CIBALO 2
Ibbaibbele—Ndibbuku Lyakazwa Kuli Leza
Muunzila nzi Bbaibbele moliimpene amabbuku aambi oonse?
Mbuti Bbaibbele mbolikonzya kumugwasya kuliyumya mumapenzi ngomujisi?
Nkaambo nzi ncomunga mwabusyoma businsimi bulembedwe mu Bbaibbele?
1, 2. Mmuunzila nzi Bbaibbele molili cipego cikkomanisya kuzwa kuli Leza?
SENA mulaciyeeya ciindi nomwakatambula cipego cibotu kuzwa kumulongwe ngomuyandisya? Ikutambula cipego eeco kwakali kwiininizya alimwi kwakamupa kukkomana. Mubwini, icipego kuli ncocaamba kujatikizya sikucipa. Caamba kuti ulacibikkila maanu cilongwe ncomujisi anguwe. Cakutadooneka, mwakamulumba mulongwaanu akaambo kakuyeeya kumupa cipego.
2 Ibbaibbele ncipego cakazwa kuli Leza eeco ncotweelede kulumba kapati. Eeli bbuku lilibedelede lyaamba zintu nzyotwatali kunga twazyiba. Mucikozyanyo, lilatwaambila zyakulengwa kwajulu ikuli nyenyeezi, inyika, imwaalumi alimwi amwanakazi bakusaanguna. Ibbaibbele lilijisi njiisyo zisyomeka zyakutugwasya kuliyumya mumapenzi alimwi azintu zipa kulibilika mubuumi. Lilapandulula Leza mbwayoozuzikizya makanze aakwe akupa kuti kube bukkale bubotu anyika. Elo kaka Bbaibbele ncipego cikkomanisya kapati!
3. Ino ikupegwa Bbaibbele kutwaambila nzi kujatikizya Jehova, alimwi ino nkaambo nzi eeci ncocikkomanisya?
3 Ibbaibbele alimwi ncipego cipa kukkomana nkaambo kuli ncolyaamba kujatikizya Sikulipa, Jehova Leza. Ikutupa bbuku lili boobo kutondezya kuti uyanda kuti tumuzyibe kabotu. Masimpe, Ibbaibbele lilakonzya kumugwasya kuba acilongwe a Jehova.
4. Ncinzi cimulamya kujatikizya kumwaigwa kwa Bbaibbele?
4 Ikuti kamujisi Bbaibbele, tamuli nyolikke pe nomulijisi. Ibbaibbele lyamwaigwa lyoonse naa cibeela buyo mumyaambo yiinda ku 2,300, aboobo imweelwe wiinda ku 90 pasenti wabantu bali munyika balilijisi. Mumweelwe waakati-kati, imvwiki amvwiki kulamwaigwa ma Bbaibbele aayinda kukaulunzuma komwe! Izyuulu-zyuulu zyatuulunzuma twa Bbaibbele lyoonse mbolibede naa zibeela buyo twapangwa. Mmasimpe, kunyina bbuku limbi lili mbuli Bbaibbele.
“Bbaibbele lya Busanduluzi Bwanyika Mpya” lilajanika mumyaambo minji
5. Mmuunzila nzi Ibbaibbele mbolinga lyaambwa kuti ‘lyakazwa kuli Leza’?
5 Kunze lyaboobo, Ibbaibbele ‘lyakazwa kuli Leza.’ (Amubale 2 Timoteo 3:16) Munzila nzi? Ibbaibbele lini liingula kuti: ‘Bantu bakaamba zyakazwa kuli Leza mbobakasungulwa amuuya uusalala.’ (2 Petro 1:21) Mucikozyanyo: Imuntu weendelezya makwebo amwi ulakonzya kwaambila mulembi wakwe kulemba lugwalo. Ilugwalo oolo inga kalujisi mizeezo alimwi amalailile aasimakwebo ooyo. Aboobo mubwini ndugwalo lwakwe simakwebo, taluli lwamulembi pe. Mbubwenya buyo, Ibbaibbele lijisi mulumbe wa Leza, ikutali wabantu bakalilemba. Aboobo, Ibbaibbele lyoonse mubwini “makani aa-Leza.”—1 Ba-Tesalonika 2:13.
