Mitshamuselo nya malito nya Bhibhiliya
A B D E F G H I J K L M N O P R S T V W Z
A
Akaya.
Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo go thudwa provhinsya yi nga ba yi romo sul ga Gresya, ni gu lidhoropa lakone gu diri Korinto. Sipandre satshavbo sa Poleposezi ni gipandre gya vbakari ga Gresya a nga ba a manegeya vbavbandze nya mati si di gu lumba Akaya. — Mth 18:12.
Alabhastru.
Go thudwa lina nya maboteri nya perfume. Maboteri yoyo ma di gu girwa khu giwindri gi nga ba gi manega vbafuvbi ni Alabhastron, Egipto. Gu tala nya maboteri yoyo ma diri ni girothwana gi nga ba gi kolarwi gasi perfume yi si vbalagi. Khu gu gimbiya nya tepo, giwindri gyogyo nigyo gi di ranwa pwani alabhastru. — Mr 14:3.
Alfa ni Omega.
Alfa letra nyo pheye nya abhesedharyo nya Gigreki. Omega letra nyo hegise nya abhesedharyo nya Gigreki. Ya mavili ma gu thumiswa guraru omu ga Gutuledwa kha nga maranelo ma thumiswago gasi gu rana Nungungulu. Umo nya malanga yoyo ya mararu gu thumiswago Alfa ni Omega, si ngu fana ni gu pwani: “Oyu nya gupheye ni oyu nya guhegise” ni “maphelo ni mahegiso.” — Gut 1:8; 21:6; 22:13.
Altari.
Go thudwa plataforma mwendro gilo nyo khugege nyo girwe khu mafu ni siwindri, dzibloko nya siwindri mwendro khu madhera, na yi namegedzedwe simbi mudzibambe gwatshavbo. Gu diri wulanga gu nga ba gu ningeledwa avbo miphaso mwendro libani gasi gu khozeya. Omu nya sala nyo pheye nya tabhernakeli ni eyi nya tempele, gu diri ni “altari nya oru” nya yidugwana gasi gu vbiseya avbo libani. Gialtaryana gyogyo gi di gu giridwe khu madhera, na gi namegedzedwe oru. Khu vbavbandze gu diri ni altari nya yikhongolo nya kobre yi nga ba yi thumisedwa gasi gu vbiseya avbo miphaso. Omu nya wukhozeyi nya malipha gu di gu olovedwa gu thumiswa nidzo dzialtari. — Eks 39:38, 39; 1Dzf 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Mth 17:23.
Amen.
“Si na girege” mwendro “khu lisine.” Lito leli la guta khiyo nya lito nya Gihebheru li gu khilo amán, si thulago “nyo tumbege.” Lito “Amen” lo ganedwa gasi gu dzumeleyana ni gisambanyo, nombelo mwendro esi si ganedwego. Umo ga Gutuledwa la gu thumiswa gasi gu rana khilo Jesu. — Dhet 27:26; 1Dzik 16:36; Ro 1:25; Gut 3:14.
Areyopagu.
Gigomo nyo laphe gi manegago Atena khu norte ga khuga-dambo ga Akropoli. Eli gambe lina nya tribhunali nya yikhongolo yi nga ba yiri yoyo. Khavbo Paulo a nga yiswa khu vafilozofo va Epikuru ni va Estoyiku gasi a ya ganeya khu gukhodwa gwaye. — Mth 17:19.
Armagedhoni.
Eli lito nya Gihebheru nyo pwani Har Meghiddóhn, li thulago “Gigomo gya Mejidho.” Lito leli lo gimbeleyana ni “nyimbi nya litshigu nya likhongolo la Nungungulu, oyu nya Tshivba Yatshavbo” avba “dzipfhumu nya mafu yatshavbo” dzi na tshanganago gasi gu dwana nyimbi ni Jehovha. (Gut 16:14, 16; 19:11-21) — Wona avba va nga pwani TSHANISA NYA YIKHONGOLO.
Asélgeia.
— Wona avba va nga pwani MAVBANYELO NYA DZITSHONI.
Aziya.
Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, Aziya lina nya provhinsya ya Roma yi nga ba yi pata gipandre gya pfola-dambo olu gu ranwago pwani Turkiya ni sidwani nyo khaguri nya nga Samosi ni Patimosi. Tsindza gakone gu diri Efesu. — Mth 20:16; Gut 1:4.
B
Bhabhatiso; Gu bhabhatisa.
Lito nya Gigreki li nga vbindrugedzedwa pwani gu bhabhatisa lo thula “gu nega” mwendro gu dumwedza matini. Jesu o vbweta gu khuye valandreyi vaye va bhabhatiswa. Bhibhiliya yi ngu ganeya gambe khu gubhabhatiswa ga Johani, gubhabhatiswa khu liphuvbo nya guage, ni gubhabhatiswa khu nilo ni dzimbe dzibhabhatiso. — Mt 3:11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1 Pe 3:21.
Bhahali.
Nungungulu nya Mukhanani a nga ba a wonwa nari uye mune wa ndzadzini ni uye a nga ba a resa dzindzadzi ni gu nonisa mafu. Lito Bhahali li di gu thumiswa gambe gasi gu thula vanungungulu va mule va nga ba vari mwalo lisima. Lito leli, khu Gihebheru, lo tshamuseya gu khilo: “Mune; Pfhumu.” — 1Dzf 18:21; Ro 11:4.
Bhelizebhu.
Lina leli go thudwa Sathane a gu mufumeyi mwendro pfhumu nya madhemoni. Khatshi lina leli la gu dugeya avbo nya lina, Bhahali-Zebhubhe, a gu Bhahali a nga ba a khozedwa khu Vafilistiya Ekoroni. — 2Dzf 1:3; Mt 12:24.
Brasa.
Pimo wu nga ba wu thumiswa gasi gu pima gueta nya mati, wu di gu dingana 1,8 dzimetro. — Mth 27:28.
D
Dhekapoli.
Tsawa nya madhoropa nya Gigreki wu wumbwako khu 10 madhoropa, (la gu dugeya avba nya lito nya Gigreki, déka si thulago, “10” ni pólis, si thulago “lidhoropa”). Nigu gambe gu diri litigo la khuga-dambo ga Ghalileya ni Tsongo wa Joridhane, avba gu nga ba gu manegeya avbo wungi nya madhoropa yoyo. Gu diri tsindza nya dzinogosi ni mavbanyelo nya Vagreki. Jesu vbindride khu wulanga wowu ganiolu gumwalo ni wulanga wumowo gu nga lowa gupwani uye wusede madhoropa yaya. — Mt 4:25; Mr 5:20.
Dhenaryu.
Gingengere nya prata gya Roma gi nga ba gi peza tanga nya 3,85 dzigrama. Ga mweyo nya dzibambe dzayo yi diri ni githombe gya Sezari. Muthu a di gu hakhiswa gingerengere gegi hwane nya gu ba a thumide listhigu rumba nigu gu diri “khupo” owu Vajudha va nga ba va yede gu livba ga Varoma. — Mt 22:17; Lu 20:24.
Dhiyabhulosi.
Drakima.
Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo go thudwa gingerengere nya Gigreki nya prata igyo tepo yoyo gi nga ba peza 3,4 dzigrama. — Mt 17:24.
Dzegiso.
Tengo wu livbwago gasi gu tshudzisa muthu nyo khaguri a modwego, mwendro a tsayiswago, mwendro a tshanisekago, mwendro avbo nya gighoho mwendro avba nya mangava. Khandri tepo yatshavbo dzegiso wu nga ba wu livbwa khu dzitsapawu. (Isa 43:3) Dzegiso wu di gu tala gu thumiswa ga siemo nya singi. Khu giyeyedzo, matewula yatshavbo nya vama nya sirengo mwendro nya vathu va Israyeli ma di gu lumba Jehovha, khu kharato gu di gu vbwetega gu vathu va tshudziswa avba nya gu thumeye basi Jehovha. (Mit 3:45, 46; 18:15, 16) Ga gu tshuka mombe nya gikelemu yi phenula yi songa muthu wu di gu vbwetega dzegiso gasi gu tshudzisa mune wayo avba nya tsayiso nya gufe. (Eks 21:29, 30) Ganiolu, dzegiso wu di si thumi abari gu muthu a di songa khagwenye. (Mit 35:31) Nya lisima ga satshavbo, Bhibhiliya yi ngu tshingisa dzegiso owu Kristo a livbidego khu thumisa gufa gwaye, nga muphaso, gasi tshudzisa vathu nya gu engise avba nya gighoho ni gufa. — Ndz 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.
Dzikeho nya altari.
Silo nya khatshi dzikeho dzi nga khedza vbavbandze, si nga ba si romo omu nya 4 dzikhona nya dzialtari nyo khaguri. — Le 8:15; 1Dzf 2:28; Gut 9:13.
Dzikerubhimi.
Dzingilozi nya gikhalo nya gu khugege ngudzu dzi girago mithumo nya guhathege. Dzi hambanide ni dziserafimi. — Ge 3:24; Eks 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.
Dzingilozi.
Lito leli la guta khavba nya lito nya Gihebheru nyo pwani malʼákh ni ilo nya Gigreki nyo pwani ággelos. Malito yaya khu gu kongoma sa gu fana ni gu khuwe “girumwa” ganiolu ma gu ba ma thula girumwa nya liphuvbo ma gu vbindrugedzedwa pwani “ngilozi.” (Ge 16:7; 32:3; Jak 2:25; Gut 22:8) Dzingilozi sivangwa nya liphuvbo si gu ni tshivba, si vangidwego gale yoyo khu Nungungulu, na si gu vangi vathu. Omu nya Bhibhiliya dzingilozi dza gu ranwa pwani “makhulukhulo [nyo age],” “sanana sa Nungungulu,” ni “nyeledzi ya vbadzimindrutunu.” (Dhet 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14) Idzo kha dza girwa ni makhodzelo nyo velegeyani ganiolu dzi di girwa mweyo mweyo. Tengo wadzo wu ngu vbindra 100 dzimiliyoni. (Dhan 7:10) Bhibhiliya yi ngu ganeya gu khiyo mweyo ni mweyo yi na ni lina ni gu dzi na ni makhalelo mwendro mavbanyelo nya gu hambane. Ambari lolo, khu gu dzi nogisa, kha dzi dzumeyi gu khozedwa, nigu gutala nya idzo kha dza dzumeya gu ganeya malina yadzo. (Ge 32:29; Lu 1:26; Gut 22:8, 9) Idzo dzomo omu nya siemo nyo hambane nigu dzi kabanisedwe mithumo nyo hambane-hambane nya nga eyi: Gu thuma mbeli nya gikhalo nya wufumu gya Jehovha, gu ganeya mahungu yaye, gu vhikeya sithumi sa Jehovha sa mafuni, gu lamula guya khu guruma ga Nungungulu, ni gu phasedzeya thumo nyo tshumayele mahungu nya yadi. (2Dzf 19:35; Ndz 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Gut 5:11; 14:6) Ga tepo yitago dzi na phasa Jesu nyimbini nya Arimagedhoni. — Gut 19:14, 15.
Dzipawu nya ningelo.
Go thudwa 12 dzipawu dzi nga vegwa khu sibubu sivili si nga kabanisedwa khu 6 dzipawu, vbatshani nya meza ya wulangani nya guage wa omu nya tabhernakeli ni omu nya tempele. Dzi di gu ranwa gambe pwani “dzipawu nya gu vegedzedwe khu sibubu” mwendro “dzipawu nya miningelo.” Dzisabhadho dzatshavbo, ningelo wowu wa Nungungulu wu di gu tshikedzwa khu dzipawu nya dziphya. Khu giolovedzo, vaprista khavo basi va nga ba va hodza dzipawu dzi nga ba dzi duswa khu mule.—2Dzik 2:4; Eks 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Heb 9:2.
Dzipfhumu nya lidhoropa.
Omu nya gikolonyi nya Giroma, dzipfhumu nya madhoropa gu diri vaadhiministradhori nya mufumo. Thumo wawe wu di gu pata gu woneleya gasi gu si manegi pfilupfilu, gu woneleya dzitsapawu, gu lamula sindraga-milayo, ni gu tshusa gu khavo muthoyo a tsayiswa. — Mth 16:20.
Dzisolo.
Siwindryana mwendro sidherana nyo khaguri si thumiswago gasi gu hunga makungo nyo khaguri. Dzi di gu thedwa omu nya dzitshoka nya sombo mwendro omu nya gyombo nyo khaguri, khu hwane si guhudwa vbavbatshi, oyu gi nga ba gi mu thegeya mwendro gu mu hidzimeleya khuye a hathidwego. Gutala nya dzitepo isoso si di gu girwa ni milombelo. — Mt 27:35; Mth 1:26.
E
Ewufrati.
Tsongo nyo laphe ngudzu wu gu na ni lisima ngudzu wu gomogo sul ga khuga-dambo ga Aziya nigu moyo nya mitsongo mivili nya yikhongolo ngudzu ya Mezopotaniya. Wa gu khumbugwa khu tepo nyo pheye omu ga Genesi 2:14, nga moyo nya 4 mitsongo ya Edheni. Wu di gu manegeya vbinganoni ga norte omu nya gipandre gi nga ba gi ningedwe Vaisrayeli. — Ge 15:18; Gut 9:14; 16:12.
F
Faro.
Lina li thumiswago gasi gu rana dzipfhumu dza Egipto. 5 vafaro va khumbugwago omu nya Bhibhiliya khava: (Sisaki, So, Tiraka, Neko, Hofira). Malina nya vambe vafaro gupata ni ava va nga nga manana omu nya siemo nyo khaguri ni Abrahama ni Mosi ni Josefa kha ma khumbugwi. — Eks 15:4; Ro 9:17.
Festa nya Dzipawu nya mba thedwa Livhirina.
Mweyo nya 3 dzifesta nya dzikhongolo edzi Vaisrayeli va nga ba va gira mwaga ni mwaga. Yi di gu pheya khu 15 nya Nisani a nga ba ari litshigu hwane nya Phasika nigu yi di gu simama khu 7 matshigu. Ga festa yeyi, Vaisrayeli va di yede gu hodza basi dzipawu nya mba thedwa livhirina gasi gu dundruga Guduga gwawe khu Egipto. — Eks 23:15; Mr 14:1.
Festa nya Dzitabhernakeli.
