Kukwabilila Mukwasyi Wenu Kubulwazi Bwacisyini
Mubusinsimi mbwaakaamba Jesu kujatikizya mamanino aabweende bwazyintu oobu, wakaamba kuti kuyakuba “zilwazi mumasena aandeene.” (Luka 21:11) Bulwazi bomwe akati kamalwazi aaya mbulwazi bwacisyini ca influenza.
CISYINI eeci ciletwa akazunda kasyoonto kapati ikakonzya buyo kubonwa kwiinda mukubelesya muncini, aaka kazunda kalanjila mumaseelo aamumubili mpoonya kalatalika kuzyala tuzunda tumbi. Kazunda aaka ikalwana zizo zigwasilizya muntu kuyoya, mbuli mpemo, goyooyo alimwi amapunga, kalayambukila kwiinda mumate aatapauka ciindi muntu uujisi bulwazi oobu naesyemuka, kukola, naa kwaambaula. Bulwazi bulakonzya kuyambukila bantu banji kapati ibakkala mubusena bumwi.
Tuzunda tatulwani buyo bantu pe, pele tulalwana abanyama alimwi abayuni. Tuzunda tuletela cisyini eeci tuli muzibeela zya A, B, naa C. Cibeela ca A ncecidumide kapati mukuleta bulwazi bwa influenza. Misyobo yatuzunda ilaandaanizigwa kweelana amisamu yobile iitegwa hemagglutinin (H) alimwi a neuraminidase (N), iijanika atala naa alukanda lwatuzunda ooyu.
Buyumu-yumu bupati bujatikizya tuzunda ituleta cisyini eeci mbwakuti, tuzunda ootu tulazyalana cakufwambaana alimwi tulacinca-cinca musyobo alimwi akuti misyobo yiindene ilakonzya kusangana akupanga musyobo umbi mupya. Ikuti kwaba musyobo mupya, mubili wamuntu ulakonzya kwaalilwa kutulwana tuzunda.
Kanji-kanji cisyini eeci ciboola ciindi camupeyo. Buvwuntauzi bwakacitwa caino-ino butondezya kuti, ikuti kwatontola, lukanda lwakazunda lulacinca akuba mbuli mafwuta aaleemuka alo aakakwabilila akupa kuti kakapona kwaciindi cilamfwu mumuwo, pele kamana kunjila mumpemo, mukanwa naa mucamba imukasaala mafwuta aaya alanyenguluka aboobo muntu ulaciswa. Muya uutontola tauleti malwazi pe, pele ulakonzya kugwasya tuzunda kuti tuvwule calo icipa kuti bantu banji baciswe.
Mbomukonzya Kulikwabilila
Akaambo kakuti balizyi mbociyandika kulibambilila limwi, ibamfwulumende zinji balalibambila mbobaya kulwana malwazi. Pele ino nywebo ncinzi ncomukonzya kucita? Atulange-lange zyintu zyotatwe nzyomukonzya kucita:
Amupe mubili nguzu zyakulikwabilila: Mweelede kubona masimpe kuti mukwasyi wenu ulajana ciindi cinji cakoona alimwi akuti ulalya zyakulya zikonzya kupa mubili nguzu zyakulikwabilila. Mweelede kulya micelo alimwi acisyumani, maila naa mapoka aatakunyunidwe naa kusyobolwa, mukupa, inswi alimwi anyama iinyina mafwuta manji, zyalo izijisi misamu naa busani buyaka mubili akuupa nguzu zyakuti ulwane malwazi.
Amusalazye muŋanda kutegwa kutabi tuzunda: Ikuti kacikonzeka, amusalazye matafule eenu abuzuba. Amusanzye mbale alimwi azibelesyo zimwi nzyomubelesya kujika alimwi akulida, ciindi aciindi amuwasye mapai alimwi amilembo imwi njomuyala abulo. Amupukute zyintu nzyobajata bantu: mbuli zijazyo, luwaile, alimwi a remote control kubelesya kasani ikajisi musamu uujaya tuzunda. Ikuti kacikonzeka, muŋanda akunjile muya munji mubotu.
Amube acilengwa cibotu cabulondo: Amusambe kumaanza ansipa naa amusamu uumbi. (Ikuti kacikonzeka, amutolelezye kabbodela kajisi musamu wakunana kumaanza uujaya tuzunda.) Mutani kubelesyi mataulo aakulipukutya kumaanza naa kumeso, antoomwe abantu bambi nobaba banamukwasyi.
