Aajanika Makani aaKabbuku Kamuswaangano waBuumi Amulimu Wesu
JANUARY 6-12
LUBONO LUZWA MUJWI LYALEZA | MATALIKILO 1-2
“Jehova Wakapa Kuti Aanyika Kube Buumi”
it-1 527-528
Kulenga
MuBuzuba Bwakusaanguna chiindi Leza naakati “Akube mumuni” mumuni wakasaanguna kunjila mumayoba nikuba kuti aanyika teewakali kulibonia pe. Eezi zitondeezya kuti mumuni wakali kuba mbichaani-mbichaani mbuuli mbaakaamba musanduluzi uutegwa J. W. Watts naakati: “Mumuni wakasaanguna kuba mbichaani-mbichaani.” (Mtl 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Leza wakaanzaania mumuni amudima mpawo wakawuzika mumuni kuti Sikati alubo wakawuzika mudima kuti Mansiku. Eezi zitondeezya kuti nyika yakali kuzyunguluka zuba kuchitila kuti kube sikati amansiku.—Mtl 1:3, 4.
MuBuzuba bwachi2 Leza wakapa kuti kube kwaanzaana aakati “kamaanzi amaanzinyina.” Amwi maanzi akali aanyika pesi maanzi miingi akali mumulenga-lenga. Leza wakawuzika mulenga-lenga kuti Julu pesi taakwe zitondeezya kuti maanzi aakali mumulenga-lenga akali kujala nyenyeezi naakuti zimwi zintu zili kujulu.—Mtl 1:6-8; langa MULENGA-LENGA.
MuBuzuba bwachi3 Leza wakabelesya nguzu zyakwe kuti abunganie maanzi aakali aanyika mpawo ndawu yakasyaala kayili njumu wakayiwuzika kuti Nyika. Kuzwa waawo, Leza wakapa kuti aanyika kumene masokwe, zisyango zizyala michelo yanseke azisamu zizyala michelo. Musyobo umwi awumwi aakati kamisyobo eeyi iitatu wakazyala michelo kweendalana ‘amusyobo’ wawo.—Mtl 1:9-13.
it-1 528 ¶5-8
Kulenga
Alubo muli Matalikilo 1:16 kutondeezedwe kuti mulugwalo oolu taakwe nikwakabelesegwa bbala lyachiHebbrayo liti ba·raʼʹ lyaamba kuti “kulenga.” Pesi kwakabelesegwa bbala lyachiHebbrayo liti ʽa·sahʹ lyaamba kuti “kupanga.” Mbukunga “julu” lyaambidwe muli Matalikilo 1:1 liswaanizya zuba, mweezi anyenyeezi, eezi zitondeezya kuti zintu eezi zyakalengwa musule aaBuzuba bwachi4. Mubuzuba bwachi4 Leza “wakapa” kuti zuba, nyenyeezi amweezi zikonzye kumunika nyika ajulu. Majwi aakuti “Leza wakaibikka mumulengalenga [mimuni] kutegwa kaimunikila nyika” atondeezya kuti zintu eezi zilakonzeka kuboneka nikuba kazili kujulu. Alubo mimuni yakali kupa kuti “ibe zitondezyo zyaziindi, mazuba amyaka,” eezi zyakali kuyoopa kuti bantu bakonzye kusiyanisya zyiindi.—Mtl 1:14.
MuBuzuba bwachi5 kwakalengwa zintu zyuuluka azintu zikkala mumaanzi. Taakwe chilenge chakalisandukila pesi Leza wakabelesya nguzu zyakwe kuti zintu zyoonse zipone. Bbayibbele lyaamba kuti: “Alimwi Leza wakalenga zilenge zipati zyamulwizi azilenge zyoonse zipona mumaanzi, izyakazula mumaanzi kweelana amisyobo yazyo, alimwi azilenge zyoonse zyuuluka kweelana amusyobo wazyo.” Leza naakabona bubotu bwazintu nzyaakalenga, wakazilongezya akuzibuzya kuti “zivwule.” Eezi zitondeezya kuti zilenge eezi zyakakonzya kuzyalana “kweelana amisyobo yazyo” akaambo kanguzu zyaLeza.—Mtl 1:20-23.