NZYOLYAAMBA ZILEENDELANA ALIMWI ZILILUZI
6, 7. Nkaambo nzi ncokugambya kapati ikweendelana kwazibeela zyamu Bbaibbele?
6 Ibbaibbele lyakatola myaka yiinda ku 1,600 kulembwa. Ibakalilemba bakali kupona kuziindi ziindene-indene alimwi bakakomezyedwe munzila ziindene-indene. Ibamwi bakali balimi, ibazubi alimwi abeembezi. Ibamwi bakali basinsimi, babetesi alimwi abami. Luka, iwakalemba Makani Mabotu wakali musilisi. Nokuba kuti ibakalilemba bakaliindene kapati mubukkale, Ibbaibbele lyaamba zintu zyeendelana kuzwa kumatalikilo kusikila kumamanino.a
7 Ibbuku lyakusaanguna mu Bbaibbele litwaambila mbwaakatalika mapenzi ngobajisi bantu. Ibbuku lyamamanino litondezya kuti inyika yoonse iyooba paradaiso naa muunda mubotu. Izibeela zyamu Bbaibbele zyoonse zibikkilizya bukkale ibwakatola zyuulu-zyuulu zyamyaka alimwi icibeela acimwi cilagwasya munzila imwi ikuteelela mbwaayoozuzikizyigwa makanze aa Leza. Ikweendelana kwa Bbaibbele kulagambya kapati, pele eeco ncotweelede kulangila kujatikizya bbuku lizwa kuli Leza.
8. Amupe zikozyanyo zitondezya kuti Bbaibbele lililuzi mumakani aasayaansi.
8 Ibbaibbele lililuzi mumakani aasayaansi. Alimwi mane lilijisi makani aakazoozyibwa kuti aliluzi kakwiindide ciindi cilamfwu kapati. Mucikozyanyo, ibbuku lya Levitiko lijisi milawo yakapegwa bana Israyeli bansiku kujatikizya kuzandula baciswa bulwazi buyambukila alimwi aabulondo eelyo bantu bamuzisi zyakabazingulukide nobatakaazyi makani aali boobo. Iciindi nokwakali mizeezo iitaluzi kujatikizya mboiboneka nyika, Ibbaibbele lyakayaamba kuti ili mbuli mubalo naa bbola. (Isaya 40:22) Ibbaibbele cakululama lyakati inyika ‘yaanzikidwe aatakwe cintu.’ (Jobu 26:7) Ee, Ibbaibbele talili bbuku libandika makani aasayaansi. Pele nolyaamba makani aasayaansi, lililuzi. Eeci ncotweelede kulangila kujatikizya bbuku lyakazwa kuli Leza.
9. (a) Mmuunzila nzi Ibbaibbele molilitondezya kuti lililuzi alimwi lilasyomeka kujatikizya makani aakaindi? (b) Ino kusyomeka kwabalembi bandilyo kumwaambila nzi kujatikizya Bbaibbele?
9 Ibbaibbele lililuzi alimwi lilasyomeka amumakani aakaindi. Imakani ngolyaamba aligaminide. Taabikkilizyi buyo mazina, pele alimwi amazyalani aabantu.b Mukwiimpana abantunsi bayiide makani aakaindi, ibunji bwaziindi ibatabikkilizyi makani aakuzundwa kwabantu babo, ibalembi ba Bbaibbele bakali bantu basyomeka ibakabikkilizya kulubizya kwabo akwabantu bamucisi cabo. Mucikozyanyo, mubbuku lyamu Bbaibbele lya Myeelwe, imulembi Musa ulakwaamba kulubizya kwakwe kupati ikwakapa kuti asinswe kapati. (Myeelwe 20:2-12) Ikusyomeka kuli boobo takujaniki-janiki muzibalo zimbi zyamakani aakaindi, pele buyo mu Bbaibbele akaambo kakuti ndibbuku lyakazwa kuli Leza.
