha welo esɔ eto mbakoka mbidjama dia nkokɛ ekonda aso. Alapɔlɔ ɔmɔtshi wakatondjama oma le organization Global Forest Watch mbutaka ɔnɛ: “Lofulo l’ekonda w’etekele latalanyema lataaleke ntshikitana l’ɛnɔnyi engana weke kambeta.”
Kɔpanyi yakɔta esongo dia mbika aha la lotshungɔ l’oma le ewandji wa lɛɛta, kondjaka miliyara y’adɔlara ndo woho wewɔ la lokaki mbele lo kiɔkɔ ya olanyelo w’ekonda w’etekele.
Anto kokɛka ekonda lo nkɔta esongo ɛmɔtshi wambola, ko monɛ ekina w’eyoyo
Ɛkɔkɔ wa monga l’elongamelo—Kɛnɛ kata Bible
“Jehowaa Nzambi akatondja oma lo nkɛtɛ esongo tshɛ wele amɛna menda ndo amɛna dia ndɛ.”—Etatelo 2:9.
Otungi w’ekonda tshɛ akaatonge lo yoho yakokaso ntetemala nkondja wahɔ oma lɔkɔ. Nde nangaka nkokɛ ekonda aso ndo diangɔ di’amɛna diele lɔkɔ.
Bible mɛnyaka dia Nzambi hatetawɔ dia akanga wa lokaki ndanya nkɛtɛ ndo diangɔ tshɛ diasɛna lɔkɔ. Enda sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nzambi ndakaka dia nkɛtɛ kayotshikalaka pondjo,” lo lɛkɛ 15.
a Jehowa mbele lokombo la mɛtɛ laki Nzambi.—Osambo 83:18.