MuBuzuba bwachi6 “Leza wakalenga banyama bamusyokwe kweelana amisyobo yabo alimwi abanyama bavwubwa kweelana amisyobo yabo abanyama boonse bakalaba ansi kweelana amisyobo yabo.” Alubo Leza wakabotelwa amulimu wakwe mbuuli mbaakali kuchita mumazuba woonse aakulenga.—Mtl 1:24, 25.
Kumamanino aabuzuba bwachi6 bwakulenga, Leza wakalenga muntu muchikozyano chakwe alubo muntu wakalisumpukide kwiinda banyama. Lugwalo lwa Matalikilo 1:27 lwaamba kuti Leza “wakalenga mwaalumi amukaintu.” Alubo Matalikilo 2:7-9 itondeezya kuti Jehova Leza wakalenga muntu kabelesya bulongo mpawo wakafulida muuya wabuumi mumpemo zyakwe mpawo muntu wakaba muumi, kuzwa waawo muntu wakapegwa muunzi waparadayizi azyakulya zyakali mukati. Naakali kulenga Adamu, Jehova wakabelesya bulongo mpawo naakali kulenga Eva wakabelesya kampango kaAdamu. (Mtl 2:18-25) Kulengwa kwamwanakazi amwaalumi kwakapa kuti bakonzye kuzyalana.—Mtl 5:1, 2.
Kuyanduula Lubono muJwi lyaLeza
w15 6/1 5
Sayensi Mbiyendelana aBuumi Bwesu
Nyika aJulu Zyaba Aachiindi Chili Biyeni Kaziliwo?
Basayensi bayeeyela kuti nyika ilaaminyaka iili kuma4 bbiliyoni alubo bayeeyela kuti julu lyakalengwa kwaminyaka iili 13 naakuti 14 bbiliyoni yakayinda. MuBbayibbele taakwe aalembedwe kuti zintu zyoonse zili kujulu aanyika zyakalengwa lili. Alubo taakwe nilitondeezya kuti nyika ilaazyuulu zyaminyaka miche kayilengedwe. Vesi yakusaanguna muBbayibbele yaamba kuti: “Kumatalikilo, Leza wakalenga julu anyika.” (Matalikilo 1:1) Basayensi babelesya majwi aali muvesi eeyi kuyeeyela kuti nyika ajulu zili aaminyaka iingane.
it-2 52
Jesu Kristu
TeeMulenginyina waJehova. Nikuba kuti Jesu wakali kugwasilizya Leza mukulenga zintu pesi tazyaambi kuti wakali Mulenginyina waWisi. Leza wakabelesya muuya wakwe uusalala kuti Jesu akonzye kumugwasilizya kulenga zintu. (Mtl 1:2; In 33:6) Mbukunga Jehova Nkasensa kabuumi, zintu zyoonse zyakalengwa zyakaba akaambo kakuti Jehova nguwe wakazilenga. (In 36:9) Jesu teeMulenginyina waJehova pesi wakali kugwasilizya Jehova mukulenga zintu. Jesu lwakwe wakatondeezya kuti Leza nguMulengi wazintu zyoonse mbuuli mbaatondeezya Magwalo.—Mt 19:4-6; langa KULENGA.