Yi tidwago gambe nga festa nya mitshatsha mwendro festa nya gu wungedzeye. Yi di gu girwa khu 15 kala 21 nya ngima nya Etanime. Festa yeyi gu di gu kulungedwa guvbwerwa gu nga ba gu girega guvbeyani nya mwaga nya gulime ga Vaisrayeli. Gu diri tepo va nga ba va tsaka ni gu bonga makategwa ya Jehovha aya a va ningidego mathembweni gwawe. Avba nya festa yeyi, Vaisrayeli va di gu khala omu nya mitshatsha gasi gu dungruga Guduga gwawe khu Egipto. Gudiri mweyo nya 3 dzifesta edzi vama vatshavbo va Israyeli va nga ba va yede gu hongola Jerusalema. — Le 23:34; Ezr 3:4; Joh 7:2.
Festa nya guagiswe.
Gu diri litshigu limwedo khu mwaga li nga ba livegisidwe gasi gu agisa tempele, hwane nya gu ba yi nyenyezisidwe khu Antioku Epifaniyu. Festa yeyi yi di gu pheya khu 25 nya Kislewu, yi vbedza 8 matshigu. — Joh 10:22.
G
Gehena.
Lina nya Gigreki nya Kova wa Hinomi, sul ga khuga-dambo ga Jerusamela wa gale. (Jer 7:31) Omu nya siprofeto, gu khumbugidwe nga wulanga gu nga hadzi dzudzugedwa umo sirumbi. (Jer 7:32; 19:6) Gumwalo wulanga si nga lowa gu pwani sirengo mwendro vathu va di hadzi rinywa Gehena gasi va ya vbiswa na va ngo vbanya mwendro gu tshaniswa. Khu kharato, khu ndzinya nyo fananise, ugo kha gu emeyi wulanga nya gu mba wonega omu mihefemulo nya vathu yi tshaniswago kala gupindruga khu nilo nya lisinesine. Ganiolu Jesu ni vapizane vaye va thumiside lito Gehena gasi gu ganeya khu ndziya nyo fananise khu tsayiso nya “gufa nya wuvili,” a gu gutshungunudwa nya gupindruge. — Gut 20:14; Mt 5:22; 10:28.
Ghadhi.
Muthu a khalago vbavbandze ngudzu-ngudzu wutshigu gasi gu vhikeya vathu mwendro dzinyumba nigu adzina a nga womba alarmi a gu wona mhango. Gu tala nya dzitepo vavhijiya va di gu ema omu nya mimuru mwendro nya dzipredhyu dza dhoropani gasi va khedziseya khu hwindzo esi si tago, na si nga si vbohi vbafuvbi. Umo nya wusotshwa gwardha yo tala gu ranwa pwani i ghadhi mwendro mukhedziseyi. — Mt 27:65; 28:4.
Giaramayiko.
Lidimi nyo fane ni Gihebheru. Ya mavili mo thumisa abhesedharyu nyo fane. Gupheyani li di gu ganedwa khu Vaaramewu ganiolu khu gu gimbiya nya tepo li phede gambe gu thumiswa mufumoni wa Asiriya ni Bhabhiloni tepo va nga ba va gimbidzisa mahungu nya dzinogosi ni simbe silo. Tepo Persiya a nga ba a lulamisa silo nya mufumo, anuye a di gu thumisa lidimi leli. (Ezr 4:7) Sipandre nyo khaguri nya libhuku la Ezira, Jeremiya ni Dhaniyeli si lovidwe khu Giaramayiko. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo gu thumisidwe malito nyo khaguri nya Giaramayiko. — Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Dhan 2:4b–7:28; Mr 14:36; Mth 9:36.
Gifananiso; Gu khozeya sifananiso.
Gifananiso githombe gi thumiswago gasi gu emeya gilo nya lisine mwendro nya gu gi dundrugeye. Igyo gi nga thumiswa avba nya wukhozeyi. Gu khozeya gifananiso so thula gu khidzimeya, go gombeleya, gu khuzeya mwendro gu haladza gifananiso. — Ndz 115:4; Mth 17:16; 1Ko 10:14.
Gifungo.
Gitumbiso egi muthu, khu gu dzigoleya, a girago ga Nungungulu na gu mu tumbisa gu khuye a na mu gireya gilo nyo khaguri, gu mu ninga gilo nyo khaguri, gu beleya thumo nyo khaguri mwendro gu diga silo nyo khaguri ambari na sa sa vivba. Gifungo gi diri ni tshivba nya nga eyi nya gisambanyo. — Mt 5:33.
Gigholowo.
Gu tala nya dzitepo mavbala mavili ma kembidwego khu dzinivel nya gu hambane, limwedo na li romo vbavbatshi limbe na li romo vbatshani vbagiwindritunu nya tumbunugu. Dziuvha dzi di sugwa avba nya liphala la vbatshani sumu yakone yi reyela yi hongola umo nya liphala la vbavbatshi khu gu thumisa wulanga wu nga podwa. Lito leli la gu thumiswa khu ndziya nyo fananise gasi gu thudwa gulamula ga Nungungulu. — Gut 19:15.
Gigreki.
Lidimi li ganedwago khu vathu va Gresya. Lito leli gambe li ngu thumisedwa gasi gu thula oyu a velegidwego Gresya mwendro oyu a velegidwego omu nya mweyo nya dzindranga nya Vagreki. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo lito leli li ngu thumisedwa malangani nya mangi; li ngu thumisedwa omu nya vathu va gu siri Vajudha mwendro vale va thumisago tumbunugo ni lidimi nya Gigreki. — Joy 3:6; Joh 12:20.
Gikhalo nya gulamule.
Gu tala nya dzitepo plataforma nyo khugege yi litwago khu dziskadha avba dzipfhumu dzi khalago gasi gu embeya gitshungu esi dzi hungidego. Malito “Gikhalo nya Gulamule gya Nungungulu” ni “Gikhalo nya Gulamule gya Kristo” ma gu emeya malulamiselo ya Nungungulu nya gulamule vathu. — Ro 14:10; 2Ko 5:10; Joh 19:13.
Gilalelo gya Pfhumu.
Gigiro gu thumiswago vhinyu ni pawu nya mba thedwa livhirina, nga giyeyedzo nya novba ni givili gya Jesu. Gipfhitsha nya gu dundruge gufa ga Jesu. Guya khu Milowo, sa gu gurumedza gu Makristo ma gira Gilalelo gya Pfhumu. Igyo gi ngu ranwa gambe pwani “Gidundrugiso.”
Gipandre nya wu 10.
I décima parte mwendro 10 dzipursento dzi ningedwago mwendro dzi livbwago nga khupo, ngudzu-ngudzu ga silo si gimbileyanago ni wukhongeyi. (Mal 3:10; Dhet 26:12; Mt 23:23; Heb 7:5) Nayo wa Mosi wu di gu lomba gu khuwo gipandre nya wu 10 nya silo sa thembweni ni gipandre nya wu 10 nya gu engedzelege nya dzimombe ni dzinvuta si ningedwa ga Valevhi mwaga ni mwaga gasi va dzi vbanyisa khiso. Anavo Valevhi va di gu ningeya ga wuprista wa Aroni, gipandre nya wu 10 nya esi va nga ba va hakha gasi gu anavo va dzi vbanyisa. Gu diri ni simbe sipandre nya wu 10. Muhuno kha si lombi gu Makristo ma ningeya gipandre nya wu 10.
Giprofeto.
Mahungu ma tago khiyo ga Nungungulu, si nga gira nari siyeyedzo nya gugola ga Nungungulu mwendro gu gira khu gu ganeya kamo. Si ngu kodzega gu giprofeto nari gihevbudzo nya mavbanyelo gi tago khiyo ga Nungungulu, mahungu ma ganeyago khu nayo nyo khaguri, mwendro gulamula gu tago khiyo ga Nungungulu, mwendro mahungu nya silo si na giregago. — Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Giwindri gya vbakhonatunu.
Giwindri gi thedwago vbakhonatunu nya nyumba gasi gu tshanganisa dziparedhi dzimbili gasi gu dzi tiyisa. Giwindri nya litshina gu diri giwindri nya fundação mwendro gisekelo. Khu giolovedzo gu di gu hathwa giwindri nya gu tiye gwadi gasi gu gira dzinyumba ni mimuru nya madhoropa. Lito leli li ngu thumiswa khu ndziya nyo fananise avba nya gu girwe nya litigo. Jesu a gu ranwa pwani “giwindri nya gisekelo” gya vbakhonatunu nya libandla nya Wukristo, ilo li fananiswago ni ndranga ya liphuvboni. — Ef 2:20; Job 38:6.
Giwindri nya gitshindru.
Giwindri nya rodha gi nga ba gi handzegwa vbatshani nya gimbe giwindri nya rodha gasi gu kuya dzimbewu dzi khala wuguvbi. Va di gu theya simbi khu vbakhari ni vbakari nya giwindzi gya vbavbatshi gasi va kodza gu dzuluwugisa egi gya vbatshani. Dziteponi nya gulowe nya Bhibhiliya, omu nya dzindranga nya dzingi, vanyamayi va di gu thumisa sitshindru nya gu tshindre khu mandza. Kha nga olu tshigu ni tshigu vathu va nga ba va mana gilo nyo hodze khu gu thumisa siwindri sesi nya mandza, Nayo wa Mosi wu di gu himbedzeya gu ya dzegeya muthu giwindri gegi a gu ba a gu dhevha; wu di gu himbedzeya ambari kamo gu ya rwala giwindri gya vbatshani. Sitshindru nya sikhongolo, ganiolu nya makhalelo nyo fane ni esi nya mandza, si di gu dzulugisedwa khu sirengo. — Dhet 24:6; Mr 9:42.
Giyeyedzo.
Gu kwamula.
Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, go thudwa gu veta, nigu gu di gu thumiswa gilo khu potatunu gakone gi gu ni sipfhundru si gu ni miba. — Joh 19:1.
Gu mba aga.
Lito leli li ngu thumiswa gasi gu thula muthu a tsundzidego givilini mwendro a fanyago matshina nya milayo nya mavbanyelo. Umo nya Bhibhiliya lito leli li ngu thumiswa dzitepo nya dzingi gasi gu thula esi si gu mba hakhega mwendro si nyenyezidego guya khu Nayo wa Mosi. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Mth 10:14; Ef 5:5) — Wona avba va nga pwani GUAGA.
Gu ndraga nayo.
Gu gira esi si hambanago ni nayo, gu ndraga nayo wu vegidwego. Omu nya Bhibhiliya, gu ndraga nayo so fana ni “gu ghoha.” — Ndz 51:3; Ro 5:14.
Gu ninga githawo Nungungulu.
Gu ninga silo sisiwana.
Gu ninga silo gasi gu phasa ava va hamugago. Ambari olu si si khumbugwigo khu gukongoma omu nya Milowo nya Gihebheru, Nayo wu di gu ningeya sileletelo nyo khongome ga Vaisrayeli maningano khesi si nga ba si gurumedzega gu va gireya sisiwana. — Mt 6:2.
Gu pfhunga; Gu jejuwari.
So thula gu hunga gu vbedza tepo nyo khaguri nya mba hodza gilo. Vaisrayeli va di gu jejuwari khu Litshigu nya gu Divaledwe Sighoho, dziteponi nya sigaradzo ni tepo va vbwetago giphaso gya Jehovha. Vajudha va di gu vegide 4 matshigu gasi va jejuwari khu kotani nya sigaradzo esi va nga emisana naso ndrani nya matimo yawe. Kha si hungi gu Makristo ma jejuwari. — Ezr 8:21; Isa 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Mth 13:2, 3; 27:9.
Gu todza; Gutodzwa.
Eli lito nya Gigreki li thulago “gu todza khu mati nyo khaguri.” Gilo mwendro muthu a di gu todzwa mafura gasi gu yeyedza gu pwani a dzihendzeledzide gasi gu gira thumo nyo khaguri nyo hathege. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, lito leli gambe la gu thumisedwa gasi gu thula gu todzwa khu liphuvbo nya guage vale va hathidwego gasi guya vbanya ndzadzini. — Eks 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Mth 10:38; 2Ko 1:21.
Guaga.
Aya makhalelo ya Jehovha; go tudwa gu mba nyenyeza. (Eks 28:36; 1Sa 2:2; Joh 17:11) Ga gu ba gu thudwa vathu (Mr 6:20; Mth 3:21), silo (Ro 7:12; 11:16; 2Tm 3:15), wulanga (Mt 4:5; Mth 7:33; Heb 9:1), mithumo (Eks 36:4), khu Gihebheru ni Gigreki lito leli la gu ningeya mongo wowu: gu hambaniswa mwendro gu agiswa gasi gu thumeya Nungungulu nya guage; giemo nyo vegwe khu bambe gasi gu thumeya Jehovha. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, lito “guaga” la gu thumiswa gasi gu thula muthu a gu ni mavbanyelo nya gu mba nyenyeza. — 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Guaga.
Omu nya Bhibhiliya, lito leli kha li gimbileyani basi ni guaga givili, ganiolu la gu thula gambe gu sayisa mavbanyelo nya mba na noda, gibawa, mavbanyelo ma gu mwalo ni gevbini gi tsundzisago mwendro gi ghohago khu mavbanyeloni ni liphuvboni. Omu nya Nayo wa Mosi, guaga si di gu gimbileyana ni gu landreya milayo yi gimbileyanago ni guaga. — Le 10:10; Ndz 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.
Gudzilaya.
Gugaradzega.
Guswihala muthu a gu nago khu gu ba a fedwe mwendro gu emisana ni gigaradzo nyo khaguri. Dziteponi nya gulowe nya Bhibhiliya, vathu va di gu vega matshigu nyo khaguri va nga hadzi yeyedza khayo gugaradzega. Vbavbandze basi nya gu muthu a liya khu lito nyo khugege gasi gu yeyedza gu khuye garadzegide, si di gu olovelega gambe gu ambala sombo nyo hathege, gu dzi thedzeya nguma hungoni, gu pferula sombo ni gu dzi veteleya khana. Gutala nya dzitepo ga gu dzingwa muthu, gu di gu ranwa vathu ava thumo wawe gu nga ba guri gugaradzega. — Es 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Joh 11:33; Gut 21:4.
Guhana wugwera.
Guhandzega mandza.
Guhegisa nya litigo.