Mutanikujati meso, mpemo, naa mulomo amaanza aajisi dooti. Ikuti kacikonzeka, amubelesye tisyu kutegwa mulivwumbe kumulomo naa kumpemo mwanikukola naa kweesyemuka alimwi mweelede kwiisowa mpoonya-mpoonya mwamana kwiibelesya. Mutani kubelesyi abantu bambi zyintu zikonzya kutambukizya tuzunda, mbuli luwaile. Bana beelede kuyiisigwa kucita zyintu eezyi. Zilengwa eezyi nzibotu ciindi coonse, ikapati casika ciindi bantu banji nobaciswa cisyini.
Amubabikkile Maano Bantu Bambi
Mulakonzya kuyambukizya bantu nobuba buzuba bomwe kamutanalitondezya kuti mulaciswa mane kusikila kumazuba osanwe kamutalikede kale kuciswa. Zitondezyo zyakuti mulaacisyini ca influenza zilikozyenye azeezyo zyacisyini ncotuzyibide, pele zitondezyo zyacisyini eeci zilaindila kucisa. Zibikkilizya kupya kapati mubili, kuciswa mutwe, kukatala kapati, kukola kakunyina zinkoolwa zizwa, alimwi akucisa kwamilambi. Kuzwa mamina alimwi azitondezyo zimwi zijatikizya mwida—kuvwundaukwa kumoyo, kuluka, alimwi akusoomona—zitondezyo eezyi zilibonya kanji-kanji mubana kwiinda bapati. Kuti mujisi zitondezyo eezyi, tamweelede kweendeenda ikuti kacikonzeka kutegwa mutayambukizyi bantu bambi.
Amulyookezye kapati alimwi akunywa meenda azyakunywa-nywa zimwi. Misamu iilwana tuzunda ilakonzya kugwasya pele ikonzya buyo kucita boobo ikuti mwafwambaana kutalika kwiinywa mbomwabonena buyo zitondezyo eezyi. Bana ibajisi bulwazi oobu bwa influenza tabeelede kupegwa musamu wa Aspirin. Ikuti naa mujisi zitondezyo zyabulwazi bwakasinga (pneumonia) mbuli kwaalilwa kuyoya, kucisa mucamba, naa mutwe uucisa kapati alimwi uutaleki, cakufwambaana amuunke kucibbadela.
Musyobo ooyu wacisyini ulacisa kapati. Kulibambila kulakonzya kumugwasya ikuti mwaciswa. Nokuba boobo, mulakonzya kulangila kuciindi, ncolyaamba Bbaibbele kuti “takukooyooba naba omwe akati kabantu banyika uuamba kuti, ndaciswa.”—Isaya 33:24.
[Kabbokesi kali apeeji 11]
MUSYOBO WACISYINI UUKATAZYIDE KWIINDA
Ooyu musyobo wacisyini icakatalikila kucisi ca Mexico mu 2009 nguulya ngobaamba kuti H1N1, uukozyene ayuulya wakaliko mu 1918 ngobaamba kuti Spanish flu, walo iwakajaya makumi aatuulunzuma twabantu. Nokuba boobo, bulwazi oobu bulijisi tuzunda tujanika mungulube alimwi amubayuni.
[Kabbokesi/Zifwanikiso izili apeeji 12]
ZYINTU ZILI 6 NZYOMUKONZYA KUCITA KUTEGWA MULIKWABILILE NYWEBO ALIMWI ABANTU BAMBI
1. Amuvwumbe kukanwa nomukola
2. Amusambe kumaanza
3. Amujalule mawindo kutegwa kunjile muya mubotu muŋanda yenu
4. Amuzisalazye
5. Ikuti mwaciswa amusole kukkala kuŋanda
6. Ikuti kamucisidwe, mutani kwaanzyi bantu mumaanza
[Kabbokesi/Zifwanikiso izili apeeji 13]
KUTI KWASIKA BULWAZI BUYANDIKA KUSILIKWA CAKUFWAMBAANA
Cakusaanguna, amutobele malailile ngobapa bakucibbadela naa aabo ibalanganya buumi bwabantu mucilawo. Mutayoowi naa kuciindilizya kucita zyintu. Amucite zyintu zyaambwa atala aawa. Ikuti kacikonzeka mutanikujaniki mumasena muli bantu banji. Ikuti mwaciswa, cilakonzya kugwasya ikuti mwajana cintu cakulivwumbya kumpemo akumulomo. Amusambe kumaanza ciindi aciindi. Amuulile limwi zyintu mbuli zyakulya, nsipa alimwi azimwi zyakubelesya izikonzya kukkala kwansondo zyobile kutegwa mwaaciswa mutakapengi.
Ciindi nomuli kuncito, kumasena aakukombela, naa kumwi buyo kuli bantu banji, amutobele malailile aapedwe. Amuleke kuti kakunjila muya mubotu mubusena momubede.
[Cifwanikiso icili apeeji 11]
Cifwanikiso cikomezyedwe cakazunda ka H1N1 kaleta bulwazi bwa influenza
[Kulumba]
CDC/Cynthia Goldsmith