JANUARY 13-19
LUBONO LUZWA MUJWI LYALEZA | MATALIKILO 3-5
“Kubeja Kwakusaanguna Mbukwakeeta Mapenzi”
w17 02 5 ¶9
Zisyomezyo zyaJehova Ziyoozuzikizigwa
9 Saatani Dyabbulosi wakabelesya nzoka kuti yeene Eva kuti ataswiilili Wisi Jehova. (Bala Matalikilo 3:1-5; Ciy. 12:9) Saatani wakaamba kuti bantu teebakeelede kulya “kuzisamu zyoonse izili mumuunda.” Kwakali mbuuli kuti Saatani wakali kuti: ‘Mulikwaamba kuti tamuzumizigwi pe kuchita nzimuyanda?’ Alubo wakabejesya loko kwiinda mukwaamba kuti: “Tamukonzyi kufwa pe.” Alubo wakeena Eva kuti taakeelede kuswiilila Leza pe, kwiinda mukwaamba kuti: “Leza ulizyi kuti buzuba mbomuyoolya kulincico, meso aanu ayoojaluka.” Saatani wakali kwaamba kuti Leza taakali kuyanda kuti balye muchelo ooyo nkaambo bakali kuyoochenjela. Kuyungizya waawo, Saatani wakaamba chisyomezyo chakubeja kwiinda mukwaamba kuti: “Muyooba mbuli Leza, muyoozyiba bubotu abubi.”
w00 11/15 25-26
Nzitukonzya Kwiiya Kumpuli Yakusaanguna
Chibi chaEva chakabambidwe kuti chizoochitike na? Peepe! Libikke muchiimo chakwe. Nzoka yakaamba kuti majwi Eva ngakabuzigwa aLeza aAdamu akali aakubeja. Muchikozyano, ulamvwa biyeni kuti umwi muntu wamutamikizya makani aakubeja muntu ngusyoma anguyandisya? Eva wakeelede kukaka akuzibona kazisesemya zintu zyakaambwa aSaatani. Alubo nzoka teeyakalikwe cheelelo chakukazya bululami bwaLeza amajwi amulumaakwe Adamu. Eva wakeelede kusaanguna kubuzya mulumaakwe katanasala zyakuchita katondeezya kuti ulabulemeka busilutwe bwamulumaakwe. Kuti twamvwa makani ateendelani amalayilile aLeza, tweelede kusaanguna kuyanduula lugwasyo katutana bweza ntaamu. Pesi Eva wakaswiilila majwi aSikubejelezya, eezi zitondeezya kuti Eva wakali kuyanda kuti Sikubejelezya amusalile zibotu azibi. Kuyeeyesesya nkwaakachita atala azintu nzyakabuzigwa kwakapa kuti zibe zyachoonzyo kuli nguwe. Nisimpe kuti Eva wakazumizya mizeezo mibi kuti ikomene mulinguwe alubo taakwe naakakumbila lugwasyo kuzwa kuli Adamu mulumaakwe!—1 Bakorinto 11:3; Jakobo 1:14, 15.
Adamu Wakaswiilila Mwanakazi Wakwe
Eva wakoongelezya Adamu kuti babisye aamwi. Adamu wakoongelezegwa biyeni? (Matalikilo 3:6, 17) Adamu wakeelede kusala kuti ngwani ngwaakeelede kuswiilila, Mulengi wakwe na naakuti mwanakazi wakwe. Katanasala zyakuchita, Adamu wakali kuyooswiilila malayilile aLeza na? Naakuti wakali kuyoochita nzyakabuzigwa amwanakazi wakwe? Adamu wakaliizi mpindu njaakali kuyoojana akaambo kakulya muchelo ngubakabuzigwa kuti batalyi. Mwaapostolo Pawulu wakazulwidwa kulemba kuti: “Adamu kunyina naakeenwa pe, pele mukaintu wakeenwa cakumaninina eelyo wakaba sikusotoka mulawo.” (1 Timoteyo 2:14) Nkinkaako, Adamu wakasala kutaswiilila Jehova achaali. Zilaantanganana kuti wakasala kutasiyana aamwanakazi wakwe kwiinda kuba aalusyomo muli Leza kuti wakali kunoobambulula zintu.
w12 9/1 4 ¶2
Leza Ulaandaba Na Abantu Bachanakazi?
Bantu bachanakazi bakatukwa na aLeza?