Wuvbindrugedzeyi nya lito nya Gigreki nyo pwani aión li thulago gilo gi gomogo mwendro silo si yeyedzago nango nyo khaguri. Bhibhiliya ya gu khiyo “litigo leli” ya gu thula makhalelo nya silo si giregago tigoni gwatshavbo ni mavbanyelo nya litigo. (2Tm 4:10) Khu gu thumisa pwanano nya Nayo, Nungungulu a di emisa nango eyi vambe va yi ranago gu khavo nango nya Giisrayeli mwendro nya Gijudha. Jesu Kristo khu gu thumisa muphaso waye nya gu tshudzise thumisidwe khu Nungungulu gasi gu pheya dzinango nya dziphya dzi patago libandla nya Makristo ma todzidwego. Ayoyo ma diri maphelo nya nango nya yiphya eyi gwayo si nga tadzisega esi si nga ba si romo omu nya pwanano nya Nayo. Ga dzimbe dzitepo lito leli la gu thumiswa gasi gu thula dzinango nyo hambane-hambane mwendro makhalelo nya silo si giregago tigoni, esi si gomogo mwendro esi na manegago. — Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.
Guhegisani nya litigo.
Tepo yi yisago guvbeyani nya makhalelo nya litigo ma fumedwago khu Sathane. Ya gu gimbiya gumogo ni gu wuya ga Kristo. Jesu a na ruma dzingilozi gu khuye dzi “hambanisa vathu va girago silo nya guvivbe vbakari ga ava nya gu lulame,” dzi bwe dzi fuvisa vathu vovo va girago silo nya guvivbe. (Mt 13:40-42, 49) Vapizane va Jesu va di gu vbweta guti gukhavo gu na ba guri lini “guhegisa” gogo. (Mt 24:3) Na a si gu gweyi ndzadzini, Jesu a di tumbisa valandreyi vaye gu khuye a na ba ari navo kala ga tepo yoyo. — Mt 28:20.
Gululama.
Omu nya Milowo sa gu thudwa esi nyo lulame gu khu gugola ga Nungungulu. — Ge 15:6; Dhet 6:25; Sof 2:3; Mt 6:33.
Gusambanya.
Malito muthu a ganeyago gasi gu yeyedza gu khuye gilo gyogyo lisine mwedro gitumbiso nyo khigyo muthoyo a na gira mwendro kha na nga gira gilo nyo khaguri. Gutala nya dzitepo gifungo egi muthu a girago ga mumbe muthu nya khongolo guvbindra uye, ngudzu-ngudzu ga Nungungulu. Jehovha giride gifungo gasi gu tiyisa pwanano a wu giridego ni Abrahama. — Ge 14:22; Heb 6:16, 17.
Guta.
Omu nya mimongo nyo khaguri nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, lito leli la gu thula guta ga Jesu Kristo nga Pfhumu nya Wumesiya, wu nga pheya tepo a nga emiswa ndzadzini nga Pfhumu, wu simama ndrani nya matshigu nya guhegise nya makhalelo yaya nya silo. Guta ga Kristo, kha gu thuli guta a dzegeya gu bweleya, ganiolu gu na ni tepo nyo khaguri gu vbedzago. — Mt 24:3.
Guvala; Givalo.
Sa gu thula gu suveya silo nya mba sadi muthu mwendro gilogyo. Gutala nya dzitepo givalo go thudwa malito ma ganedwego mwendro giprofeto nya silo nya mba sadi si tago. Givalo gya gu ba gita khiyo ga Nungungulu mwendro khiyo nya muthu a nga dzumeledwa gu gi gira, gi na ni lisima ni tshivba nya nga giprofeto. — Ge 12:3; Mit 22:12; Mr 11:21; Mth 23:12; Ro 12:14; Ga 3:10.
Guvbevbera.
Khesi vathu va girago gasi gu hambanisa dzimbewu ni mahangani. Guvbevbera gu di gu girwa khu mandza, na va gu thumisa simbo. Ganiolu abari gu esi va vbwetago gu vbevbera singi, va di gu thumisa simbe silo; va di gu thumisa mitshini nyo khaguri yi nga ba yi ndrindrwa khu sirengo. Mitshini yoyo yi di gu vbindra khu vbatshani nya dzimbewu dzi ladzidwego. — Le 26:5; Isa 41:15; Mt 3:12.
Guwonega nya ngima.
Litshigu nyo pheye nya ngima ni ngima nya kalendaryu nya Gijudha. Gu diri litshigu gu nga ba gu tshanganwa, gu girwa dzifesta ni gu ningeya miningelo nyo hathege. Khu gu gimbiya nya tepo litshigu leli li di khala litshigu nya festa nya lisima ngudzu nya litigo nigu matshigu yi nga ba yi girwa festa yeyi vathu kha va nga ba thuma. — Mit 10:10; 2Dzik 8:13; Kol 2:16.
Guwuswa ga ava va fudego.
Khu gu muthu a wuga khu gufani a vbanya. Lito nya Gigreki a·naʹsta·sis khu gu kongoma la gu thula “gu khuga; gu khuga u ema.” Umo nya Bhibhilya gu ngu khumbugwa 9 vathu va wusidwego khu gufani gu pata ni guwuga ga Jesu gu giridwego khu Jehovha Nungungulu. Eliya, Elizewu, Jesu ni Paulo va wuside vathu khu gufani ganiolu silewugiso soso va di si gira khu tshivba ya Nungungulu. Guwuswa ga “va nya gululama ni ava nya mba lulama,” makungo nya lisima ya Jehovha. (Mth 24:15) Bhibhiliya yi ngu ganeya khu “guwuswa nya gupheye” a gu guwuswa ga vandriye va Jesu va todzidwego khu liphuvbo nya guage gasi va hongola ndzadzini. — Flp 3:11; Gut 20:5, 6; Joh 5:28, 29; 11:25.
Gyanana gya Dhavhidhe.
Gyanana nya muthu.
Omu nya Dziivhangeli, lito leli lomo gipimo nya 80 malanga. La gu thumiswa gasi gu thula Jesu Kristo, na li gu yeyedza gu khilo, khu gu ba velegidwe khu nyama, a di khala muthu na siri basi givangwa nya liphuvbo gi nga manega ni givili nya nyama. Lito leli gambe la gu yeyedza gu khilo Jesu a di hadzi tadzisa giprofeto gi gomogo omu ga Dhaniyeli 7:13, 14. Omu nya Milowo nya Gihebheru, lito leli li thumisidwe gasi gu thula Ezekiyeli ni Dhaniyeli gasi gu yeyedza guhambana gu gomogo avba nya vaningi vava nya mahungu vafago, ni Mululamisi wakone wa ndzadzini nya mahungu va ma ganedego. — Eze 3:17; Dhan 8:17; Mt 19:28; 20:28.
H
Hayidhesi.
Eli lito nya Gigreki li gu ni tshamuselo wa wumowo ni eli nya Gihebheru nyo pwani “Seol.” La gu vbindrugedzedwa pwani “Lithowo” (na yi dandrisidwe letra nyo pheye) gasi gu yeyedza pwani go thudwa lithowo nya vathu vatshavbo. — Wona avba va nga pwani LITHOWO.
Hefemulo.
Wuvbindrugedzeyi nya gigale nya lito nya Gihebheru néfesh ni eli nya Gigreki nyo pwani psykhé. Ga gu gevisiswa edzi malito yaya ma thumisidwego khidzo omu nya Bhibhiliya somo guagani gu khiso ga gu thudwa 1) vathu, 2) sirengo, 3) womi nya vathu mwendro nya sirengo. (Ge 1:20; 2:7; Mit 31:28; 1Pe 3:20; mitshamuselo ya vbavbatshi.) Gu hambana ni edzi lito “hefemulo” li thumiswago khidzo umo nya wukhongeyi nya wungi, Bhibhiliya ya gu yeyedza gu khiyo malito néfesh ni psykhé, ma gu ba ma ganeya khu ndziya yi gimbileyanago ni sivangwa sa mafuni ga gu thudwa gilo gi wonegago gi kodzegago gu gi kuha nigu na gifa. Umo nya Bhibhiliya yeyi malito yaya nya malimi nyo pheye ma vbindrugedzedwe guya khu tshamuselo nya mongo ni mongo khu gu thumiswa malito: “womi”, “givangwa”, “muthu” mwendro kamu gu thumiswa pronomi pesowali (khu giyeyedzo, “eni” vbavbandze nya gu thumiswe “hefemulo wangu”). Umo nya Bhibhiliya yeyi, malanga nya mangi gu thumisidwe mitshamuselo ya vbavbatshi gasi gu ganeya khu “hefemulo.” Ga gu thumiswa lito “hefemulo” avbo nya Bhibhiliya mwendro avbo mitshamuselo ya vbavbatshi, gu vbwetega si pwisiswa guya khesi si tshamusedwego vbatshani vbavba. Lowo nyo khaguri wa gu ganeya khu gu muthu a gira gilo khu hefemulo waye watshavbo sa gu thula gu gira khu monyo waye watshavbo mwendro khu womi waye watshavbo. (Dhet 6:5; Mt 22:37) Umo nya yimbe mimongo malito yaya, khu gu thumisa malimi ya gale, ma nga thumiswa gasi gu thula gu dogoreya mwendro apetiti eyi givangwa nyo vbanye yi gu nayo. Ma ngu thumiswa gambe gasi gu thula muthu a fudego mwendro girumbi. — Mit 6:6; Mav 23:2; Isa 56:11; Age 2:13.
Herimesi.
Nungungulu nya Mugreki, gyanana gya Zewusi. Kha nga olu nungungulu yoyu a nga ba a tidwa kha nga munigeyi nya myango ya vanungungulu ni olu gambe a nga ba tidwa nga nungungulu nya guti, tepo Pawulo a nga ba a romo Listra, a di ranwa pwani khu Herimesi. — Mth 14:12.
Herodhi.
Lina nya ndranga nya dzipfhumu dzi nga ba dzi hathwa khu wufumu wa Roma gasi gu fuma Vajudha. Nyo pheye, khu Herodhi nya Khongolo oyu a nga tidwa khu gu ya vbahedza tempele Jerusalema ni gu bwe a rumisa gu khuye gu songwa sanana nya sikhwatana nya singi khu gu vbweta gu songa Jesu. (Mt 2:16; Lu 1:5) Khu gu gimbiya nya tepo, sanana saye, a gu Herodhi Arkelawo ni Herodhi Antipa, va di hathwa gasi va fuma avba papayi wawe a nga a fuma. (Mt 2:22) Antipa a di fuma 4 malanga, uye a diri ni ndruma nyo pwani “pfhumu”. Antipa fumide myaga miraru ni metadu a gu myaga eyi Kristo a nga gira thumo waye omu mafuni, kala ga tepo yi ganedwago omu ga Mithumo gipimo 12. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mth 4:27; 13:1) Gu di landreya Herodhi Agripa I, a nga bari tugulo wa Herodhi nya Khongolo, oyu a nga songwa khu ngilozi ya Nungungulu hwane nya gu ba a fumide tepwana basi. (Mth 12:1-6, 18-23) Gyanana gaye, Herodhi Agripa II, fumide kala tepo eyi Vajudha va wugedego mufumo wa Roma. — Mth 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
I
Iliriya.
Provhinsya ya Roma yi nga ba yi romo khu norte ga khuga-dambo ga Gresya. Kha si tisegi gu Pawulo tshumayede iyoyo gani, ganiolu ndrani nya thumo waye uye endrede wulanga wowu. — Ro 15:19.
Isopo.
Simbo wu gu ni mahagani ni matamo nyo honge si nga ba si thumiswa gasi gu mitegedzeya novba mwendro mati omu nya sipfhitsha nya gu agise. Si nga gira nari go thudwa manjerona (Origanum maru; Origanum syriacum). Isopo yi khumbugwago omu ga Johane 19:29, adzina manjerona yi nga hungeledwa avba nya litamo mwendro avba nya gitamwana nya (Sorghum vulgare), kha nga olu simbo wowo wu nga ba wu laphide avba nya gu si kodzega gu tshomega xiponja yi negidwego omu nya vhinyu nyo dunge kala kanani ga Jesu. — Heb 9:19.
Israyeli.
Lina eli Nungungulu a ningidego Jakobe. Khu gu gimbiya nya tepo li di thumiswa gasi gu rana situgulwana saye satshavbo khu gumogo. Situgulwana nya 12 nya sanana sa Jakobe gutala nya dzitepo si di gu ranwa pwani sanana sa Israyeli, ndranga ya Israyeli, vathu (vama) va Israyeli, mwendro Vaisrayeli. Lina Israyeli li di gu thumiswa gambe gasi gu rana mufumo nya 10 mahundzu ma nga ba ma romo norte aya ma nga dzi hambanisa ni mufumo wu nga ba wu romo sul. Khu gu gimbiya nya tepo, lina leli li di thumisedwa ga Makristo nyo todzwe, “Israyeli wa Nungungulu.” — Ga 6:16; Ge 32:28; Mth 4:10; Ro 9:6.
J
Jakobe.
Gyanana gya Isaki ni Rabheka. Khu gimbiya nya tepo Nungungulu a di mu riya gu khuye Israyeli nigu khuye papayi nya vathu va Israyeli (va ranwago gambe gu pwani Vaisrayeli khu gu gimbiya nya tepo pwani Vajudha). Jakobe a diri papayi nya 12 sanana esi gumogo ni situgulwana sawo va nga wumba 12 mahundzu nya litigo la Israyeli. Lina Jakobe li simamide gu thumiswa gasi gu thula litigo mwendro vathu va Israyeli. — Ge 32:28; Mt 22:32.
Jehovha.
Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya nya Milowo nya Guage wu thumiside lina la “Jehovha” 237 dzitepo omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo. Silo sesi si landreyago khiso si nga gira gu gu thedwa lina la Nungungulu:
1. Omu nya dzikopiya nya Milowo nya Gihebheru yi nga ba yi thumiswa matshigoni ya Jesu ni vapostoli vaye, gu diri ni tetagrama malangani yatshavbo (tetagrama so thula lina la Nungungulu li emedwago khu 4 dziletra nya Gihebheru יהוה).
2. Matshigoni ya Jesu ni vapostoli vaye tetagrama yi di gu manega gambe umo nya wuvbindrugedzeyi nya Milowo nya Gigreki ni omu nya Milowo nya Gihebheru.
3. Milowo nya Gigreki nya Wukristo yi ngu yeyedza gu khiyo gu tala nya dzitepo Jesu khumbugide lina la Nungungulu nigu li tivegiside ga vambe. — Johane 17:6, 11, 12, 26.
4. Kha nga olu Milowo nya Gigreki nya Wukristo yi nga engedzedwa avba nya Milowo nya Gihebheru, khu gu thangedwa khu liphuvbo nya guage, gu mwalalega nya lina la Jehovha khavba ni avba kha si pwali.
5. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo lina la Nungungulu lomo khu malovelo nya gu pidwe. — Gutuledwa 19:1, 3, 4, 6.
6. Milowo ya gale nya Gijudha yi ngu yeyedza gu khiyo Makristo ma di gu thumisa lina la Nungungulu umo nya milowo yawe.
7. Vathu nyo khaguri va hevbudego maningano ni Bhibhiliya va ngu khodwa gu khavo si ngu kodzega gu li di romo lina la Nungungulu umo nya Milowo nya Gihebheru yi khumbugwago umo nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo.
8. Wuvbindrugedzeyi nya Bhibhiliya wu gomogo khu malimi nya mangi-mangi wu na ni lina la Nungungulu umo nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo. Vbavbandze nyo kanakane si ngu pwala gu bweledzeya lina la Nungungulu, a gu Jehovha, umo nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo. Khiso kamu si girwago khu vavbindrugedzeyi nya Wuvbindrugedzeyi nya Mafu nya Maphya. Avo va na ni githawo ngudzu khu lina la Nungungulu nigu va ngu thava gu dusa ni gevbini gi manegago umo nya milowo nyo pheye nya Bhibhiliya. — Gutuledwa 22:18, 19.
Judha.
Gyanana nya wu 4 gya Jakobe a velegidego ni mwangadzi waye Liya. Nari vbafuvbi ni gufa, Jekobe a di profeta gu khuye mufumeyi nya lisima a na pindrugago a nata khavbo nya sasamedzo wa Judha. Jesu nari omu mafuni a diri gitugulwana gya Judha. Lina ngu thuma gambe avbo nya lihundzu, khu gu gimbiya nya tepo avba nya mufumo wa Judha. — Ge 29:35; 49:10; Heb 7:14.
K
Kareta.
Karimbu.
Gilo gi thumiswago gasi gu funga khigyo (gu di gu olovedwa gu thumiswa libumba) gasi gu yeyedza gu khuwe gilo nyo khaguri khyago, mwendro u ngu dzumeleyana ni mahungu nyo khaguri. Sifungo sa gale si di gu girwa khu silo nyo tiye (siwindri, marfim mwendro madhera) na guri ni dziletra mwendro dzidhezenyu avba nya silo soso, gufana ni karimbu. Lito leli gambe khu ndziya nyo fananise li ngu thumiswa gambe gasi gu yeyedza gu khuwe gilo nyo khaguri khyago mwendro gu gilo gi sihidwego mwendro gu vegwa nga sihalo. — Mt 27:66; Joh 6:27; Ef 1:13; Gut 5:1; 9:4.
Keho.
Go thudwa dzikeho nya sirengo dzi nga ba dzi thumiswa nga dzikopo, silo nyo theye mafura, tinta, vherniji mwendro gu dzi thumisa gasi gu womba dzindzimo. (1Sa 16:1, 13; 1Dzf 1:39; Eze 9:2) Gutala nya dzitepo “keho” yo thumiswa nga giyeyedzo nya tshivba mwendro gu pala. — Dhet 33:17; Mik 4:13; Lu 1:69.
Khaba; Dzighafanyotu.
Sirengwanana si gimbiyago khu mitsawa nya yikhongolo. Omu nya Nayo wa Mosi si di gu wonwa na si agide, khu kharato si di gu dzumedziswa gu hodzwa. Khaba wu nga ba wu hodza ni gevbini wu nga ba wu gi mana ndziyani, wu ghoheteya ngudzu wu di gu wonwa nga tungu. — Eks 10:14; Mt 3:4.
Khupo.
Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, lito leli la gu thula gambe khupo owu muthu a livbago. — Ne 5:4; Ro 13:7.
Koredhori ya Solomoni.
Matsigoni ya Jesu, gu diri ni ndziya yi nga ba yi pfhuledwe khu khuga-dambo nya pátio ya vbavbandze nya tempele. Nya vangi va di gu khodwa gu khavo ndziya yoyo yi di romo omu nya tempele ya Solomoni. Jesu gimbide omu nya koredhori yoyo ‘nangoni nya girame’ ni gu Makristo nyo pheye ma tshanganide umomo gasi ma khozeya. — Joh 10:22, 23; Mth 5:12.
Kortina.
Koru.
Pimo wu nga ba wu thumiswa gasi gu pima silo nyo bangue ni silo nya nga mati. Koru mweyo yi di gu dingana 220 dzilitro guya khu pimo va nga ba va pima khuwo bato. — 1Dzf 5:11; Lu 16:7, tshamuselo wa vbavbatshi.
Kovhadhu.
Pimo wu nga ba wuri ni tanga nyo khugeye khavba nya khingimidzi nya libogo kala avba nya pota nya nyala ya vbakari nya limandza. Gutala nya dzitepo Vaisrayeli va di gu thumisa kovhadhu nyo dingani 44,5 dzisentimetru, ganiolu va di gu thumisa gambe kovhadhu nya yikhongolo yi nga ba yiri ni tanga nya 51,8 dzisentimetru. — Ge 6:15; Mt 6:27; Lu 12:25; Gut 21:17.
Kristo.
L
Lepton.
Levhi; Mulevhi.
Gyanana nya wuraru gya Jakobe a nga velega ni mwangadzi waye Liya. Lina leli li ngu thumiswa gambe gasi gu rana lihundzo li hakhidego lina laye. Sanana sa siraru nya sikhwathana sa Levhi, khiso si nga wumba sipandre siraru nya litshina si wumbidego esi si tidwago pwani wuprista nya Wulevhi. Dzimbe dzitepo lito “Valevhi” la gu thumeya lihundzo latshavbo, ganiolu gutala nya dzitepo kha li pati ndranga nya wuprista ya Aroni. Avba nya gu kabanisedwe nya litigo nya gitumbiso, lihundzo la Levhi kha la mana gilo, ganiolu li hakhide 48 madhoropa omu nya mayigo ya mambe mahundzo. — Dhet 10:8; 1Dzik 6:1; Heb 7:11.
Libandla.
Tsawa nya vathu va tshanganago gumogo gasi gu gira silo nyo khaguri mwendro khu makungo nyo khaguri. Omu nya Milowo ya Gihebheru, gutala nya dzitepo, ga gu thudwa litigo la Israyeli. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, gutala nya dzitepo, lito libandla ga gu thudwa mabandla yatshavbo, ganiolu gu ngu ba gu thudwa gambe libandla limwego khu limwedo. — 1Dzf 8:22; Mth 9:31; Ro 16:5.
Libani.
Nyedzi ni bhalsamu nyo nungeye si nga patwa, si vbiswa vbadugwana-vbadugwana si dusa mahema nyo nungeye gwadi. Omu nya tabhernakeli ni omu nya tempele gu di gu thumiswa libani nyo hathege li nga ba li wumbwa khu 4 silo. Vbadzimindrutunu ni tepo li pfolago, gu di gu vbiswa libani avba nya altari nya libani yi nga ba yi romo wulangani nya Guage. Ganiolu, ga Litshigu nya Gudivaledwe Sighoho, li di gu vbisedwa wulangani nya Guage Ngudzu. Li di gu emeya milombelo nyo hakhege ya sithumi nyo tumbege sa Nungungulu. Makristo kha si lombi gu ma li thumisa. — Eks 30:34, 35; Le 16:13; Gut 5:8.
Lidhota; Mwama a dandridego.
Mwama a vidzidwego. Omu nya Milowo go thudwa ngudzu-ngudzu mwama a gu na ni gikhalo nya wufumu mwendro thumo nyo khaguri omu nya gipandre nyo khaguri mwendro litigo. Omu nya libhuku la Gutuledwa, go thudwa gambe sivangwa sa ndzadzini. Lito nya Gigreki presbýteros, lo vbindrugedzedwa pwani “lidhota” ga gu ba gu thudwa vama va gu na ni thumo nya gu thangeye libandlani. — Eks 4:29; Mav 31:23; 1Tm 5:17; Gut 4:4.
Liphala nyo ete.
Lito leli la guta khavba nya lito nya Gigreki li gu khilo: ábyssos, li tshamuseyago gu khilo “nya gu ete ngudzu” mwendro “nya gu mba pimega, nya mba na mahegiso.” La gu thumiswa avba nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo gasi gu thula wulanga nya gu segeye umo mwendro gu segedwa. Ilo li nga thumiswa gasi gu thula lithowo ni simbe. — Lu 8:31; Ro 10:7; Gut 20:3.
Liphuphulu.
Nyamayi a hengeyago malawu ni muthu a sirigo mwama waye, ngudzu-ngudzu khu gu vbweta dzitsapawu. (Lito nya Gigreki li gu khilo, pórne, la gu vbindugedzedwa pwani “liphuphulo” la guta khavbo nya lito li gu na ni tshamuselo nyo pwani “gu rengisa.”) Lito leli gutala nya dzitepo lo thumisedwa ga vanyamayi ganiolu Bhibhiliya yi ngu ganeya gambe khu maphuphulu nya vama. Wuphuphulu wu di gu himbedzedwa khu Nayo wa Mosi. Esi muthu a nga ba a hakha khu wuphuphulu kha sa nga ba si dzumeledwa nga ningelo nyumbani ga Jehovha, guhambana ni mavbanyelo nya mahedheni ma nga ba ma thumisa maphuphulu nya vanyamayi ni aya nya vama tempeleni gasi gu mana dzitsapawu. (Dhet 23:17, 18; 1Dzf 14:24) Bhibhiliya yi ngu thumisa gambe lina leli gasi gu thula vathu, mayigo mwendro dzihengeledzano va gu khavo vakhozeyi va Nungungulu ganiolu na va dzi bedzedzeya omu nya wukhozeyi nyo khaguri nya sifananiso. Khu giyeyedzo, wukhongeyi owu libhuku la Gutuledwa li wu ranago gu khilo “Bhabhiloni nya Khongolo” wo tshamusedwa nga liphuphulu kholu wa gu dzi pata ni mifumo nya mafu yaya gasi gu mana tshivba ni dzithomba. — Gut 17:1-5; 18:3; 1Dzik 5:25.
Liphuvbo nya guage.
Liphuvbo.
Lito nya Gihebheru rúahh ni Gigreki pneúma, gu tala nya dzitepo ma vbindrugedzedwago nga “liphuvbo,” ma na ni mitshamuselo nya yingi. Ganiolu ga mitshamuselo yatshavbo yoyo ga gu thudwa gilo gi si wonwigo khu muthu, tshivba yi girago mithumo nyo khaguri. Lito nya Gigreki ni eli nya Gihebheru ga gu thudwa 1) phuvbo, 2) tshivba yi girago sivangwa mafuni si vbanya, 3) tshivba yi tago khu monyoni nyo fananiseye nya muthu, eyi yi mu khutsago gu ganeya mwendro gu gira silo khu ndziya nyo khaguri, 4) malito ma tago khiyo nya gifefe gi gu mba wonega, 5) sivangwa nya liphuvbo, 6) tshivba ya Nungungulu mwendro liphuvbo nya guage. — Eks 35:21; Ndz 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.
Lithowo.
Letra nyo pheye yo khadziswa yidugwana go thudwa lithowo a dzingwago muthu ni muthu, ganiolu ya gu khadzisa yikhongolo go thudwa lithowo nya vathu vatshavbo, khu Gihebheru a gu “Seol” ni gu khu Gigreki a gu “Hayidhesi.” Omu nya Bhibhiliya lito leli li thumisidwe gasi gu thula giemo mwendro wulanga nyo fananise avba wu gu mwalo thumo ambari guti. — Ge 47:30; Muh 9:10; Mt 27:61; Mth 2:31.
Lithowo.
Wulanga gu dzingwago muthu. Lito leli lo dugeya avba nya lito nya Gigreki nyo pwani mnemeíon, litago khavbo nya vherbho “gu dundruga,” si thulago gu khiso oyu a fudego a na dundrugwa. — Joh 5:28, 29. tshamuselo wa vbavbatshi.
Litshigu nya gudongiseye.
Lina nya litshigu li nga ba li handzamedzwa khu Sabhadho. Khu litshigu lolo, Vajudha va di gu dongiseya esi si vbwetegago khu Sabhadho. Litshigu lolo li di gu hegisa la gu pfola lidambo nya listhigu eli muhuno hi li ranago gu khethu i Livbandre, gu pheya Sabhadho. Matshigu nya Gijudha ma di gu pheya gupfolani nya lidambo nya limbe litshigu ma hegisa gupfolani nya lidambo nya limbe litshigu. — Mr 15:42; Lu 23:54.
Litshigu nya Gulamudwe.
Litshigu mwendro nango nya gu kongome eyi tsawa nyo khaguri mwendro litigo mwendro vatshavbo vathu va na lamudwago khu Nungungulu. Si nga gira gambe nari tepo eyi ava va lumbwago khu gufa va na songwago, ganiolu gu lamudwa gogu gu nga ninga vambe lithomo nya gu vbulugiswe ni gu mana womi nyo pindruge. Jesu Kristo ni vapostoli vaye va ganede khu “Litshigu nya Gulamudwe” li tago, li na patago ava va vbanyago ni ava va fudego. — Mt 12:36.
Litshigu nya miphaso nyo divaledwe sighoho.
Ga Vaisrayeli, eli gu diri litshigu nyo hathege ngudzu ga yatshavbo, eli gambe li ranwago pwani Yom Kippur (li dugeyago avbo nya lito nya Gihebheru nyo pwani yohm hakkippurím li tshamuseyago “litshigu nya gu pfhuleye.”) Miphaso yeyi yi di gu girwa khu 10 nya Etanimi. Omu nya Milowo nya Gihebheru lo ranwa pwani Litshigu nya miphaso nyo divaledwe sighoho. Gu diri litshigu leli basi muprista nya khongolo ngudzu a nga ba a beya wulangani nya Guage Ngudzu nya tabhernakeli gasi gu ningeya novba nya miphaso nyo handze sighoho saye, sighoho sa vambe Valevhi ni sighoho nya gitshungu. Miphaso yeyi yi diri mutsa nya phaso wa Jesu, owu a wu giridego gumogo basi gasi gu divaleya sighoho nya vathu. Phaso wowu gambe khuwo wu tulago ndziya nya gu vathu va pwanana gambe ni Jehovha. Gu diri tepo nya kongresu nya guage ni gu va di gu pfhunga. Ni gu gambe gu diri sabhadho a gu litshigu va nga ba va si giri mithumu yawe ya tshigu ni tshigu. — Le 23:27, 28; Mth 27:9; Kol 1:20; Heb 9:12.
