ONDE WƐ AKEYAKA?

Ekakatanu akɔna wakahomana la Hɛrɔdɛ dia nyomohika tɛmpɛlɔ ka la Jɛrusalɛma nto?

L’etatelo, Sɔlɔmɔna akake tɛmpɛlɔ ka la Jɛrusalɛma lo dikona ndo akake mpele lo lɛkɛ la ɛstɛ ndo lo owɛstɛ ka dikona l’oyango wa mbidja mpele diashimba akɛlɛdu dia mbata lowenga lo dihole di’ekila. Hɛrɔdɛ akalange dia tɛmpɛlɔ monga dimɛna ndeka kaki Sɔlɔmɔna, diakɔ diele nde akatatɛ nyomokihika nto ndo kinunya.

Waa ɛjɛnyiyɛrɛ waki Hɛrɔdɛ wakanunya ɛtshi ka nkɛtɛ k’ebamubamu ka lo nɔrdɛ ka tɛmpɛlɔ, l’oyango wa nunya mpele diashimba akɛlɛdu dia mbata lowenga. Lo lɛkɛ la sidɛ, lɔyɛnga lakanune polo lo mɛtrɛ 32. Dia nkotsha oyango ɔsɔ, elimu w’ave wa longele wakatatɛ salema ndo ehele ka wolo kakahikama. Lo ntena dimɔtshi, ehele kɛsɔ kaki la mɛtrɛ 50 l’otale.

Hɛrɔdɛ kosala dia ndanya nkum’etema y’ase Juda kana nkomiya elimu wa lo tɛmpɛlɔ ndo elambo wakalambɔmaka. Josèphe ombewi w’ɛkɔndɔ w’ose Juda mbutaka dia Hɛrɔdɛ akalowanya ndo ɛlɔmbɛdi w’ase Juda dia vɔ kɔlɔngaka ave ndo sɛlaka abaya l’oyango waha onto lakikɔ komonga la lotshungɔ ndjosala olimu lo dihole di’ekila.

Hɛrɔdɛ akavu la ntondo ka nshidiya olimu ɔsɔ. Oya l’ɔnɔnyi wa 30 l’ɔkɔngɔ wa Yeso mbotɔ, ohikelo wa tɛmpɛlɔ nto wakasalema l’edja ka ɛnɔnyi 46. (Joani 2:20) Angripa II, okana waki Hɛrɔdɛ mbakayoshidiyaka olimu ɔsɔ l’atei atei wa ntambe ka ntondo l’ɔkɔngɔ wa Yeso mbotɔ.

Lande na kele ase Malta wakafɔnyaka ɔnɛ ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ aki ondjakanyi?

Ondo anto amɔtshi wa la Malta wakasɛngiyama oma lo mbekelo ya ɔtɛmwɛlɔ w’ase Grɛkɛ. Tɔsɛdingole kɛnɛ kakatombe l’ɔkɔngɔ wa Pɔɔlɔ mimbɔ l’ashi la Malta oko wɛnyamidiɔ lo dibuku dia Etsha. Etena kakanaka ɔpɔstɔlɔ ekanda ka nkunyi dia nkimanyiya asekande wakatɛngɔlaka la nde lam’ele wakambɔ, oloyi wakadingama lo lonya lande. Lo dikambo sɔ mbele, ase disɛnga sɔ wakatatɛ mbuta vate: “Onto ɔnɛ ekɔ mɛtɛ ondjakanyi ndo kaanga kambondoka oma l’ashi, losembwe hawotshiki dia nde ntetemala nsɛna.”—Etsha 28:4.

Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ: “Losembwe” lanɛ yekɔ “di’ke.” Tshɛkɛta shɔ koka nembetshiya losembwe aha lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ. Lo ndjela mbekelo y’ase Grɛkɛ, Dike akikɔ lokombo la jambizambi ya womoto ya losembwe. Vɔ wakafɔnyaka dia jambizambi shɔ akɛnaka awui w’anto ndo akatɛka Zeusɛ awui wa wɛngiya wakasalemaka lo woshɛshɛ dia nde mbisha atshi wa kɔlɔ dilanya. Diakɔ diele lo ndjela dibuku dimɔtshi, wanɛ wakadjasɛka la Malta wakakoke mfɔnya ɔnɛ: “Lam’ele Pɔɔlɔ akahande oma l’ashi, nde ekɔ onto lamboshama dilanya oma le jambizambi ya womoto Dike . . . oma lo tshimbo y’oloyi.” Anto wakayotshikitanyaka tokanyi etena kakawɛnyi hwe dia Pɔɔlɔ kɔɔkɔtama lɔlɛngɔ l’oloyi.