Peepe. Pesi “imuzoka ooyo wakaindi, uutegwa Diabolosi” nguwe ‘wakatukwa’ aLeza. (Ciyubunuzyo 12:9; Matalikilo 3:14) Chiindi Leza naakabuzya Adamu kuti wakali ‘kuyooyendelezya’ mwanakazi wakwe taakali kwaamba kuti baalumi bakali kuyandikana kwiinda banakazi. (Matalikilo 3:16) Pesi wakali kutondeezya mapenzi ngaakali kuyooswaana Adamu aEva akaambo kakubisya kwabo.
w04 1/1 29 ¶2
Makani Aazwa muBbuku lyaMatalikilo—I
3:17—Nyika yakatukwa biyeni alubo lutuko oolo lwakatola chiindi chilamfu biyeni? Majwi aakuti nyika yakatukwa atondeezya kuti kwakali kuyooyuma loko kulima aalinjiyo. Chiindi nyika niyakatukwa yakamena maamvwa azinchenya, lutuko oolu lwakeeta machise miingi kubana baAdamu nkaambo Lamekki wisi aaNowa wakaamba kuti milimu “yesu miyumu njotubeleka amaanza eesu nkaambo Jehova wakaisinganya [naakuti wakatuka] nyika.” (Matalikilo 5:29) Nilyakayinda Zambangulwe, Jehova wakalongezya Nowa abana bakwe kwiinda mukwaamba makanze Aakwe aakuti bazuzye nyika. (Matalikilo 9:1) Eezi zitondeezya kuti lutuko lwanyika lwakali lwamana.—Matalikilo 13:10.
it-2 186
Kumyongwa Kwakutumbuka
Machise ngibakali kuyooswaana akalikozyenie amachise ngamvwa mwanakazi nalikutumbuka. Chiindi Eva naakabisya, Leza wakamubuzya kuti wakali kuyoomvwa kuchisa chiindi naakali kuyootumbuka. Kaansinga Eva wakaswiilila Leza taakali kuyoomvwa kuchisa chiindi naakali kuyootumbuka nkaambo chilongezyo naakuti “cileleko icizwa kuli Jehova ncecivwubya, alimwi tayungizyi macise kulincico pe.” (Tu 10:22) Pesi chibi nchitulaacho chipa kuti tumvwe kuchisa. (Kufumbwa chintu Leza nchazumizya ulachizuzikizya) nkaambo wakaamba kuti: “Ndiyooyungizya macise aako waakumita; uyoozyala bana mumacise.”—Mtl 3:16.
Kuyanduula Lubono muJwi lyaLeza
it-2 192 ¶5
Lamekki
Majwi ngaakalembela banakazi bakwe Lamekki atondeezya lunya ndubakalaalo bantu bakapona muchiindi chakwe. (Mtl 4:23, 24) Wakalemba kuti: “Amuswiilile jwi lyangu nywebo nobamakaintu ba Lameki; amucenjeke matwi kuli nzyondaamba: Ndajaya muntu akaambo kakuti wandicisa, inzya, ndamujaya mulombwana akaambo kakunduuma. Ikuti muntu uuyoojaya Kaini uyoojolelwa ziindi zili ciloba, nkokuti uuyoojaya Lameki uyoojolelwa ziindi zili 77.” Zilaantanganana kuti Lamekki wakali kuyanda kulikwabilila katondeezya kuti taakajaya muntu achaali mbuuli mbaakachita Kkayini. Lamekki wakaamba kuti wakajaya muntu akaambo kakuti wakamuuma akumuchisa. Nkinkaako, majwi aali mulugwalo oolu atondeezya kuti muntu wakali kuyanda kumubweedezya akaambo kachibi nchaakachita amufwide luzyalo.
it-1 338 ¶2
Kusampawula
“Kwiita zina lya Jehova” nkubakali kuchita bantu bakapona muchiindi chaEnosi Zambungulwe kalitanaba kwakali kwakuupawupa aameso alubo kukomba kwabo kwakalisiyene akwakali kuchitwa aAbbelo nkaambo wakali kubelesya zina lyaLeza lisalala. (Mtl 4:26; Heb 11:4) Mbuuli mbubakaamba bamwi basikulanga-langa makani aamuBbayibbele, majwi aakuti kwiita zina lyaLeza atondeezya kuti bantu bamuchiindi eecho teebakali kulibelesya munzila iilikabotu pe zina lyaJehova nkaambo bakali kulibelesya kwiita bamwi bantu naakuti zibumbwa zyakali baleza babo. Kubelesya zina lyaJehova munzila eeyi kwakali kupa kuti lisampawulwe.—Langa ENOSI.