Litsiva nya nilo.
Wulanga nyo fananise gu vbisago khu nilo ni enxofre, gu ranwago gambe pwani “gufa nya wuvili”. Sighohi si gu mba dzi laya, Dhiyabhulosi ambari kamo gufa ni Lithowo (Hayidhesi) sa gu rinywa tsivani momo. Kha nga olu sivangwa nya liphuvbo, gufa ni Hayidhesi si si vbyigo khu nilo, so yeyedza gu khiso litsiva lolo gilo nyo fananise, khandri wulanga nya gu tshaniswe kala gupindruga, ganiolu wulanga nya gufuviswe kala gupindruga. — Gut 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Livhirina; Mela.
Silo si thedwago omu nya masa gasi ma gugumuga mwendro omu nya silo nyo khaguri nyo seye gasi si viya. Go thudwa ngudzu-ngudzu gipandre nyo khaguri gi nga duswa avba nya masa ma gugumugidego. Gutala nya dzitepo, Bhibhiliya yi ngu thumisa livhirina nga giyeyedzo nya gighoho ni guhina. Yi ngu thumiswa gambe gasi gu ganeya khu gudandra gu si wonegigo gu swayegago malangani yatshavbo. — Eks 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9
Livingu.
Lito nya wugengeyi mwendro matimo nya gurole ma hevbudzago gilo nyo khaguri mwendro ma ganeyago khu lisine nyo ete khu gu thumisa malito nya madugwana basi mwendro khu gu thumisa sipimaniso. Livingu nya Bhibhiliya li nga vbweta wugengeyi gasi gu li pwisisa. Ga vathu nyo khaguri, mambe mavingu, gwawe ma khade malito nya gu olovelege gasi gu vala khayo mwendro gu vegeya vbavbatshi vambe. — Muh 12:9; 2Pe 2:22.
Lowo; Milowo.
M
Madhimoni.
Sivangwa nya liphuvbo nya mavbanyelo nyo vivbe ngudzu nigu iso kha si wonegi nigu si na ni tshivba nya yikhongolo guvbindra vathu. Omu ga Genesi 6:2, ma gu ranwa pwani “sanana sa Nungungulu nya lisine, NM (khu giputukezi)” nigu omu ga Judha 6, ma gu ranwa gupwani “dzingilozi.” Dzingilozi dzedzi kha dza vangwa na dziri ni mavbanyelo nya guvivbe, idzo dzi di khala valala va Nungungulu kholu kha dza mu engisa matshigoni ya Nowa. Dzi di bwe dzi ya patana ni Sathane, dzi wugeya Jehovha. — Dhet 32:17; Lu 8:30; Mth 16:16; Jak 2:19.
Madowo; Pergaminyo.
Lidowo nya nvuta, nya phongo mwendro gimombyana li nga ba li dongisedwa khu ndziya nya gu gu lovedwa avbo. Li di gu tiyide guvbindra papiro nigu li thumisidwe omu nya dzirolu nya Bhibhiliya. Mabhuku nya madowo aya Pawulo a nga lomba Thimoti gukhuye a mu reseya adzina ma di gu wumba gipandre nya Milowo nya Gihebheru. Dzirolu nyo khaguri dza Yiphwa nya Gufe dzi lovidwe omu nya madowo. — 2Tm 4:13.
Mafisi.
Mahagani ma dugago tepo dzimbewu dzi vbudwago. Mahagani yaya ma ngu thumiswa gambe kha nga siyeyedzo nya silo nya mba phasa gilo. — Ndz 1:4; Mt 3:12.
Mahungu nya yadi.
Makedhoniya.
Litigo li nga ba li romo norte ga Gresya, li nga mana ndruma tepo Alexandre nya Khongolo a nga ba a fuma. Li di si dzi seketeyi ga limbe litigo, kala tepo li nga dzegwa khu Varoma. Tepo Mupostoli Pawulo a nga ya wuseya Ewuropa khu tepo nyo pheye, Makedhoniya gu diri mweyo nya dziprovhinsya dza Roma. Pawulo wusede Makedhoniya guraru. — Mth 16:9.
Malowo nya gu sayise vhinyu.
Gyombo gi nga ba gi girwa khu lidhowo rumba nya girengo nya nga nvuta mwendro nyamabhongwe nigu gyombo gyogyo gi di gu thumiswa gasi gu theya vhinyu. Vhinyu nya yiphya yi di gu thedwa omu nya malowo nya maphya kholu ya gu ba yi viya yi di gu gira dióxido de carbono yi nga ba yi gira gu malowo ma gugumuga. Nari khatshi vhinyu nya yiphya yi di gu thedwa omu nya malowo ya gale ayo ma di hadzi pferuga khu kotani nya tshivba nya dióxido de carbono. — Jos 9:4; Mt 9:17.
Mana.
Guhodza ogu Vaisrayeli va nga ba va hodza giwulani drani nya 40 myaga. Guhodza gogo va di gu ningwa khu Jehovha. Mana ma di gu manega khu ndziya nya gilewugiso mafuni vbavbatshi nya mumya dzimindru dzatshavbo, vbavbandze nya Sabhadho basi. Tepo Vaisrayeli va nga wona mana litshigu nyo pheye va di khavo: “Ginani egi?” mwendro khu Gihebheru: “man huʼ?” (Eks 16:13-15, 35). Jesu dzi fananiside ni mana. — Joh 6:49, 50.
Masotshwa ya Pfhumu.
Tsawa nya masotshwa ya Roma ma nga dongisedwa gasi gu thuma nga dzigwardha dza pfhumu nya Muroma. Masotshwa yoyo ma khade faramenta nya tshivba avba nya politika gasi gu phasedzeya gutshungunula mwendro gu seketeya pfhumu nyo khaguri. — Flp 1:13.
Matewula.
Gupheyani go thudwa gyanana nya gikhwathana nyo pheye gya papayi (nasiri gyanana nyo pheye gya mamayi). Dziteponi nya Bhibhiliya, matewula a di gu ningwa gikhalo nyo khugege ndrangani nigu khuye a nga ba a thangeya ndranga hwane nya gu ba papayi a fude. Khu kharato, gu ba Jesu a khade matewula ya Jehovha, uye khade matewula nya sivangwa satshavbo nigu khade matewula ya ava va fudego. — Ge 25:33; Eks 11:5; Kol 1:15; Gut 1:5.
Matshari.
Khiso masotshwa ma nga ba ma ambala gasi gu dzi vhikeya nyimbitunu, a gu gihugu, ngandzu nya simbi, libhandri, silo nya simbi gasi gu dzi vhikeya mawundru ni gitshangu. — 1Sa 31:9; Ef 6:13-17.
Matshigu nya gu guhegise.
Malito yaya ni mambe nyo fane, nya nga gipandre nya guhegise nya matshigu, ma gu thumiswa omu nya siprofeto nya Bhibhiliya gasi gu thula tepo eyi sigiro nya sikhongolo si kuhago vathu vatshavbo si na vbohago mahegiso yaso. (Eze 38:16; Dhan 10:14; Mth 2:17) Khu guya khu makhalelo nya giprofeto gyakone, matshigu nya guhegise si nga gira nari myaga nya yingi mwendro nya yidugwana. Gutala nya dzitepo Bhibhiliya ya gu thumisa malito yaya gasi gu ganeya khu matshigu nya guhegise nya litigo leli, a gu tepo Jesu Kristo a na gu ba a romo vbakari gwathu.
Mavbanyelo nya dzitshoni.
Mesiya.
Lito leli lo dugeya khavbo nya Gihebheru li thulago “gu todzwa” mwendro “oyu a todzidwego.” Khu Gigreki go ranwa pani “Kristo.” — Dhan 9:25; Joh 1:41.
Mihandro nyo pheye.
Mihandro nyo pheye ga nango nya guvbwere nigu gambe mihandro nyo pheye nya ni gevbini gilo. Jehovha a di gu vbweta gu khuye Vaisrayeli va mu ninga mihandro nyo pheye nya vathu, nya sirengo ni eyi ya thembweni. Nga litigo, Vaisrayeli va di gu ningeya mihandro nyo pheye ga Jehovha omu nya dzifesta nya Dzipawu nya mba Thedwa Livhirina ni omu nya Dzipentekosta. Lito “mihandro nyo pheye” li thumisidwe gambe, khu ndziya nyo fananise, gasi gu thula Jesu ni valandreyi vaye va todzidwego. — 1Ko 15:23; Mit 15:21; Mav 3:9; Gut 14:4.
Milya.
Pimo nyo pime khuwo pfhuka. Pimo wowu wo khumbugwa gumogo basi omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo omu ga Matewu 5:41. Adzina go thudwa milya nya Giroma yi dinganago 1479,5 dzimetro.
Mina.
Omu nya Milowo nya Gikreki nya Wukristo, mina yi di gu dingana 100 dzidrakima nigu yi di gu lemeya 340 dzigrama. — Lu 19:13.
Mira.
Nyedzi nyo nungeye yi nga ba yi duswa omu nya misimbo nyo hambane-hambane nya yidugwana yi nga ba yiri ni miba, mwendro omu nya yimbe misimbo nya yidugwana nya lifumbo nya mi Commiphora. Mira gu diri gimwegyo nya silo si nga ba si patega omu nya mafura nyo todze khayo. Iyo gambe yi di gu thumiswa gasi gu nungedzisa silo nya singi, nya nga sombo nyo ambale, dzikama nigu yi di gu patwa ni mafura gasi gu gira khayo masaji. Mira yi di gu thumiswa gambe gasi gu dongiseya girumbi gasi gu ya dzingwa. — Eks 30:23; Mav 7:17; Mr 15:23; Joh 19:39.
Mitungo.
Madwali yatshavbo nya guthapeyani ma swayegago nya mba hweya mafuni gwatshavbo, ma songa vathu. — Lu 21:11.
Moloki.
Nungungulu wa Vaamoni. Si ngu kodzega nari uye wamoyo va gu pwani khu Malikani ni Malikomi — Mth 7:43.
Muetiyopi.
Gu diri muthu wa Etiyopiya, litigo la gale li nga ba li manega sul ga Egipto; gu di gu pata gipandre gya Sul wa hwindzo wa Egipto wa olu ni gipandre gya Norte wa Sudão wa olu. — Mth 8:27.
Mufumo wa Nungungulu.
Muhebheru.
Gupheyani lina li thumisedwego ga Abrama (Abrahama), li mu hambanisago ni vavhizinyu vaye nya Vaamorewu. Khu gu gimbiya nya tepo, lito leli li di thumiswa gasi gu thula situgulwana sa Abrahama si dugeyago khiyo ga tugulo waye Jakobe, gumogo ni lidimi lawe. Dziteponi dza Jesu, lidimi nya Gihebheru li di gu thumisa malito nya mangi nya Giaramayiko nigu gu diri lidimi li nga ba li ganedwa khu Kristo ni vapizane vaye. — Ge 14:13; Eks 5:3; Mth 26:14.
Mujudha.
Lina li thumiswago gasi gu rana muthu nya lihundzu la Judha, hwane nya gu ba mufumo nya 10 mahundzu ya Israyeli wu thegide. (2Dzf 16:6) Hwane nya gu ba va dugide khu wugumbini Bhabhiloni, lina leli li thumisidwe ga Vaisrayeli nya mahudzu nyo hambane-hambane va nga bweleya Israyeli. (Ezr 4:12) Khu gu gimbiya nya tepo li di thumiswa gasi gu hambanisa Vaisrayeli ni va nya mayigo na si si khatadzisegi umo va gomogo umo. (Es 3:6) Mupostoli Pawulo thumiside lina leli gasi gu tshingisa gu khuye omu nya libandla nya Wukristo kha gu thedwi kota omu muthu a tago khumo. — Ro 2:28, 29; Ga 3:28.
Mukristo.
Lina eli Nungungulu a nga ninga valandreyi va Jesu Kristo. — Mth 11:26; 26:28.
Mulovi.
Muthu a nga ba a gira dzikopiya nya Milowo nya Gihebheru. Matshigoni ya Jesu omu mafuni, gu di gu thudwa vama nyo khaguri va hevbudego Nayo. Avo va di gu wugeya Jesu. — Ezr 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1.
Munazarenu.
Muphasedzeyi nya libandla.
La gu vbindrugedzedwa khavbo nya lito nya Gigreki nyo pwani diákonos, eli gutala nya dzitepo li vbindrugedzedwago pwani “muphasedzeyi” mwendro “githumi.” “Muphasedzeyi nya libandla” go thudwa muthu a phasedzeyago huwo nya madhota libandlani. Gasi gu muthu a dinganedwa khu thumo wowu, gu vbwetega a tadzisa esi si lombwago khu Bhibhiliya. — 1Tm 3:8-10, 12.
Mupostoli.
Muprista nya khongolo ngudzu.
Vbavbatshi nya Nayo wa Mosi, muprista nya litshina a nga ba a emeya vathu mbeli ga Nungungulu, a diri muwoneleyi nya vambe vaprista. Khuye basi a nga ba a dzumeledwa gu beya wulangani nya Guage Ngudzu, a gu wulanga gu nga ba gu si bedwi khu mumbe muthu omu nya tabhernakeli, khu gimbiya nya tepo, omu nya tempele. Uye a di gu gira isoso khu Litshigu nyo Divaledwe Sighoho li nga ba li manega mwaga ni mwaga. Lito “muprista nya khongolo ngudzu” li ngu thumiswa ga Jesu Kristo gambe. — Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14.
Muprista nya khongongolo.
Lina li thumiswago omu nya Milowo nya Gihebheru gasi gu thula “muprista nya khongolo ngudzu.” Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, “vaprista nya vakhongolo” khatshi ga gu thudwa vama va gu ni lisima ngudzu omu nya wuprista adzina gupata ni vaprista nya vakhongolo va nga duswa avba nya gikhalo nya wuprista ni vathangeyi nya 24 mitsawa nya wuprista. — 2Dzik 26:20; Ezr 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31.
Muprista.
