Bbuku Lyamu Bbaibbele Lyanamba 35—Habakuku
Mulembi: Habakuku
Busena Nkolyakalembelwa: Juda
Nolyakamana Kulembwa: Kuma 628 B.C.E. (Kuli Kuzumbauzya)
IBBUKU lya Habakuku ndimwi lyamabbuku masyoonto aabasinsimi mu Magwalo aa Cihebrayo. Pele cilengaano cakwe amajwi aakasololelwa aa Leza kunyina mbozili zisyoonto pe kujatikizya mboziyandika kubantu ba Leza. Kunze lyakukulwaizya akuyumya, businsimi oobu bugwasya babelesi ba Leza muciindi camapenzi. Ibbuku likankaizya twaambo tupati tobile twakasimpe twakuti: Jehova Leza Mmwami wakujulu aanyika alimwi akuti balulami balatondezya lusyomo mubuumi bwabo. Alimwi makani aalembedwe muli ndilyo alabeleka kaali ncenjezyo kuli basikukazya babelesi ba Leza akuli baabo cakuupaupa ameso ibalyaamba kuba bantu bakwe. Ibbuku lilapa cikozyanyo calusyomo luyumu muli Jehova, iweelela kwiimbilwa nyimbo zyoonse zyakutembaula.
2 Ibbuku lya Habakuku litalika amajwi aaya: “Nceeci cilengano ncaakabona Habakuku musinsimi.” (Hab. 1:1) Ino wakali ni musinsimi ooyu Habakuku (mu Cihebrayo, Chavaq·quqʹ), ooyo zina lyakwe lyaamba “Kukumbata Canguzu”? Kunyina makani aapedwe kujatikizya bazyali ba Habakuku, musyobo, bukkale bwakwe mubuumi naa lufwu. Naa wakali mwiimbi muna Levi aatempele tacizibidwe kabotu-kabotu, nokuba kuti ncecitondezedwe munzila iitagaminide mumajwi aalembedwe kumamanino aabbuku aakuti: “Olu lwiimbo ndwasikwiimba mupati, aimbye zilizyo zyatukole.”
3 Ndiilili Habakuku naakasinsima businsimi bwakwe? Majwi aali kumamanino aabbuku aalembedwe aatala aawa amajwi aakuti “Jehova mwaali muntempele yakwe iisalala” atondezya kuti itempele mu Jerusalemu lyakaciliko. (2:20) Makani aaya amulumbe wabusinsimi, zitondezya kuti wakasinsima kakusyeede myaka misyoonto kuti Jerusalemu inyonyoonwe mu 607 B.C.E. Pele ino kwakasyeede myaka minji buti? Kweelede kuti wakasinsima kabwiindide kale bulelo bwa Mwami Josiya iwakali kuyoowa Leza iwakalela kuzwa mu 659 B.C.E. kusikila mu 629 B.C.E. Ibusinsimi kubugama bupa citondezyo cakwaambilizigwa kwacintu eeco bantu bamu Juda ncobatakonzyi kusyoma nokuba kuti caluulwa. Ncinzi eeci? Nkubusya ba Kasidi (bana Babuloni) nkwaakali kuyoocita Leza kuti asubule ba Juda batasyomi. (1:5, 6) Eeci inga ceelela kuti cakacitika kumatalikilo aabulelo bwa Mwami Joyakimu sikukomba mituni, iciindi kutasyoma akutalulama nozyakadumide mu Juda. Joyakimu wakapegwa bwami a Farao Neko, acisi cakali mubweendelezi bwabana Egepita. Mubukkale buli boobo bantu bakali kukonzya kuliiba akutasyoma abuniini makani aakuti inga basaalwa abana Babuloni. Pele Nebukadinezara wakamuzunda Farao Neko munkondo njobakalwana ku Karikemesi mu 625 B.C.E., calo cakali nkokunyonyoonwa kwabulelo bwa Egepita. Aboobo businsimi bweelede kuti bwakapegwa cintu eeco kacitana kucitika. Aboobo zitondezyo zitondezya kumatalikilo aabulelo bwa Joyakimu (ibwakatalika mu 628 B.C.E.), calo cipa kuti Habakuku kali muselanyina a Jeremiya.
4 Ino mbuti mbotukonzya kuziba kuti bbuku lyakasololelwa a Leza? Mulongo wansiku wa Magwalo aa Cihebrayo ulabusinizya busena bweelede mpolibede bbuku lya Habakuku. Nokuba kuti tabaligami buya kulyaamba zina bbuku, cilalibonya kuti balalibikkilizya ‘kumabbuku masyoonto aabasinsimi aali 12,’ nkaambo nokwakanyina Habakuku naatakali 12. Mwaapostolo Paulo businsimi oobu wakabubona kuba cibeela ca Magwalo aasalala alimwi ulazubulula cacigaminina kuli Habakuku 1:5, kaamba ndilyo kuba eeco “icakaambwa [a]musinsimi.” (Inc. 13:40, 41) Wakalizubulula kapati bbuku mumagwalo aakwe. Masimpe, ikuzuzikizigwa kwamajwi aa Habakuku kuli Juda abana Babuloni kumutondezya kuba musinsimi mwini-mwini wa Jehova, imajwi ngaakaamba muzina abulemu bwa Jehova.