JANUARY 20-26
LUBONO LUZWA MUJWI LYALEZA | MATALIKILO 6-8
“Wakacita Mbubonya Oobo”
Swiilila Akuba Alusyomo Mbuuli Nowa, Daniyele aJobu
4 Mapenzi ngaakaswaana Nowa. Muchiindi chaInokki bantu bakali kuchita zintu zibi loko aanyika. Bakali kwaambuula ‘majwi aakusampawula’ Jehova. (Jud 14, 15) Kwakavulide kulwana. Mumazuba aaNowa “nyika yakazula luuni.” Bangelo babi bakalichincha akuba bantu mpawo bakakwata banakazi, bakazyala mabbabbani bakalaalunya. (Matl. 6:2-4, 11, 12) Pesi Nowa wakalisiyene abantu aabo. Bbayibbele lyaamba kuti: “Nowa wakafwidwa luzyalo mumeso aa-Jehova. . . . Nowa wakali muntu uululeme, katajisi kampenda, akati kabasaanyina. Nowa wakali kweenda a-Leza.”—Matl. 6:8, 9.
w13 4/1 14 ¶1
Nowa “Wakali Kweenda a Leza Mwini-mwini”
Kulakonzeka kuti mulimu woonse wakabweza minyaka iisika ku40 naakuti ku50. Nowa wakeelede kugonka zisamu, kuzikwela, kupanduula mapulanga, kwaafala akwaswaanizya. Bwaato bwakeelede kuba aamaanda aatatu kuya mujulu, atwaanda twamukati akkoma. Zilaantanganana kuti bwaato bwakeelede kuba amawindo mujulu alubo kaluli kakeelede kuti kakanyampukide kuchitila kuti maanzi kanoowida mumbali alubo atanjili mukati.—Matalikilo 6:14-16.
w11 9/15 18 ¶13
Atuchijaane Chakulisimya
13 Niinzi chakagwasya bakombi baJehova aaba kuti balisimye akuti bazwidilile mumuzundaano? Atubone nzyaakamba Pawulu atala aNowa. (Bala Bahebrayo 11:7.) Nowa wakabuzigwa atala ‘azambangulwe lyakali kuyoonyonyoona zintu zyoonse’ pesi zintu eezi ‘teezyakalinachitika pe.’ (Matl. 6:17) Kuzwa nikwakalengwa bantu zambangulwe teelyakalinachitika pe. Pesi Nowa taakazyubaansya pe naakuti ayeeye kuti tazizoofwi zyachitika pe. Nkamboonzi? Nkaambo wakali kusyoma kuti nzyaamba Jehova ulazizuzikizya. Alubo taakayeeya kuti mulimu ngwakapegwa wakali muyumu. Pesi “wakacita mbubonya oobo.” (Matl. 6:22) Zintu nzyaakeelede kuchita Nowa ziswaanizya kuyaka bwaato, kubungania banyama, kubamba chakulya chakwe ampuli yakwe achabanyama, kukambawuka akugwasya mpuli yakwe kuti isime mubukombi teezyakali zyuuba pe kuti ‘achite oobo.’ Lusyomo akulisimya kwaNowa kwakapa kuti Nowa ampuli yakwe bafutuke kuzambungulwe alubo bakajana zilongezyo.