Mwama a nga ba a emeya Nungungulu mbeli nya vathu khu guya khu Nayo, a va hevbudza maningano ni Nungungulu ni milayo yaye. Vaprista gambe va di gu emeya vathu mbeli ga Nungungulu, va ningeya miningelo va bwe va vbohisa milombelo nya vathu ga Nungungulu. Na wu si gu pheyi gu thuma Nayo wa Mosi, mihungo nya dzindranga yi di gu thuma nga vaprista nya dzindranga dzawe. Guya khu Nayo wa Mosi, sanana sa Aroni, nya lihundzo la Levhi si di gu wumba wuprista. Vambe Valevhi va diri vaphasedzeyi vawe. Tepo pwanano nya wuphya wu nga wumbwa, Israyeli wa liphuvboni a di khala litigo nya vaprista, Jesu Kristo nari Muprista wakona nya Khongolo Ngudzu. — Eks 28:41; Heb 9:24; Gut 5:10.
Musasuli a thumisago dzinyeledzi.
Go thudwa muthu a hevbulago magimbilelo nya lidambo, ngima ni dzinyeledzi khu makungo nyo vbwete guti esi si na giregago mindru wa watshigu. — Mt 2:1.
Muthu a girago wutumbe.
Muthu a dzi embeyago gu khuye na ni makodzelo nya guti esi si na girerago mindru wa tshigu. Ya gu ba yi ganeya khu wutumbe, Bhibhiliya ya gu pata vaprista va thumisago majiya, vasasuli va thumisago dzinyeledzi ni vambe. — Le 19:31; Dhet 18:11; Mth 16:16.
Muthu nyo tshulege; Muthu nya gutshudwe.
Mufumoni wa Roma, muthu nyo tshulege a di gu velegwa ga giemo gyogyo nigu a diri ni fanelo yatshavbo nya wusumbudwa. Ganiolu “muthu nya gutshudwe” gu diri muthu a nga tshudwa wugumbini. Muthu a gu tshudwa wugumbini guya khu nayo a di gu hakha wusumbudwa nya Muroma, ganiolu kha nga ba a hathwa gasi gu gira thumo wu gimbileyanago ni wufumo, ganiolu muthu a gu mba tshudwa khu nayo kha nga ba a hakha dzifanelo dzatshavbo nya wusumbudwa. — 1 Ko 7:22.
Mutshanganisi.
Muwoneleyi.
Mwama a gu ni thumo nyo vhikeye ni gu havisa libandla. Mongo nya litshina khu Gigreki va gu pwani e·piʹsko·pos gu woneleya gasi gu vhikeya. Lito “muwonelei” ni “lidhota” (presbýteros) ga gu thudwa thumo wa wumowo libandlani nya Wukristo. Lito “lidhota” la gu tshingisa ngudzu makhalelo nyo vidzwe ya oyu a hathidwego gu khala lidhota, ganiolu lito “muwoneleyi” la gu tshingisa mithumo a ningidwego. — Mth 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pe 5:2.
Muwumbi.
Mugiri nya sikalango, dziparato, dzivhazo ni simbe silo khu gu thumisa libumba. Lito nya Gigreki li thumiswago gasi gu thula muwumbi, khu gukongoma la gu tshamuseya “mugiri.” Edzi muwumbi a thumisanago khidzo ni libumba, gutala nya dzitepo gu ngu thumiswa gasi gu fananisa wufumu owu Jehovha a gu nawo ga vathu ni mayigo. — Isa 64:8; Ro 9:21.
N
Nango.
— Wona avba va nga pwani GUHEGISANI NYA LITIGO.
Nardhu.
Mafura nyo nungeye nyo dhure ngudzu nya gufuviye ma nga ba ma duswa avba nya simbo wu nga ba wuri ni lina lalimwedo (Nardostachys jatamansi). Kha nga olu nardhu yi nga ba yi dhura, gutala nya dzipeto yi di gu falsifikarwi mwedro gu patwa ni mafura nya kwalidhadhi ya vbavbatshi. Umo ga Marku ni omu ga Johani gu ngu khumbugwa gupwani gu thumisidwe nardhu nya yadi avba ga Jesu. — Mr 14:3; Joh 12:3.
Nayo wa Mosi.
Nayo.
Ndranga, Pátio.
Wulanga wu nga ba wu romo tendreyani, na wu bhiyidwe wu randreya tabhernakeli. Khu gu gimbiya nya tepo gu diri malanga gu nga ba gu bhiyidwe khu mimuru, gu nga ba gu randrede nyumba nya litshina nya tempele. Altari nya miningelo nya guvbiswe yi di romo omu nya pátio nya tabhernakeli ni omu nya pátio ya ndrani nya tempele. Bhibhiliya gambe yi ngu ganeya khu dzi pátio dza mudzindrangani ni dza omu nya dzipalasyu. — Eks 8:13; 27:9; 1 Dzf 7:12; Mt 26:3; Mr 15:16; Gut 11:2.
Ndronga.
Go thudwa ndronga yi nga ba yi pharwa khu pfhumu gasi gu yeyedza gu khuye na ni wufumu nyo vege milayo. — Ge 49:10; Heb 1:8.
Ndroyi.
Muthu a thumisago tshivba yi tidwago na yita khiyo nya madhimoni mwendro maphuvbo nyo vivbe. — Mth 13:6.
Ndzimo.
Ndzimo nya gu dhumise Nungungulu. Yi di gu girwa nga muzika nigu yi di gu embwa khu vakhozeyi gupata ni tepo vathu va nga khozeya Jehovha Nungungulu tempeleni yaye Jerusalema. — Lu 20:42; Mth 13:33; Jak 5:13.
Ndziya.
Umo nya Milowo lito leli la gu thumiswa khu ndziya nya gu fananiseye gasi gu thula mavbanyelo matsakedwago mwendro ma si tsakedwigo khu Jehovha. Ava va nga khala valandreyi va Jesu Kristo va di khumbugwa na va gu lumba “Ndziya” khu gu ba va belede mavbanyelo ma gimbileyanago ni gukhodwa avba ga Jesu Kristo na va gu landreya giyeyedzo gyaye. — Mth 19:9.
Ngasa nya pwanano.
Gu diri kaxa nyo girwe khu madhera nya akasya, yatshavbo na yi londridwe khu oru. Iyo yi di gu khala wulangani nya Guage Ngudzu nya tabhernakeli. Khu gu gimbiya nya tepo yi di ya vegwa wulangani nya Guage Ngudzu nya tempele yi giridwego khu Solomoni. Yi diri ni tapa nyo girwe khu oru nyo tiye na yiri ni dzikerubhimi dzimbili khu vbatshani. Esi nya lisima si nga ba siri khu ndrani gwayo gu diri dzitabwa dzimbili nya siwindri gu nga ba gu lovidwe avbo 10 Milayo. — Dhet 31:26; 1Dzf 6:19; Heb 9:4.
Ngilozi nya yikhongolo.
Ningelo nya gighoho.
Phaso wu ningedwago gasi gu divaledwa gighoho gi nga girwa khu gu phazama khu kotani nya gu mba vbedzisega. Si di gu thumiswa sirengo nya singi, gu khugeya avba nya mombe kala avba nya gipomba, guya khu makodzelo nya muthu yoyo a handzwago sighoho. — Le 4:27, 29; Heb 10:8.
Ningelo nya guvbiswe.
Ningelo nya vhinyu.
I vhinyu yi nga ba yi vbaladzwa vbaaltaritunu nigu yi di gu ningedwa ni gutala nya yimbe miningelo. Pawulo thumiside lito leli khu ndziya nyo fananise gasi gu yeyedza gudziemiseya gwaye nya gu dzi ningeye mwendro nya gu gire ni gevbini a nga ba a gi kodza gasi gu phasa mambe Makristo nayo. — Mit 15:5, 7; Flp 2:17.
Nisani.
Hwane nya gu ba va dugide khu wugumbini Bhabhiloni, ngima nyo pheye nya kalendaryu nya Gijudha ni owu nya wu 7 nya kalendaryu nya vathu vatshavbo. Gale gakone wu di gu ranwa pwani “abibe” nigu wu di gu khugeya vbakari nya ngima nya Março kala vbakari nya ngima nya Abril. (Ne 2:1) Phasika nya Vajudha va di gu gira khu 14 nya Nisani nigu Jesu Kristo rumide gu khuye Gilalelo gya Pfhumu gi girwa khu litshigu lolo. (Lu 22:15, 19, 20) Uye songidwe avba nya simbo nya tshanisa khu litshigo leli la limwedo. — Lu 23:44-46.
Nyumba ya Nungungulu.
Wulanga wu vegisidwego gasi gu khozeya; wulanga nya guage. Gutala nya dzitepo, lito leli li ngu thumiswa gasi gu thula tabhernakeli mwendro tempele ya Jerusalema. Li ngu thumiswa gambe gasi gu thula avba Nungungulu a khalago ndzadzini. — Eks 25:8, 9; 2Dzf 10:25; 1Dzik 28:10; Gut 11:19.
Nya Guage Ngudzu.
Wulanga wu nga ba wu romo omu nya tabhernakeli ni omu nya tempele, gu nga ba gu khala ngasa nya pwanano. Gu di gu ranwa gambe pwani Guaga ga va nya Guaga. Guya khu Nayo wa Mosi, gu di gu dzumeledwa basi muprista nya khongolo ngudzu gu beya wulangani nya Guage Ngudzu, gumogo khu mwaga, khu Litshigu nya Gudivaledwe Sighoho. — Eks 26:33; Le 16:2, 17; 1Dzf 6:16; Heb 9:3.
Nya guage.
Wulanga nyo pheye, nya wukhongolo wa omu nya tabhernakeli mwendro tempele. Wu hambanide ni wulanga wa ndrani wu ranwago pwani Wulanga nya Guage Ngudzu. Wulanga nya Guage wa omu nya tabhernakeli, gu diri ni kandriya nya oru, altari nya oru gasi gu vbiseya avbo libani, meza nya dzipawu nya miningelo ni simbe sombo nya oru. Omu nya tempele gu diri ni altari nya oru, 10 dzikandriya nya oru ni 10 dzimeza nya dzipawu nya miningelo. — Eks 26:33; Heb 9:2.
Nyeledzi ya vbadzimindrutunu.
— Wona avba va nga pwani THANDRA NYA MASASE.
O
Olibhano.
Nyedzi nyo bange nya misimbo nya mafumbo nyo khaguri yi ranwago pwani Boswellia. Olibhano ya gu vbiswa yi di gu dusa mahema nyo nungeye. Gu diri gimwegyo nya silo nya libani nya guage si nga ba si thumiswa omu nya tabhernakeli ni omu nya tempele. Iyo yi di gu patwa ni miningelo nya dzimbewu (miningelo nya dzisereyali), nigu yi di gu thedwa avba nya sibubu nya dzipawu nya miningelo yi nga ba yi romo wulangani nya guage. — Eks 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.
Oyu nya guvivbe.
P
Paradhesi.
Jardhim nyo mbure yi fanago ni parki. Paradhesi nyo pheye gu diri Edheni, eyi Jehovha a giridego gasi gu khala patwa nyo pheye. Tepo a nga ba a romo avba nya simbo nya tshanisa, Jesu a embede gighevenga gimwegyo gi nga ba gi romo bambe gwaye gu khuye litigo li na khala paradhesi. Omu ga 2 Vakorinto 12:4, lito leli sa gu wonega kamo na gu thudwa paradhesi yi nga gu tago. Omu ga Gutuledwa 2:7, go thudwa Paradhesi ya ndzadzini. —Gz 4:13; Lu 23:43.
Pentekosta.
Festa nya wuvili ga edzi nya dziraru nya dzikhongolo, edzi Vajudha vatshavbo nya vama va nga ba va yede gu kulungeya, Jerusalema. Pentekosta sa gu thula “(Litshigu) nya wu 50.” Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, lina leli la gu thumiswa gasi gu thula esi, omu nya Milowo nya Gihebheru, si ranwago pwani Festa nya Guvbwere mwendro Festa nya Dzisemana. Li di gu kulungedwa khu litshigu nya wu 50 li nga ba li kontarwi gukhugeya khu 16 nya Nisani. — Eks 23:16; 34:22; Mth 2:1.
Pfhumu yi Ningago Guvbanya.
Phasika.
Festa yi nga ba yi girwa mwaga ni mwaga khu litshigu nya 14 nya ngima nya Abhibhi (khu gu gimbiya nya tepo wu nga ranwa pwani i Nisani). Phasika yeyi gu di gu kulungedwa gu tshudziswa ga Vaisrayeli khu tigoni ga Egipto. Gasi gu kulungeya litshigu leli, vathu va di gu songa nvuta (mwendro phongo) va vawula, khavbovbo va hodza ni tongwe nya guvave ni dzipawu nya mba thedwa livhirina. — Eks 12:27; Joh 6:4; 1Ko 5:7.
Phaso.
Ningelo wu ningedwago ga Nungungulu gasi gu yeyedza gu bonga, gu dzilaya ni gu wusedza wupari naye. Vathu va di gu ningeya miphaso nya yingi, na si gu dugeya khu myonyoni, gu pata ni miphaso nya sirengo; uye a phedego khuye gu gira isoso khu Abheli. Guya khu pwanano nya Nayo wa Mosi, miphaso yi di ri ya gigurumedza. Kha nga olu Jesu a ningedego womi waye nga phaso nyo vbeleye, miphaso nya sirengo kha yi ngo vbwetega gambe. Ganiolu, Makristo ma ngo simama gu ningeya miphaso ya liphuvboni ga Nungungulu. — Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jo 4:10.
Pilari.
Gilo gi nga tsitswa gasi gu tiyisa gilogyo. Dzipilari nya gu tiyise dzi thumisidwe omu nya tempele ni omu nya dzinyumba nya wufumu dzi vbahidwego khu Solomoni. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, ya gu thumiswa khu ndziya nya gu fananise nga giyeyedzo nya gu phasedzeye (1Tm 3:15) mwendro gu simama omu nya giemo gyogyo (Gut 3:12). — Val 16:29; 1Dzf 7:21.
Pingu.
Simbo muthu a nga ba a vbagara magatani na wuri ni sidzumba khu dzipotani gakone. Mwendro i kanga nyo girwe khu simbo wu thedwago ngoloni nya sirengo (ngudzu-ngudzu dzimombe) gasi gu ndrindra liphadza nya dzimombe mwendro kareta. Gutala nya dzitepo dzigumbi dzi di gu thumisa mipingu gasi gu rwala silo nyo lemeye. Khu kharato, pingu wu di gu thumiswa khu ndziya nyo fananise gasi gu emeya wugumbi mwendro gutshaniswa. Gu dusa mwendro gu fanya pingu si di gu thula gutshulega avbo nya wugumbi mwendro avba nya gutshaniswe ni gu solodwa. — Le 26:13; Mt 11:29, 30.
Porneya.
