Bhibhiliya — nyo tumbege li ganeyago lisine
Khu myaga ni myaga, vathu nya mitumbunugo ni makhalelo nyo hambanehambane, va wonide Bhibhiliya nga libhuku nyo tumbege ni gu ganeya lisine. Muhuno, dzimiliyoni nya vathu va ngu landreya sihevbudzo sayo. Ganiolu vambe vo pimisa gu khavo Bhibhiliya libhuku nya gu mba na lisima li tadego khu mitsheketo ni dzikaringane. Khu yavbi mawonelo yago? Ina Bhibhiliya ya gu ganeya lisine kamo?
KHU GINANI HI NGA TUMBAGO BHIBHILIYA
U nga dziti kharini gu khuwe Bhibhiliya yi ngu yedwa khu gu u yi tumba? Nga dundrugeya: Abari gu khu myaga ni myaga pari yago ya gu gu embeya lisine, si ngu kodzega gu mu wona nga muthu nyo tumbege. Ina Bhibhiliya yi nga fana ni pari yoyo nyo tumbege? Wona siyeyedzo nyo khaguri.
Valovi nyo tumbege
Valovi nya Bhibhiliya va di tumbegide, nigu, dzitepo nya dzingi va di gu ganeya khu sihoso sawe. Khu giyeyedzo, muprofeti Jona ganede khu gu mba engisa gwaye. (Jona 1:1-3) Khu lisine, uye a gu sega libhuku laye khu gu ganeya khedzi a layidwego khidzo khu Nungungulu. Ganiolu uye kha zama gu dzi emeleya ambari olu a tshamuseyago khedzi a layidwego khidzo. (Jona 4:1, 4, 10, 11) Gutumbega nya valovi nya Bhibhiliya ga gu yeyedza gu khugo avo va di gu dzi garadzeya gu lova lisine.
Wusingalagadzi wu phasago
Ina kala muhuno wusingalagadzi nya Bhibhiliya wu ngo phasa? Lisinelo. Khu giyeyedzo, wona esi Bhibhiliya yi ganeyago maningano ni gu pwanana gwadi ni vambe: “Iso mu vbwetago gukhenu vathu va mi girele, va gireleni nenu.” (Matewu 7:12) “Phindrulo nya gu dzi nogise, yi ngu vbodzisa likhulo, aholu magana nya gupaye, ma gu wusa likhulo.” (Mavingu 15:1) Vbavbandze nyo kanakane, wusingalagadzi nya Bhibhiliya wu ngo phasa ngudzu kala muhuno.
Matimo nya lisine
Ndrani nya matimo nya guvbanye, wugevisise nya wungi wa gu yeyedza gu khuwo mahungu nya mangi, malanga ni sirigo si ganedwago omu nya Bhibhiliya gu diri silo nya lisine kamo. Khu giyeyedzo, nga wona esi. Bhibhiliya yari khiyo, matshiguni ya Nehemiya, vathu va Tiro va nga bani va vbanya Jerusalema, “va diri ni dzindzandzi ni yimbe mirwalo nya sombo.” — Nehemiya 13:16.
Ina gyomo si seketeyago matimo yaya? Ina. Vaarqueólogos va manide sombo sa vaFinisiya tigoni ga Israyeli, iso si yeyedzago gu khiso gu di gu girwa dzinogosi vbakari nya mayigo yaya ya mavili. Vbavbandze nya isoso, tepo gu nga kembakembwa Jerusalema, gu di manwa sipandrepandryana nya dzindzandzi dza yiphwani ya Mediterrâneo. Vakembi vava va gu tiyisega gu khavo dzindzandzi dzedzi dzi vbohide mule ni vagiri nya nogosi. Hwane nya gu gevisise gwadi mahungu yaya, gihevbuli gimwegyo gi di khigyo: “Satshavbo sa gu yeyedza gu khiso malito ya [Nehemiya] 13:16 nyo khayo vathu va Tiro va di gu rengisa dzindzandzi Jerusalema, lisine.”
Lisine nya siyensiya
Bhibhiliya libhuku li ganeyago khu wukhongeyi ni matimo gupheya. Ganiolu ambari ya gu ba yi ganeya khu silo nya siyensiya, ya gu ganeya lisine. Wona giyeyedzo gegi.
Omu nya 3500 myaga hwane, Bhibhiliya yi di gu ganede gu khiyo mafu maladzidwe “ndrengelengeni.” (Joba 26:7) Esi si di gu hambana ngudzu ni malipha nyo khayo mafu ma di gu deluga vbatshani nya mati, mwendro ma rwadwe khu pharara nya yikhongolo. Hwane nya 1100 myaga na li lovidwe libhuku la Joba, vathu va di ngo khodwa gu khavo mafu momo vbatshani nya gilogyo. Ganiolu, 300 myaga hwane, khu 1687, Isaac Newton a di dusa libhuku laye na gu ganeya khu força da gravidade a bwe khuye mafu momo ndrengelegeni tshambi tshivba mweyo nya gu mba wonega. Matimo yaya nya siyensiya, ma di seketeya esi Bhibhiliya yi nga ba yi si ganede 3 mil myaga hwane!
Lisine nya siprofeto
Ina hi nga tumba siprofeto nya Bhibhiliya? Wona giyeyedzo gimwegyo: Giprofeto gya Isaya khu gutshungunudwa ga Bhabhiloni.
Giprofeto: Omu mwaga nya wu 700 na yi nga si vbohi tepo yathu, Bhabhiloni na nga si khali tsindza nya litigo, Isaya a di profetide gu khuye Bhabhiloni a na padwa khu limbe litigo nigu khu gu gimbiya nya tepo gu na khala marumbi. (Isaya 13:17-20) Isaya a di bwe a ganeya ni lina la oyu a nga hadzi si thangeya, a gu Kiro. Ni gu gambe, Isaya a gu tshamuseya khu wumeseri wu nga hadzi thumiswa khu Kiro, a gu gu “bangisa” mitshongo. A di bwe gambe khuye malimba ya dhoropani kha ma na nga segwa. — Isaya 44:27–45:1.
Gutadzisega: Hwane nya 200 myaga nya gu ba Isaya a ganede khu giprofeto gegi, pfhumu nya muPeresi yi di wugeya Bhabhiloni. Gu diri mani lina laye? Kiro. Ganiolu si di gu garadza gu beya Bhabhiloni khu kotani nya mabhiyo nyo laphe ni tsongo wa Eufrate wu nga ba wu vbindra khu dhoropani ni mudzibambe nya mabhiyo. Khu kharato, Kiro ni libutho laye a di pengisa mati. Mati ma di vbunguga avba nya gu va tshatuga khu mawundru kala va vboha avba nya mabhiyo nya lidhoropa. Khu gighelo nyo khaguri, vaBhabhiloni va di digide malimba mphampha! Khu kharato, Kiro ni libutho laye va di beya dhoropani va ya li pala.
Ganiolu gyomo gi nga ba gi ngo keneleya. Ina Bhabhiloni kamo gu hegiside khu gu khala marumbi? Khu tepwana nyo khaguri gu di ngari ni vathu va nga ba va ngo vbanya mule. Ganiolu, muhuno, marumbi ya Bhabhiloni — ma gomogo vbafuvbi ni Bagdá, Iraque — ma gu yeyedza gu khayo giprofeto gya Isaya gi tadzisegide. Khu lisine, hi nga tumba Bhibhiliya ambari ya gu ba yi ganeya khu wumindru.