Kuyanduula Lubono muJwi lyaLeza
w04 1/1 29 ¶7
Makani Aazwa Mubbuku lyaMatalikilo—I
7:2—Niinzi chakali kusiyanisya banyama basalala abanyama basofweede? Bakali kusiyanisigwa aakuti baleelela na kupayizigwa kutali kuti balaligwa na naakuti tabaligwi. Zambangulwe kalitanaba, nyama teeyakali kuligwa pe. ‘Kusalala akusofwaala’ kwachakulya kwakali kubeleka muchiindi chaMulawu waMozesi alubo zyakamana aawo Mulawu nwaakamaninwa mulimu. (Milimo 10:9-16; Baefeso 2:15) Zilaantanganana kuti Nowa wakalibazi banyama bakali kweelela kupayizigwa kuli Jehova. Chiindi naakasiya bbokesi lyachizuminano “wakayakila Jehova cipaililo akubweza banyama bamwi basalala azilenge zimwi zyuuluka akutuula zituuzyo zyuumpwa acipaililo.”—Matalikilo 8:20.
w04 1/1 30 ¶1
akani Aazwa Mubbuku lyaMatalikilo—I
7:11—Maanzi aaZambangulwe akazwa kuli? ‘Mubuzuba’ bwachibili bwakulenga nikwakaba “mulengalenga” kwakali maanzi “kunsi aamulengalenga” alubo kwakali yaayo akali “atala aamulengalenga.” (Matalikilo 1:6, 7) Maanzi aakali “kunsi” ngaayo akali aanyika alubo maanzi akali “atala” akali aagweeda naakuti aalume mpawo lume oolo lwakapa kuti kube maanzi miingi. Maanzi aaya ngawo aakachita Zambangulwe.
JANUARY 27–FEBRUARY 2
LUBONO LUZWA MUJWI LYALEZA | MATALIKILO 9-11
“Nyika Yoonse Yakajisi Mwaambo Omwe”
it-1 239
Bbabbiloni Mupati
Zintu Zyakachitika kuBbabbiloni. Kumuunzi waBbabbiloni uuli kuZibanda zyaSinara kwakayakwa Ng’anda Ndamfu yaBbabbelo. (Mtl 11:2-9) Makanze aakuyaka ng’anda eeyi taakali aakuyanda kusalazya zina lyaLeza pe, pesi basikuyaka aaba bakali kuyanda kulipangila “zina ilili aampuwo.” Ng’anda ndamfu zili boobu teezyakali kujanika kuBbabbiloni luzutu pesi zyakali kujanika nikuba kuMesopotamiya nkaambo bakali kuyaka maanda aakukombela kabatobelezya mbuyakayakidwe ng’anda yaBbabbelo. Kubweza ntaamu nkwaakachita Jehova Leza kwiinda mukupa kuti bakachilwe kuyaka ng’anda eeyi, kutondeezya kuti bakali kusumpula bukombi bwakubeja. Bbala lyachiHebrayo lyakuti Bbabbelo, lyaamba kuti “Kunyonganisigwa,” pesi bbala lyachiSumerian lyakuti (Ka-dingir-ra) alyachiAkkadian lyakuti (Bab-ilu) woonse aamba kuti “Geedi lyaLeza.” Eezi zitondeezya kuti bantu bakasyaala kabakkala mumuunzi waBbabbelo bakachincha zina eeli akaambo kakuti Jehova taakabotelwa pe nibakayaka ng’anda yaBbabbelo alubo zina ndibakachincha lyakali kutondeezya kuti ng’anda yaBbabbelo yakachili kuchitilwa zintu zyabukombi.
it-2 202 ¶2
Mulaka
Bbuku lyaMatalikilo lyaambuula atala abantu bakajatana kuchita zintu zikazyania aamakanze aaLeza Zambangulwe kalili lyayinda. Alubo zintu nzibakachita zyakalisiyene azyakachitwa aaNowa abana bakwe. (Mtl 9:1) Kunze kwakuti ‘bazuzye nyika,’ bakakanza kuti bayake ng’anda ndamfu kabayanda kuti bakkale aandawu iimwi alubo nkubakayakila ng’anda eeyi kwakazooyitwa kuti kuZibanda zyaSinara kuMesopotamiya. Eezi zitondeezya kuti ng’anda eeyi yakali kuzoobelesegwa kuchitila zintu zyabukombi.—Mtl 11:2-4.