— Wona avba va nga pwani WUBHAYI.
Prozelito.
Pundru.
Gilo nyo furugedzwe, nyo girwe khu simbi gi thumiswago gasi gu womba dzindzimo mwendro gu tivisa gilogyo. Gutala nya dzitepo, ligwaha nya mipundru la gu fananiswa ni guhuweledwa nya gulamule ga Jehovha mwendro simbe sigiro nya lisima si tago khiyo ga Nungungulu. — 1 Ko 15:52; Gut 8:7–11:15.
Pwanano.
Gupwanana nya vathu vavili mwendro mitsawa mivili gasi gu gira gilo mwendro gu mba gira. Dzimbe dzitepo gu di gu pata Nungungulu ni vathu mwendro vathu basi. Dzimbe dzitepo tsawa moyo khuwo wu nga ba wu yede gu landra esi si lombwago khu pwanano wowo (khu giolovedzo, gu nga ba guri gitumbiso) dzimbe dzitepo si di gu gurumedza gu mitsawa yamivili yi landrisa esi si lombwago khu pwanano wowo. Vbavbandze nya mipwanano eyi Nungungulu a giridego ni vathu, Bhibhiliya yi ngu ganeya khu mipwanano yi giridwego basi khu vathu, mafumbo, mayigo mwendro mitsawa nya vathu. Avba nya mipwanano yi vbedzidego tepo nyo laphe gu ngu patega pwanano owu Nungungulu a giridego ni Abrahama, ni Dhavhidhe ni litigo la Israyeli (pwanano nya Nayo), ni pwanano owu a giridego ni Israyeli wa Nungungulu, (pwanano nya wuphya). — Ge 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Dzik 21:7; Lu 22:29; Mth 3:25; 2Ko 3:6; Heb 8:6.
R
Rolu; Libhuku nyo fumbwe.
Lidangaliya nyo laphe nya lidowo mwendro papiru, li nga ba li lovidwe khu mweyo nya dzibambe. Gutala nya dzitepo li di gu fumbwa avba nya ndronga. Milowo yi di gu lowa yi bwe yi kopiyarwi nga dzirolu, gu nga ba guri ayo mabhuku nyo olovelege dziteponi nyo lowe nya Bhibhiliya. — Lu 4:17-20; 2Tm 4:13.
S
Sabhadho.
Lito leli la gu dugeya avba nya lito nya Gihebheru li thulago “gu hefemula.” Litshigu nya wu 7 nya semana nya Gijudha (gu khugeya gu pfola nya lidambo nya Livandre kala gu pfola nya lidambo nya Sabhadho.) Dzimbe dzifesta dzi nga ba dzi girwa mwaga ni mwaga, nya nga mwaga nya wu 7 ni owu nya wu 50, anidzo dzi di gu ranwa pwani dzisabhadho. Khu litshigu nya Sabhadho gu di gu dzumeledwa basi muprista gu gira thumo omu nya nyumba ya Nungungulu. Khu myaga nya Sabhahdho, va di si yeli gu lima mwendro gu gurumedza ndruye nya Muisrayeli gu livba mangava. Omu nya Nayo wa Mosi esi si nga ba si himbedzedwa gu girwa khu Sabhadho, si di si garadzisi giemo nya Vaisrayeli, ganiolu vathangeyi nya wukhongeyi va di gu engedzeya vbadugwana-vbadugwana gu himbedzeya silo. Khu kharato, matshigoni ya Jesu, avo va di gu lemedziseya giemo vathu. — Eks 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.
Saku.
Pano yi nga ba yi thumiswa gasi gu gira dzipasta. Khu giolovedzo, gu diri pano yi nga ba yi girwa khu mawoya nya dziphongo, mawoya nyo sivbale. Omu nya gililo vathu va di gu oloveya gu ambala dzisaku. — Ge 37:34; Lu 10:13.
Samariya.
Tsindza nya mufumo nya 10 mahundzu ya Israyeli ma nga ba mari norte, wu fumidego khu gipimo nya 200 myaga, nigu lina nya litigu lawe latshavbo. Lidhoropa leli li di vbahidwe avba nya gigomo gi nga ba giri ni lina lalimwedo. Matshigoni ga Jesu, Samariya gu diri lina nya dhistritu ya Roma yi nga ba yiri khu vbakhari ni vbakari ga Galileya khu norte, ni Judheya khu sul. Omu nya maendro yaye, gutala nya dzitepo, Jesu a di si tshumayeli gipandreni mule, ganiolu vbindride khumo dzitepo nyo khaguri gasi a ya bhula ni vavbanyi va mule. Pedro thumiside pfhungulo nya wuvili nyo fananise nya mufumo tepo Vasamariya va nga hakha liphuvbo nya guage. — 1Dzf 16:24; Joh 4:7; Mth 8:14.
Sathane.
Sezari.
Lina nya dzindranga nyo khaguri nya Varoma li nga vbedza li khala lina nya dzipfhumo dza Roma. Augusto, Tibheriyo ni Klaudhiyu va ngu khumbugwa khu malina omu nya Bhibhiliya. Lina leli li ngu thumiswa gambe avba ga Nero, ambari olu a nga mba khumbugwa khu lina omu nya Bhibhiliya. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo lina “Sezari,” li ngu thumiswa gambe gasi gu emeya wufumu. — Mr 12:17; Mth 25:12.
Sighodho.
Si di gu thumiswa gasi gu tsayisa khiso vathu. Vambe va di gu tsayisa vambe khu gu va khoteya basi mawundru avba nya sighodho ganiolu vambe va di gu va khoteya gambe ni mawogo ni thamu khu kharato ava va nga ba va khotedwa kha sa nga ba si va vbevbugeya gu khala. — Jer 20:2; Mth 16:24.
Sihalo nya guage.
Silewugiso; Mithumo nya tshivba.
Simbi nya pota.
Lipitso nyo laphe li nga ba liri ni pota nya simbi nyo lodzwe. Li di gu thumiswa khu valimi gasi gu ghula sirengo. Malito nya muthu a gu ni wugengeyi ma kutsago muengiseyi gu landrisa wusingalagadzi wa muthu yoyo nya wugengeyi, ma gu fananiswa ni simbi nya pota. Go ganedwa gu pwani “gu khaveteya simbi nya pota” khu kotani nya esi mombe nya gigaha yi girago, a gu gutsarama ambari ya gu paywa khu simbi nya pota, yi khaveteya simbi yoyo, yi dzi bayisa yabune. — Mth 26:14; Val 3:31.
Simbo nya guvave.
Misimbo nya gu hambane-hambane nya guvave ngudzu nigu na yi nunga ngudzu. Omu ga Gutuledwa 8:11 “simbo nya guvave” go thudwa gilo nya guvave gi gu ni vheneno.
Simbo nya tshanisa.
Wuvbindrugedzeyi nya lito nya Gigreki li gu khilo staurós, si thulago simbo, nya nga avbo va nga songeya avbo Jesu. Gu mwalo gilo gi yeyedzago gu khigyo lito leli nya Gigreki la gu thula gihambano, nya nga egi gi nga ba gi thumiswa khu mahedheni nga giyeyedzo nya wukhongeyi myaga nya yingi hwane, Kristo na si guti mafuni. Lito “simbo nya tshanisa” la gu tshamuseya khu guvbeleya mongo nya lito nya Gigreki kha nga olu lito staurós anilo li thumiswago gasi gu ganeya khu gu tshaniswa, gutshaniseka, gupoyidwa ogu valandreyi va Jesu va nga hadzi emisana nago. (Mt 16:24; Heb 12:2)
Simbo nya womi.
Simbo wu nga ba wu romo thembweni ga Edheni. Bhibhiliya kha yi yeyedzi gu khiyo mihandro yawo yi diri ni makodzelo nya gu ninge womi, wulangani nya isoso, uwo wu di gu emeya gu khuwo Nungungulu a na ninga womi nya gupindruge ga vale a nga hadzi va dzumeleya gu hodza mihandro yawo. Omu nya libhuku la Gutuledwa uwo wa gu emeya makodzelo ya Nungungulu nya gu ninge womi. — Ge 2:9; 3:22; Gut 2:7; 22:19.
Simbo.
Simbo owu muthu a nga ba a khokhotedwa ga uwo. Umo nya mayigo nyo khaguri wu di gu thumiswa gasi gu songa muthu, gu vega girumbi guagani gasi gu gengedza vambe mwendro gu poyila muthu nyo khaguri guagani. Vasiriya va nga ba va tidwa khu dzinyimbi nyo thise, va di gu vbuleya vathu misimbo nya dzipota khavba nya girumbo kala wu vbondza vbakhanatunu. Umo nya nayo nya Gijudha ava va nga va gira wuvivbi nyo thise nya nga guvaleteya mwendro gu khozeya sifananiso, gupheya va di gu songwa khu gu pfarwa khu siwindri mwendro khu mambe masongelo khu gu landreya sirumbi sawe si di gu anegwa avba nya simbo gasi gu khala gigendzo ga vambe vathu. (Dhet 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Dzimbe dzitepo Varoma va di hungeleya muthu avba nya simbo, khu kharato uye a di hadzi vbanyanyana matshigwana na nga si gufi khu gupwa guvbisa, lidora, ndzala, mwendro gu kangwa khu lihani. Umo nya simbe siemo nya nga egi nya gusongwe ga Jesu avo va di gu khokhoteya mawogo ni mawundru nya muthu avba nya simbo. (Lu 24:20; Joh 19:14-16; 20:25; Mth 2:23, 36) Wona avba va nga pwani SIMBO NYA TSHANISA.
Sinagoga.
Lito li tshamuseyago “patano nya vathu” ganiolu malangani nya mangi umo nya Milowo ga gu thudwa nyumba mwendro wulanga owu Vajudha va nga ba va tshangana gasi gu leri Milowo, gu hevbudzwa, gu tshumayela ni gu gombeya. Matshigoni ya Jesu, gidhoropana ni gidhoropana gya Israyeli gi diri ni sinagoga mweyo ganiolu madhoropa nya makhongolo ma diri ni gu vbindra sinagoga mweyo. — Lu 4:16; Mth 13:14, 15.
Siriya; Vasiriya.
Umo nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, Siriya gu diri provinsya ya Roma nigu tshindza gakone gu diri Antiyokiya. Provinsya yeyi yi di gu hendra khomu litigo li nga ba li ranwa pwani Siriya (li ranwago gambe pwani Arã) umo nya Milowo nya Gihebheru, li nga ba li hendra khumo. Govhernadhori wa Siriya a di gu woneleya gambe Palestina watshavbo. — Lu 2:2; Mth 18:18; Ga 1:21.
Sirti.
Milambo mivili yi nga ba yi ladzide ganiolu kha ya nga ba yi etide. Iyo yi di gu manegeya Libia norte ga Afrika. Vamarinyeru va gale va di gu wu thava wulanga wowu khu kotani nya fungu wu nga ba wu manega khavba ni avba nigu uwo wu di gu vbindrugedzeya khu malanga wu landra mati. — Mth 27:17.
Siyoni.
Lina nya lidhoropa nyo tiyiswe la Vajebhusi. Lidhoropa lolo li nga ba li ranwa pwani Jebhusi li diri gigomoni gya sul ga khuga-dambo ga Jerusalema. Hwane nya gu ba Dhavhidhe a dzegide lidhoropa leli a bwe a gira nyumba yaye nya wufumu avbo, Siyoni a di ranwa pwani “lidhoropa la Dhavhidhe.” (2Sa 5:7, 9) Tepo Dhavidhe a nga ya vega ngasa Siyoni, gu di tidwa pwani gigomo nya guage gya Jehovha. Khu gu gimbiya nya tepo lina Siyoni li di pata ni gipandre nya tempele ya gigomoni gya Moriya nigu dzimbe dzitepo li di gu pata gambe lidhoropa latshavbo la Jerusalema. Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo gutala nya dzitepo lina leli la gu thumiswa khu ndziya nya gufananise. — Ndz 2:6; 1Pe 2:6; Gut 14:1.
Sokono; Muthu nya sokono.
Madwali nya makhongolo nya lidowo. Omu nya Milowo, sokono, kha yi hegeyi basi omu nya madwali ma tidwago khu lina lolo muhuno. Iyo kha yi thapheyi basi vathu, yi ngu thapheya gambe sombo ni dzinyumba. — Le 14:54; Lu 5:12.
Sombo nyo vbiseye libani.
Sombo nya oru, nya prata mwendro nya kobre si nga ba si thumiswa omu nya tabhernakeli ni omu nya tempele gasi gu vbiseya umo libani. Si di gu ranwa gambe pwani sombo nya gu theye nilo. — Eks 37:23; 2 Dzik 26:19; Heb 9:4.
T
Talenta.
I tengo nya Gihebheru nya wukhongolo ga yatshavbo, nya pezu ni dzitsapawu. Yi di gu peza 34,2 dzikilo. Talenta nya Gigreki yi diri yidugwana, yi di gu peza gipimo nya 20,4 dzikilo. — 1Dzik 22:14; Mt 18:24.
Tapa nya Gufenengedze.
Tapa nya ngasa nya pwanano, eyi muprista nya khongolo a nga ba a mitegedzeya avbo novba nya miningelo nya sighoho khu Litshigu nya Gudivaledwe Sighoho. Lito leli nya Gihebheru la guta khavba nya vherbho yi tshamuseyago “gu fenengedza (gighoho)” mwendro “gu futa (gighoho).” Tapa yakone yi di gu giridwe khu oru nyo tiye, na yiri ni dzikerubhimi dzimbili khu mudzibambe. Dzimbe dzitepo yi ngu ranwa basi pwani “tapa.” — Eks 25:17-22; 1 Dzik 28:11; Heb 9:5.
Tartaru.
Omu nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo, giemo gya vbavbatshi ngudzu gi fanago ni lipaso, omu dzingilozi nya mba engisa, matshigoni ya Nowa, dzi nga rinywa umo. Umo ga 2 Pedro 2:4, guthumiswa nya vherbho tartaróo (“dzi rinyide omu nya Tartaru”) kha si thuli gu khiso “dzingilozi dzi nga ghoha” dzi di rinywa omu nya Tartaru yi thudwago khu mahedheni (mwendro lipaso la vbavbatshi nya mafu ni wulanga nya gidema wu yelago vanungungulu va vbavbatshi ngudzu). Khandriso si nga girega, ganiolu sa gu yeyedza gu khiso dzingilozi dzi luzide lithomo ladzo la ndzadzini. Dzi di duswa khu Nungungulu wulangani wadzo ndzadzini dzi bwe dzi thedwa omu nya giemo nya gidema nya gikhongolo ngudzu gya mapimoni wa gu si fananisa ni guwonegeya nya makungo ya Nungungulu. Gidema gya gu yeyedza gambe guhegisa gwadzo. Guya khu Milowo, so thula gufuviswa nya gupindruge gumogo ni mufumeyi wadzo, a gu Sathane Dhiyabhulosi. Khu kharato Tartaru ya gu emeya giemo nya gu vegwe vbavbatshi ngudzu ga dzingilozi dzile nya gu ndrage milayo. Tartaru khandridzo saye ni liphala nya likhongolo li khumbugwago omu ga Gutuledwa 20:1-3.
