MWALIZI NA?
Sinagogu yamumwaanda wamunyaka wakusaanguna: Chifanikisyo eechi chitondeezya mbukuyee- yelwa kuti mbuyakabede sinagogu yamu- mwaanda wamunyaka wakusaanguna yakali kuGamla kulampa makkilomita aali 10 kuzwa kuLwizi lwakuGalilaya. Alubo chitugwasya kubona mbiiyeeyelwa kuti mbuyakabede sinagogu yachiindi
Sinagogu yakatalika biyeni?
BBALA lyakuti “sinagogu” lizwa kubbala lyachiGrikki lyaamba “mbungano” naakuti “kubunganaamwi.” Zina eeli lileelela nkaambo masinagogu akali masena maJuda mpubakali kubunganina kuti bajane malayilile alubo akali masena mpubakali kukombela kuzwa chiindi. MuMagwalo aachiHebbrayo, bbala eeli talipandulwidwe kabotu pe pesi zili aantanganana kuti kuzwa muMagwalo aachiKristu aachiGrikki, masena aaya akaliwo mumwaanda wamunyaka wakusaanguna C.E.
Basyaabusongo biingi baamba kuti masinagogu akasaanguna muchiindi maJuda nibakali mubuzike kuBbabbiloni. Bbuku litegwa Encyclopaedia Judaica lyaamba kuti: “Bazike bakanyayigwa Tempele, bakali kuchisi kutali kulimbabo, bakali kuyanda kuumbulizigwa kumapenzi aabo, bakali kubunganaamwi chiindi achiindi, kuyeeyelwa kuti mumaSabata kababala Magwalo.” Nibakaangununwa mubuzike, zili aantanganana kuti maJuda bakiinkilila kunembo kubungana kuti kabakomba, kababala Magwalo alubo bakayaka masinagogu kufumbwa nkubakazookkala.
Kuzoosika mumwaanda wamunyaka wakasaanguna C.E., masinagogu akali aaba masena maJuda mpubakali kukombela akuchitila zimwi nkaambo biingi bakali kukkala mumasena asiyene-siyene mbuuli kuMediterranean, Middle East amuIsrayeli yoonse. Lee Levine, Syaabusongo kuHebrew University of Jerusalem wakati: “[Sinagogu] yakali kubelesegwa kabuli busena bwakuyiila Bbayibbele, kulida zyakulya zisalala, kubetekela, kubambila mali yazipo akuchitila miswaangano yazyapolitikisi ayimwi miswaangano.” Alubo wakayungizya kuti: “Pesi mulimu mupati mbubwakayakilidwe busena oobu, wakali wakuchitila zintu zyabukombi.” Eezi zitugwasya kuziba kuti nkamboonzi Jesu naakali kuyandisya kwiinka kumasinagogu. (Mk. 1:21; 6:2; Lk. 4:16) Mumasinagogu aaya, Jesu wakali kuyiisya, kugwasya akusungwaazya bantu bakali kujanika nkuko. Kuzwa niyakasaanguna mbungano yachiKristu, nikuba mwaapostolo Pawulu wakali kukambawuka mumasinagogu. Bantu bakali kuyanda kuswena aafwiifwi aLeza, bakali kwiinka kumasinagogu alubo kufumbwa chiindi Pawulu naakali kunjila mumuunzi, wakali kusaanguna kuya kusinagogu kuti akakambawuke.—Inc. 17:1, 2; 18:4.