it-2 202 ¶3
Mulaka
Leza Singuzuzyoonse wakamwaya kujatana kwabantu bakali kuyanda kuyaka ng’anda ndamfu kwiinda mukusiyanisya mulaka wabo. Eezi zyakapa kuti bakachilwe kuyaka alubo bakazula ndawu yoonse. Kusiyanisya milaka kwakali kuyoopa kuti batayinkilili kunembo kuchita zintu zikazyania aamakanze aaLeza. Akaambo kakusiyanisigwa milaka teekwakachili kuuba pe kuti bantu bakali aaluzibo atala azyakuyaka abakali aamanguzu bazwe aachintu chimwi nkaambo teebakalikumvwanana pe. (Kozyanisya a Mu 7:29; Dt 32:5) Nkinkaako, kutamvwanana nkubakabaako bantu aaba akaambo kakusiyanisigwa milaka kwakapa kuti batazwidilili mumakanze aabo aatali kabotu. (Mtl 11:5-9; kozyanisya a Is 8:9, 10.) Kaansinga Jehova taakakasya kuyaka ng’anda yaBbabbelo, kusumpuka nkubalikuchita bantu mazubaano akaambo kakwiiya kwakali kuzoopa kuti ambabo bayande kuyaka maanda aali mbuuli ng’anda yaBbabbelo.
it-2 472
Zisi
Kusiyanisigwa kwamilaka kwakapa kuti bantu babe aanzila mpya yakwaambuula, tunsiya-nsiya, ziyanza anzila zyakukomba. Bantu bamulaka umwi awumwi bakali kuchita zintu zyeendelana aamulaka wabo. (Le 18:3) Akaambo kakuti bantu aaba bakali balyanzaania aLeza, bakasaanguna kukomba zibumbwa.—Dt 12:30; 2Ba 17:29, 33.
Kuyanduula Lubono muJwi lyaLeza
it-1 1023 ¶4
Hamu
Kulakonzeka kuti Kkenani wakalanga syaayinakulu katazweete alubo ndendaakwe Hamu wakakachilwa kumulaya. Amwi Nowa wakaamba majwi aaya aabupulofita katondeezya kuti buntu butali kabotu mbwaakalaabo Hamu bwakali kuyootabukila kubazukulu bakwe akaambo kakuti mwanaakwe Kkenani wakali wabukona kuzwa kuli nguwe. Lutuko oolu lwakasaanguna kuzuzikizigwa chiindi maIsrayeli nibakalwana bantu bakuKkenani. Aabo bakatanyonyoonwa (muchikozyano, bantu bakuGibbiyoni [Jos 9]) bakaba bazike bamaIsrayeli. Kakuli kwayinda minyaka, lutuko oolu lwakazuzikizigwa lubo chiindi bazukulu baHamu nibakeendelezegwa aazisi zilaanguzu, Medo-Persia, Greece aRoma.
it-2 503
Nimrodi
Myuunzi yakusaanguna yaBwaami bwaNimrodi yakali Bbabbelo, Erekki, Akkadi aKkalene. Myuunzi eeyi yakali munyika yaSinara. (Mtl 10:10) Nimrodi nguwe wakaza aamuzeezo wakuti kuyakwe ng’anda yaBbabbelo. Makani aaya aleendelana azijanika mumabbuku aachiJuda. Josephus wakalemba kuti: “[Nimrodi] wakabajata munzila yalunya bantu nkaambo wakapa kuti baleke kuyoowa Leza kwiinda mukupa kuti basyome nguzu zyakwe. Nimrodi wakali nyemede akaambo kakuti Leza wakajaya masyayinakulu azambungulwe, nkinkaako wakali kuyanda kuyaka ng’anda ndamfu, nikuba kuti Leza wayeeya kukweta zambangulwe lubo maanzi aayo taakali kuyoonjila pe mung’anda eeyo. Bantu bakaswiilila majwi ngakaamba [Nimrodi] alubo bakabonaanga kuswiilila Leza nkulibikka mubuzike, nkinkaako bakazuminana kuti bayake ng’anda ndamfu . . . muchiindi chifwiifwi ng’anda yakali yalampa munzila iigambya.”—Bbuku lyaJewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).