Tempele.
Nyumba yi nga vbahwa Jerusalema, yi tshikedza tabhernakeli va nga ba va gimbiya-gimbiya nayo, a nga ba ari tsindza nya wukhozeyi wa Vaisrayeli. Tempele nyo pheye yi vbahidwe khu Solomoni, yi tshungunudwa khu Vabhabhiloni. Nya wuvili, yi vbahidwe khu Zorobhabheli, hwane nya gu ba va wide khu Bhabhiloni, khu gu gimbiya nya tepo yi vbahedzwa khu Herodhi nya Khongolo. Omu nya Milowo, gutala nya dzitepo tempele yi di gu ranwa khu gu piya pwani “nyumba ya Jehovha.” — Mt 21:13; Lu 11:51; 1Dzik 29:1; 2Dzik 2:4; Mt 24:1.
Thandra nya Masase.
Si ngu fana ni gu khethu “nyeledzi ya vbadzimindrutunu.” I nyi nyeledzi nyo hegise yi dugago khu khuga-dambo na li ngasi dugi lidambo. Iyo ya gu yeyedza gu khiyo gu ngugya. — Gut 22:16; 2Pe 1:19.
Thenwa.
Khu gukongoma go thudwa mwama nyo kaparwi. Gutala nya dzitepo vama vava va di gu hathwa gasi gu thuma dzindrangani nya wufumo, kha nga vaphasedzeyi mwendro dzigwardha nya vagadzi va dzipfhumu. Lito leli li ngu thumiswa gambe gasi gu thula muthangeyi nyo khaguri a hathidwego gasi gu gira mithumo nyo khaguri ndrangani nya pfhumu, ganiolu a nga mba kaparwi khu lisinesine. Lito ‘mithenwa khu kotani nya Mufumo wa ndzadzini,’ khu ndziya nyo fananise, go thudwa wule a dzi pharago gasi a kodza gu vega gwadi gupima omu nya thumo wa Nungungulu. — Mt 19:12; Es 2:15; Mth 8:27.
Thumo nya guage.
Tribhunali nya Yikhongolo.
Tribhunali nya Yikhongolo nya Gijudha yi nga ba yiri Jerusalema. Matshigoni ya Jesu, Tribhunali nya Yikhongolo nya Gijudha yi di gu wumbwa khu 71 vathu, gupata ni vaprista nya vakhongolo ngudzu, ava va thumidego nga vaprista nya vakhongolo ngudzu, sivbango nya ndranga nya vaprista nya vakhongolo ngudzu, madhota, mihungo nya mahundzu ni dzindranga, ni valovi. — Mr 15:1; Mth 5:34; 23:1, 6.
Tsawa wa Herodhi.
Wu ngu tidwa gambe pwani va na Herodhi. Wu diri tsawa wu nga ba wu seketeya silo nya politika nya wufumu wa na Herodhi, tepo wu nga ba wu fuma na wu thangedwa khu Varoma. Si nga gira Vasadhusi nyo khaguri na va giride navo gipandre nya tsawa wowu. Va na Herodhi va di patana ni Vafarisi va wugeya Jesu. — Mr 3:6.
Tsawa.
Tsawa nya vathu va khuzeyago pfhumu nyo khaguri mwendro silo nyo khaguri si gimbeleyanago ni esi va si khodwago. Wujudha wu diri ni mitsawa mivili nya ndruma, gu nga ba guri Vafarisi ni Vasadhusi. Ava va nga ba va siri Makristo, va di gu rana Makristo khavo “tsawa” mwendro “tsawa nya Vanazarenu” adzina khu gu ba va va wona nga khatshi vo dugeya khavba nya Gijudha. Khu gu gimbiya nya tepo, gu di dugelede mitsawa omu nya libandla nya Wukristo. Omu nya libhuku la Gutuledwa, gu ngu ganedwa khu “tsawa wa Nikolawu.” — Mth 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Gut 2:6; 2Pe 2:1.
Tshanisa nya Yikhongolo.
Lito nya Gigreki li gu khilo “tshanisa” la gu ningeya mongo nya gutshaniseke gu vangwago khu sigaradzo nya siemo. Jesu ganede khu “tshanisa nya yikhongolo,” nya gu gima yi si gu wonwi, yi nga hadzi thegeya Jerusalema, ngudzu-ngudzu ni eyi khu gu gimbiya nya tepo yi na thegeyago vathu, yi gimbileyanago ni ‘guta gwaye khu wudhumo’ ga tepo yitago. (Mt 24:21, 29-31) Pawulo ganede khu tshanisa yeyi nga gululama nyo lulame ga Nungungulu ogu gu na ‘tsayiswago vale va si mu tigo Nungungulu ni vale va si engisigo mahungu nya yadi’ maningano ni Jesu Kristo. Gutuledwa gipimo 19 a gu yeyedza gu khuye Jesu khuye a na thangeyago libuthu la ndzadzini li na wugeyago “girengo nya likhabi ni dzipfhumu nya mafu ni mabuthu yadzo.” (2Tes 1:6-8; Gut 19:11-21) “Vathu nya vangi ngudzu” va gu yeyedzwa nga vavbulugi nya tshanisa yoyo. (Gut 7:9, 14) — Wona avba va nga pwani ARIMAGEDHONI.
V
Vafarisi.
Wukhongeyi nya ndruma, nya Gijudha, wu nga ba wu romo ga lizana myaga nyo pheye, teponi yathu (E.C). Va di siri situgulwana sa vaprista, ganiolu va di gu landrisa Nayo khu tshivba ni tshivba. Avo va di gu landrisa gambe sihena khu tshivba ni tshivba nga edzi wu landriswago khidzo nayo. (Mt 23:23) Vafarisi kha va nga ba va vbweta gu manega ni mavbanyelo nyo fane ni Vagreki, nigu kha nga olu va nga ba va hevbude ngudzu Nayo ni sihena avo va di gu fumeya vathu. Vambe gwavo va di gu gira gipandre nya Tribhunali nya Yikhongolo nya Gijudha. (Mt 23:2-6) Gutala nya dzitepo va di gu wugeya Jesu maningano ni gu vegisa Sabhadho, sihena ni gu dzi tshanganisa ni sighohi ni vakhupisi. Vambe Vafarisi, nya nga Sawule wa Tarso, va khade Makristo. — Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Mth 26:5.
Vafilozofo va Epikuru.
Go thudwa valandrei va filozofo nya Mugreki nyo pwani khu Epikuru (341- 270 A.E.C.). Filozofiya yaye yi di gu dzi seketeya avba nya mawonelo nya gu khuye gu dzi tsakisa khayo makungo nya litshina nya gu vbanye. — Mth 17:18.
Vafilozofo va Estoyiku.
Tsawa nya vafilozofo nya Vagreki va nga ba va khodwa gu khavo gasi gu mana gutsaka muthu yede gu thumisa mapimo yaye gasi gu pwisisa, ni gu bwe a vbanya guya khu milayo nya tumbunugu. — Mth 17:18.
Vakalidhiya.
Vathu va nga ba va vbanya vbafuvbi ni omu tsongo wa Tigre ni Ewufrate wu nga ba wu vbaladza umo. Tepo yoyo lidhoropa nya lisima ngudzu la Vakalidhiya gu diri Uri, omu Abrahama a nga velegedwa umo. — Mth 7:4.
Valala va Kristo.
Eli lito nya Gigreki li gu ni mitshamuselo mivili. La gu thula vale va wugeyago Kristo. Ilo gambe la gu thula oyu a gu khuye khuye Kristo ganiolu nari o lipha, mwendro a dzi vegago wulangani wa Kristo. Ni wevbini muthu, hengeledzano, mwendro tsawa nyo khaguri wu liphago gu khuwo wa gu emeya Kristo mwendro gu khavo khavo Mesiya, mwendro va wugeyago Kristo ni vapizane vaye va gu ranwa gu pwani valala va Kristo. — 1Jo 2:22.
Vamedhi.
Vathu va dugeyago khavbo ga Madhayi, gyanana ga Jafete. Avo va di gu vbanya sigomoni sa Irawu, khu gu gimbiya nya tepo li nga tidwa nga litigo la Vamedhi. Avba nya Pantekosta yi nga girega Jerusamela khu mwaga nya 33 E.C, gu diri ni Vamedhi. — Mth 2:9.
Vasadhusi.
Wukhongeyi nya ndruma nya Gijudha wu nga ba wu wumbwa khu sighanyi ni vaprista va nga ba vari ni wufumu nyo thangeye mithumo tempeleni. Avo va di gu si pwanani ni sihena nya singi ni silo nyo khaguri si nga ba si khodwa khu Vafarisi. Ni gu gambe, va di si khodwi gu khavo gomo guwuswa ga vale va fudego ni gu va di si khodwi gu khavo dzingilozi dzomo. Vasadhusi va di gu wugeya Jesu. — Mt 16:1; Mth 23:8.
Vasamariya.
Lina leli gupheya gu di gu thudwa Vaisrayeli nya mufumo nya 10 mahundzu va nga ba va romo khu norte. Ganiolu, hwane nya gu ba Samariya a dzegidwe khu Asiriya khu mwaga nya 740 A.E.C, lina leli li patide gambe valuveli va nga rwadwa va hongola eyi. Matshigoni ya Jesu, lina leli kha la nga ba li tidwa nga lina li gimbileyanago ni politika mwendro mafumbo nyo khaguri, ganiolu li di gu thula sivbango nya wukhongeyi nyo khaguri wu nga ba wuri vbafuvbi ni madhoropa ya gale ya Sikemi ni Samariya, aya ma nga ba ma emeya wukhongeyi nyo khaguri wu hambanago ni Gijudha. — Joh 8:48.
W
Wubhayi.
Wubhayi.
Lito leli lo dugeya khavba nya lito nya Gigreki nyo pwani porneía, si gimbileyanago ni gu hengedwa nyo khaguri nya malawu si gu mwalo nayoni. Esi sa gu pata gu mwama a hengeya malawu ni nyamayi a gu siri mwangadzi waye, mwendro nyamayi a hengeya malawu ni mwama a gu siri mwama waye, wuphuphulu, gu hengeya malawu nya vathu va nga mba tshadha, mwama gu hengeya malawu ni mwama-kwawe mwendro nyamayi gu hengeya malawu ni nyamayi kwawe, ni gu hengeya malawu ni sirengo. Omu nya libhuku la Gutuledwa, lito leli la gu thumiswa gasi gu tshamuseya khu ndziya nyo fananise mithumo ya “Bhabhiloni nya Khongolo” a gu liphuphulu nya wukhongeyi. Uye a gu dzi pata ni dzipfhumu nya mafu gasi gu a mana tshivba ni dzithomba. (Gut 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mth 15:29; Ga 5:19) — Wona avba va nga pwani LIPHUPHULU.
Wuloyi; Wudhemoni.
Khiso vathu va khodwago nya gu khavo vathu va na ni liphuvbo li si figo hwane nya gu ba givili gi fude nigu ilo li ngu si kodza gu ganeya ni ava va vbanyago ngudzu-ngudzu khu gu thumisa nyanga. Farmakía, lito nya Gigreki li tshamuseyago gu gira wuloyi khu gu kongoma li tshamuseyago “dzimbange.” Dziteponi dza gale gu di gu thumiswa dzimbange gasi gu lomba tshivba nya madhemoni gasi gu feya gu girwa wuloyi. Khu kharato, lito leli nya Gigreki li di tidwa na li gimbileyana ni wunyanga. — Ga 5:20; Gut 21:8.
Wuwadi nya wukhongolo ngudzu wa Nungungulu.
Lito nya Gigreki li ningeyago mongo nya silo nyo tsakise si ndrindrago gupima. Gu tala nya dzitepo la gu thumiswa gasi gu thula giningwa nya gyadi mwendro ndziya nya yadi nya gu ningeye khiyo giningwa. Go ba gu ganedwa khu wuwadi nya wukhongolo ngudzu wa Nungungulu, lito leli la gu tshamuseya giningwa egi Nungungulu a ningago muthu nya mba vireya gu bweledzedwa gilogyo. Khu kharato, lito li ganeyago khu wuwadi nya wukhongolo ngudzu ni lihaladzo nya likhongolo ngudzu eli Nungungulu a yeyedzidego vathu. Lito leli nya Gigreki li ngu vbindrugedzedwa khu malito nya nga “wuwadi” ni “giningwa nya gyadi.” Wuwadi nya wukhongolo ngudzu owu wu kutswago basi khu wuhindzi wa oyu a ningago. — 2Ko 6:1; Ef 1:7.
Wuwugeyi, Apostaziya.
Lito nya Gigreki (apostasía) la guta khavbo nya vherbho khu gu kongoma yi thulago “gu dzi hambanisa ni.” Subhistantivhu yakone ya gu ningeya mongo nya “gu dige mwendro gu wugeya.” Umo nya Milowo nya Gigreki nya Wukristo lito “wuwugeyi” la gu thumisedwa ngudzu-ngudzu gu thula vale va digago wukhozeyi nya lisine. — Mav 11:9; Mth 21:21; 2Tes 2:3.
Z
Zewusi.
Nungungulu nya khongolo ga vatshavbo vanungungulu nya Vagreki va nga ba va khodwa avba nya vanungungulu. Dhoropani ga Listra, Bharinabha a di ranwa pwani khuye Zewusi. Omu nya milowo ya gale yi nga manwa vbafuvbi ni Listra gu khumbugidwe “vaprista va Zewusi” ni “Zewusi nungungulu nya lihani.” Navhiyu eyi Pawulo a nga khuga khiyo khu gidwani gya Malita yi diri ni gifananiso nya “Sanana sa Zewusi” khu thonvutunu gakone, si nga ba siri mavbaha, Kastor ni Pollux. — Mth 14:12; 28:11.