MuBbayibbele Mujanika Kasimpe
Kuzwa chiindi, bantu bali aamaponeno aasiyene-siyene bakabona kuti muBbayibbele mujanika kasimpe. Mazubaano, bantu biingi batobelezya njiisyo zijanika mukati. Pesi bamwi baamba kuti nzilyaamba Bbayibbele tazigwasyi pe akuti nzyakubeja. Aniwe uzibona biyeni? Nga ulakajana na kasimpe muBbayibbele?
KAAMBO KAPA KUTI USYOME BBAYIBBELE
Kujana waziba biyeni kuti Bbayibbele lilaamakani aakasimpe? Muchikozyano, atuteedi mweenzinyokwe ukubuzya choonzyo chiindi choonse, ulakonzya kumusyoma. Bbayibbele lili mbuuli mweenzinyokwe ngusyoma nkaambo lilaamakani aachoonzyo. Langa zikozyano zitobela.
Lyakalembwa Aabantu Basyomeka
Basikulemba Bbayibbele bakali kusyomeka, bakalemba nikuba kulubizya kwabo. Muchikozyano, mupolofita Jona wakalemba atala akutaswiilizya kwakwe. (Jona 1:1-3) Wakamaninsya kulemba bbuku lyakwe akwaamba mbaakalulamikwa aJehova pesi taakwe naakaamba pe mbaakabambulula penzi lyakwe. (Jona 4:1, 4, 10, 11) Kusyomeka kwabasikulemba Bbayibbele kutondeezya kuti Bbayibbele lilaamakani aakasimpe.
Kasimpe KamuBbayibbele Kalagwasya
MuBbayibbele mujanika makani aagwasya na? Iiyi alajanika. Muchikozyano, bona nzilyaamba Bbayibbele atala akuba aabeenzuma balikabotu, lyaamba kuti: “Aboobo, zintu zyoonse nzyomuyanda kuti bantu bamucitile, anywebo nzyomweelede kubacitila.” (Matayo 7:12) “Kuvwiila kabotu kulalesya bukali, pele majwi mabi alanyemya.” (Tusimpi 15:1) Nichoonzyo kuti makani aali muBbayibbele alagwasya nikuba mazubaano.
Bbayibbele Lyaambuula Kasimpe Atala Amakani Aachiindi
Zintu nzibakajana basikulanga-langa makani aachiindi zili atala andawu abamwi bantu bakapona chiindi, zileendelana azilembedwe muBbayibbele. Atulange-lange chimwi chikozyano. Bbayibbele lyaamba kuti muchiindi chaNehemiya, maFonikke bakuTuro bakali kukkala mumuunzi waJerusalemu “bakali kuleta nswi amakwebo aamisyobo-misyobo.”—Nehemiya 13:16.
Kuli bumboni na bweendelana aalugwalo oolu? Iiyi mpubuli. Basikulanga-langa makani aachiindi bakajana zintu zyabantu bakuFonikke kuIsrael, eezi zyakali kutondeezya kuti zisi eezi zyakali kuuzizyania. Kuyungizya waawo, kuJerusalemu bakavunkununa zifuwa zyabaswi bajanika mulwizi lwaMediterranean. Basikulanga-langa makani aachiindi bakaamba kuti baswi aaba bakali kweetwa aabantu bakuFonikke bakali kuzwa kuTuro. Umwi sikulanga-langa makani aamuBbayibbele naakali kulanga-langa bumboni oobu, wakaamba kuti: “Makani aalembedwe muli Neh[emiya] 13:16 aakuti bantu bakuTuro bakali kuuzya baswi kuJerusalemu ngachoonzyo.”
Lilaamakani Aakasimpe Atala Asayensi
Bbayibbele lyaambuula atala abukombi amakani aachiindi. Pesi kuti kalyaambuula atala azyasayensi lyaamba makani aachoonzyo. Langa chikozyano chitobela.
Kwaminyaka iili 3 500 yayinda, Bbayibbele lyakaamba kuti nyika yakaanzikwa “aatakwe cintu.” (Jobu 26:7) Eezi zilisiyene amakani aakubeja aawambwa aabantu aakuti nyika iyibukide aajulu amaanzi naakuti inyampwidwe aanondo naakuti fulwe mupati. Nikuba kuti bbuku lyaJobu lyakali lyalembwa kale kakuli kwiinda minyaka iili 1 100, pesi bantu bakachili kusyoma kuti nyika ikkede aali chimwi chintu kutali kuti ili mumulenga-lenga. Nikwakayinda minyaka iili 300 mu1687, Isaac Newton wakalemba bbuku lyakali kwaambuula atala anguzu zidonsela zintu aansi alubo wakapandulula kuti nyika ili mumulenga-lenga alubo nguzu zidonsela aansi nzizyo zipa kuti kayizyunguluka. Makani aaya akaambwa kakuli Bbayibbele lyakali lyazyaamba kale muminyaka iili 3 000 yakayinda!
Bupolofita BwamuBbayibbele Mbwachoonzyo
Bupolofita buli muBbayibbele mbwachoonzyo na boonse? Langa bumwi bupolofita buli atala akunyonyoonwa kwaBbabbiloni bwakalembwa aaIsaya.
Bupolofita: Mumwaanda wamunyaka wachi8 B.C.E., Isaya mulembi waBbayibbele wakaamba kuti muunzi waBbabbiloni wakali kuyoonyonyoonwa alubo taakwe muntu wakali kuzookkala lubo mumuunzi ooyu. (Isaya 13:17-20) Isaya wakaamba kuti Kkoresi nguwe wakali kuzoonyonyoona Bbabbiloni. Alubo wakaamba kuti Kkoresi wakali ‘kuyooyuminizya maanzi mumulonga’ kuti akonzye kunjila mumuunzi ooyu. Wakali waamba kale kuti mageedi aamumuunzi ooyu akali kuyoosiigwa bukwazi.—Isaya 44:27–45:1.
Mbubwakazuzikizigwa Bupolofita Oobu: Nikwakiinda minyaka iili 200 Isaya kali walemba bupolofita oobu, mwaami waPersiya wakalwana Bbabbiloni. Mwaami ooyu wakali Kkoresi. Akaambo kakuti muunzi waBbabbiloni wakali kwabililidwe, Kkoresi wakayuminizya Mulonga waFirate wakazyungulukide muunzi waBbabbiloni. Masoja aaKkoresi bakasya mugelo kuchitila kuti maanzi acheye. Kuzwa waawo, kwakasyaala maanzi mache loko mumulonga, eezi zyakapa kuti Kkoresi amasoja aakwe bakonzye kuzubuka. Zigambya nzyakuti, aachiindi eechi bantu bakuBbabbiloni bakasiide milyango yamuunzi kiili bukwazi. Kkoresi amasoja aakwe bakanjila mumuunzi akuulwana.
Pesi mubuzyo uusyaala ngwakuti: Kuli bantu bakazookkala na kuBbabbiloni? Kuli bamwi bakasyaala kabakkala mumuunzi ooyu. Pesi lino kuti wayinka kuBaghdad iili kuIraq uyoojana matongo aaBbabbiloni. Eezi zitondeezya kuti bupolofita bwamuBbayibbele bwakazuzikizigwa. Zilaantanganana kuti Bbayibbele lyaamba choonzyo nikuba nilyaamba zintu zitazoochitike kunembo.