VO VINGAWOVYA MABANJA | KULERA ŴANA
Kuŵerenga Nkhwakukhumbika Ukongwa ku Ŵana—Chigaŵa Chakwamba: Kumbi Atanja Kuŵerenga Pamwenga Kuwonere?
Pa nyengu yakupumuwa, kumbi mwana winu watanja kuchitanji: kuwonere mavidiyo pamwenga kuŵerenga? Kumbi watanja ukongwa: foni pamwenga buku?
Kwa vyaka vinandi, ŵanthu atimbanyizgika ukongwa kuŵerenga chifukwa cha TV ndipuso vinthu vinyaki vo awonere ndi kuchita pa intaneti. Jane Healy yo wangulemba buku laki mu 1990 lakuti Endangered Minds, wangukamba kuti: “Mukuluta kwanyengu, ŵanthu angaleka kuŵerenga.”
Pa nyengu yo, munthu uyu walembiyanga buku laki, ŵanthu aŵanaŵananga kuti angaleka cha kuŵerenga. Kweni pasonu panu pajumpha vyaka 30, ndipu akaswiri anyaki muvyaru vo ŵanthu atanja kugwiriskiya ntchitu vipangizu vamazuŵa nganu, aziŵa kuti achinyamata anandi atanja cha kuŵerenga nge mo ŵanthu achitiyanga kali.
Mu nkhani iyi, tikambiskanengi mafumbu yanga
Ntchifukwa wuli kuŵerenga nkhwakukhumbika ukongwa ku ŵana?
Asani muŵerenga, muyeruzgiya. Mwakuyeruzgiyapu, asani muŵerenga nkhani, muyeruzgiyengi mo mazu nga ŵanthu wo ŵe mu nkhaniyo, ngavwikiya. Kumbi yiwu awonekanga wuli? Kumbi vinthu venga wuli paumoyu wawu? Wakulemba wangakonkhoska vinthu vinyaki, kweni wakuŵerenga wangakhumbika kuyeruzgiya nkhani yosi.
Ama anyaki zina lawu a Laura angukamba kuti: “Asani tiwonere mafilimu ndi mavidiyo, tiwona waka mo ŵanthu anyaki ayeruzgiya nkhani. Nge mo mungakondwe ndi kuwonere mavidiyo, pe so chinthu chakukondwesa ndi kuŵerenga. Yimwi ndimwi muyeruzgiya vo munthu munyaki wangulemba.
Kuŵerenga kutovya ŵana kuti aje ndi mijalidu yamampha. Po ŵana aŵerenga, atamba kuŵanaŵaniya masuzgu ngo angakumana nangu kweniso mo angangamalisiya. Atenere so kuŵikiyapu mtima pa vo aŵerenga. Asani achita viyo, aja ndi mijalidu yamampha nge kuzikira, kujiko ndipuso lisungu.
Aja ndi lisungu? Hinya! Akufufuza anyaki akamba kuti asani ŵana aŵerenga nkhani mwakuphwere, yitiŵawovya kuŵanaŵaniya mo munthu wa mu nkhani yo wavwiya. Venivi vitovya kuti nawu ayambi kulongo jalidu la lisungu ku ŵanthu wo atiŵaziŵa.
Kuŵerenga kutovya kuti munthu waŵanaŵanengi ukongwa. Akuŵerenga atanja kuŵerenga nyengu yeyosi yo angayanja kweniso aweriyamu mu vo aŵerenga kali kuti avwisi vo wakulemba nkhani yo wakamba. Asani achita viyo, akumbuka umampha vo aŵerenga ndipuso vitiŵawovya.—1 Timote 4:15.
Ada anyaki zina lawu a Joseph angukamba kuti: “Asani munthu uŵerenga, ungaziŵa vo nkhani yo yikamba, kulumikiza ndi vo uziŵa kali ndipuso kuwona vo usambira mu nkhani yo. Mavidiyo kweniso mafilimu nganandi ngatitichiska cha kuti tiŵanaŵaniyengi vinthu ukongwa.”
Fundu yakukhumbika ukongwa: Chinanga kuti mavidiyo ndi vinthu vinyaki vakukhumbika, kweni ŵana ŵinu asoŵengi vinthu vinyaki vakukhumbika ukongwa asani aleka kuŵerenga.
Kumbi mungaŵachiska wuli ŵana kuti aŵerengengi?
Muyambengi mwaliŵi. Ama a ŵana ŵaŵi, zina lawu a Chloe, angukamba kuti: “Ŵana ŵidu taŵaŵerengiyanga nkhani ŵechendaweku ndipu ŵati awaku, tingulutirizga. Tikondwa kuti tingulutirizga. Mukuluta kwanyengu, angwamba kwanja kuŵerenga.”
Fundu ya mu Bayibolu: “Kutuliya pa ulitema wasambira malemba ngakupaturika.”—2 Timote 3:15.
Mujengi ndi malu ngamampha ngakuŵerenge. Mujenji ndi malu ngamampha ngakuti mwana winu waŵerengiyengeku ngo wangasuzgika cha kusaniya mabuku ngakuti waŵerengengi. Ama a ŵana anayi zina lawu a Tamara, angukamba kuti: “Musaniyengi mabuku ngo mwana winu wangayanja kungaŵerenga ndikungayika pafupi ndi bedi laki.
Fundu ya mu Bayibolu: “Sambiza mwana nthowa yo watenere kwendamu; ndipu chinanga wangakuwa watuwengemu cha.”—Nthanthi 22:6, mazu ngamumphata.
Mujiŵikiyengi mphaka asani mugwiriskiya ntchitu intaneti. Ada anyaki zina lawu a Daniel awona kuti mbumampha kuleka kugwiriskiya ntchitu vipangizu va mazuŵa nganu ndi mazulu. Yiwu angukamba kuti: “Chinanga ungaŵa usiku umoza pa sabata, tija kwambula kuwonere TV. Tija ndi nyengu yakuŵerenge pamoza pamwenga weyosi pakuyija.”
Fundu ya mu Bayibolu: “Musimikizi kuti vinthu vakukhumbika ukongwa ndi nivi.”—Afilipi 1:10.
Mujengi chakuwoniyapu chamampha. Ama a ŵana ŵaŵi asungwana zina lawu a Karina, angukamba kuti: “Asani ŵana ŵinu mutiŵaŵerenge nkhani, muŵerengengi nge kuti vinthu vo vichitika nadi. Asani mutanja kuŵerenga, viwovyengi ŵana ŵinu kuti ayanjengi kuŵerenga.
Fundu ya mu Bayibolu: “Lutirizga kujipereka pa nkhani ya kuŵerenga pa gulu la ŵanthu.”—1 Timote 4:13.
Mbana wosi cha wo angayanja kuŵerenga. Kweni asani muŵachiskengi, vingaŵawovya kuti aŵerengengi. Ada a ŵana ŵaŵi anthukazi zina lawu a David, achita vinandi. Yiwu wangukamba kuti: “Nditanja kuŵerenga vo ŵana ŵangu aŵerenga, venivi vitindiwovya kuziŵa nkhani zo atanja ndipuso kusaniya vinthu vakuti tikambiskani. Te ndi kagulu kakuŵerenge. Nkhakukondwesa ukongwa!”