5 Ibbuku lya Habakuku lijisi zyaandaano zyotatwe. Zyaandaano zyakusaanguna zyobile mmubandi akati kamulembi a Jehova. Ziluula nguzu zyaba Kasidi, kubikkilizya abuumba bwakali kuyoosikila cisi ca Babuloni icibweza zintu zitali nzyancico, icilijanina zintu zyamuŋanda munzila iitasalali, iciyaka munzi kwiinda mukutila bulowa alimwi icikomba cikozyanyo cibezedwe. Caandaano catatu caamba bupati bwa Jehova mubuzuba bwankondo alimwi tacikonzyi kweelanyisigwa kucaandaano cimbi kunguzu anzila iikondelezya mbocilembedwe . Cibalo eeci mmupailo wakuusa alimwi caambwa kuti “ncimwi cakweema kutaliboteli alimwi kupati kapati mukweema koonse kwabana Hebrayo.”a
NCOLIGWASYA
12 Mbwaakazi kuti businsimi bwa Habakuku bulagwasya mukuyiisya, mwaapostolo Paulo wakazubulula kuzwa kucaandaano 2, kapango 4, kwaziindi ziindene-indene zyotatwe. Naakali kukankaizya kuti makani mabotu ninguzu zya Leza zyakufwutula kuli umwi aumwi uujisi lusyomo, Paulo wakalembela Banakristo ku Roma kuti: “Nkaambo mulingao bululami bwa-Leza mubuli mukuyubununwa, kulusyomo mbwalusyomo, mbuli mbukulembedwe kuti, Pele uululeme unoopona kulusyomo.” Naakali kulembela bana Galatiya, Paulo wakakankaizya kaambo kakuti zilongezyo zilaboola kwiinda mulusyomo naakati: “Taakwe muntu uukonzya kululamikwa kumilimo ya-Mulao, ikuti: Uululeme unoopona kulusyomo.” Alimwi Paulo wakalemba mulugwalo lwakwe kubana Hebrayo kuti Banakristo beelede kutondezya lusyomo lwini-lwini ilufwutula, alimwi wakazubulula majwi aa Jehova kuli Habakuku. Nokuba boobo, tanaakazubulula buyo majwi aa Habakuku aakuti, “muntu wangu uuluzi unooyoopona akusyoma,” pele amajwi aakwe aatobela kweelana a Greek Septuagint aakuti: “Kuti akapiluke cifuteesule, muuya wangu tuukooyookondwa kulinguwe pe.” Mpoonya ulamanizya kwiinda mukwaamba kuti: Swebo “ndiswe baabo abajisi kusyoma kuyoofutusya myuuya yesu.”—Rom. 1:17; Gal. 3:11; Heb. 10:38, 39.
13 Businsimi bwa Habakuku bulagwasya kapati sunu ku Banakristo, ibayandika nguzu kapati. Liyiisya kusyoma Leza. Alimwi lilagwasya kapati kucenjezya bamwi kujatikizya mbeta zya Leza. Ciiyo cakucenjezya cilisalede kapati: Mutaboni mbeta zya Leza kuti zyamuka kapati; ‘ncobeni zileza.’ (Hab. 2:3) Kakunyina kubeja, businsimi bwalunyonyooko lwa Juda kubana Babuloni lwakacitika ncobeni, alimwi kakunyina kwaalilwa Babuloni kuugama wakazundwa, ibana Mediya a Persia bakauzunda munzi mu 539 B.C.E. Elo takulikomeneni kaka kucenjezya ooku ikutondezya mbociyandika kusyoma majwi aa Leza! Aboobo, mwaapostolo Paulo wakacibona kuti cilagwasya kuzubulula Habakuku naakacenjezya iba Juda bakuciindi cakwe kujatikizya kutasyoma naakati: “Amucenjele kuti mutasikilwi eco icakaambwa musinsimi kuti, Amulange, nywebo nomunenya, muyoowe, mumane, Nkaambo ndacita mulimo kumazuba aanu, Mulimo ngomutakoozumina, muntu namwaambila.” (Inc. 13:40, 41; Hab. 1:5, Greek Septuagint) Ba Juda batasyomi tiibakamuswiilila Paulo, mbubonya mbobatakasyoma kucenjezya kwa Jesu kujatikizya kunyonyoonwa kwa Jerusalemu; bakasubulwa akaambo kakutasyoma kwabo ciindi basikalumamba bana Roma nobakanyonyoona Jerusalemu mu 70 C.E.—Lk. 19:41-44.
14 Mbubwenya buyo, mazubaano, businsimi bwa Habakuku bukulwaizya Banakristo kuba alusyomo luyumu, nobakkede munyika iizwide lunya. Lilabagwasya kuyiisya bamwi akwiingula mubuzyo bantu munyika mboizulwa ngobabuzya wakuti, Sena Leza uyoobanyonyoona basizibi? Amubikkile maano alimwi kumajwi aabusinsimi aaya: “Kocilindila, nkaambo ncobeni cilaza, tacikooyoocedelelwa pe.” (Hab. 2:3) Kufwumbwa manyongwe aacitika munyika, bananike basyeede ba Bwami balaayeeya majwi aa Habakuku kujatikizya lubeta lwa Jehova lwakaindi aakuti: “Wakainka kuyoofutula bantu bako, kuyoofutula munanike wako.” (3:13) Jehova masimpe “Musalali” wabo, kuzwa kaindi loko, alimwi “mwaala” uuyoosinsa bataluleme akupa buumi kuli baabo mbakkomanina muluyando lwakwe. Boonse ibayanda bululami balakonzya kukkomana mu Bwami abulelo bwakwe, akwaamba kuti: “Nsileki kubotelwa muli-Jehova, noocikondwa muli-Leza walufutuko lwangu. Mwami Jehova ninguzu zyangu.”—1:12; 3:18, 19.
Bupanduluzi buyungizidwe
a The Book of the Twelve Minor Prophets, 1868, E. Henderson, peeji 285.