NDIBBUKU LIJISI BUSONGO BUGWASYA
10. Nkaambo nzi ncocitagambyi kuti Bbaibbele ndibbuku ligwasya?
10 Akaambo kakuti Ibbaibbele lyakazwa kuli Leza, ‘lilagwasya mukufwundisya, kulaya alimwi akoolola.’ (2 Timoteo 3:16) Inzya, Ibbaibbele ndibbuku ligwasya. Lilijisi makani aamvwika kapati kujatikizya mbobabede bantu. Aboobo tacigambyi pe kuti lili boobo akaambo kakuti Sikulyaanza, Jehova Leza, Mmulengi! Ulizizyi nzyotuyeeya akulombozya kwiinda mbotuzizyi swebo. Kunze lyaboobo, Jehova ulizizyi nzyotuyandika kutegwa katukkomene. Alimwi ulizizyi zintu nzyotuteelede kucita.
11, 12. (a) Mmakani nzi ngaakabandika Jesu mu Mulumbe wakwe waa Cilundu? (b) Mmakani nzi aambi aagwasya aambwa mu Bbaibbele, alimwi ino nkaambo nzi lulayo oolu ncolugwasya lyoonse?
11 Amulange-lange makani aa Jesu aategwa Mulumbe waa Cilundu aalembedwe kuli Matayo caandaano 5 kusikila ku 7. Imakani aaya akali makani aanjiisyo zitaliboteli alimwi Jesu wakaamba zintu zili mbozibede kubikkilizya ambokujanwa lukkomano lwini-lwini, mbokumanizyigwa mazwanga, mbokupailwa alimwi ambozyeelede kulangwa munzila yeelede zintu zyakumubili. Imajwi aa Jesu aayo acilaanguzu alimwi acigwasya sunu mbubwenya mbwaakabede naakaamba.
12 Injiisyo zyamu Bbaibbele zimwi zijatikizya makani aabukkale bwamumukwasyi, zilengwa zyakubeleka alimwi azilongwe abamwi. Injiisyo zya Bbaibbele zilabeleka kubantu boonse alimwi ilulayo lwalyo lulagwasya lyoonse. Ibusongo bujanwa mu Bbaibbele bulaambwa mubufwaafwi amajwi aa Leza kwiinda mumusinsimi Isaya iwaamba kuti: “Ndime Jehova Leza wako. Ndime uukwiiyisya kuti ugwasigwe.”—Isaya 48:17.
NDIBBUKU LYABUSINSIMI
Imulembi wa Bbaibbele Isaya wakasinsima kujatikizya kunyonyoonwa kwa Babuloni
13. Ntwaambo nzi Jehova ntwaakalailila musinsimi Isaya kuti alembe kujatikizya Babuloni?
13 Ibbaibbele lilijisi businsimi bunji, ibunji akati kabo bwakazuzikizyigwa kale. Amulange-lange cikozyanyo comwe. Ikwiinda mumusinsimi Isaya iwakapona mumwaanda wamyaka walusele B.C.E., Jehova wakasinsima kuti munzi wa Babuloni wakali kuyoonyonyoonwa. (Isaya 13:19; 14:22, 23) Imakani akapegwa kujatikizya bwini mbocakali kuyoocitika eeci. Impi zyakali kusaala zyakali kuyooyuminizya mulonga aakali munzi wa Babuloni akunjila mumunzi kakunyina kulwana. Tabugoleli waawo pe. Ibusinsimi bwa Isaya mane bwakamubanda azina mwami wakali kuzyoozunda Babuloni kuti ngu Koresi.—Amubale Isaya 44:27–45:2.
14, 15. Mbuti twaambo twabusinsimi bwa Isaya tumwi mbotwakazuzikizyigwa kujatikizya Babuloni?
14 Nokwakainda myaka iibalilwa ku 200—imasiku aamu October 5/6, 539 B.C.E.—impi yakabungana munsi amunzi wa Babuloni. Ino nguni wakali mweendelezi wampi? Wakali mwami wa Persia uutegwa Koresi. Aboobo kwakabambwa nzila yakuti businsimi bugambya buzuzikizyigwe. Pele sena impi ya Koresi yakali kuyoosaala Babuloni kakunyina kulwana mbubwenya mbokwakasinsimwa?
15 Imasiku aayo bana Babuloni bakajisi pobwe alimwi bakalimvwa kuti balikwabilidwe amalambo aamunzi wabo mapati. Kazicitika eezyi, caluzibo kapati Koresi wakanyona mulonga wakali kwiinda mumunzi. Ndilyonya imeenda akayuminina kusika waawo baalumi bakwe mpobakali kunga bazabuka amaulu akusika kumalambo aamunzi. Pele ino mbuti impi ya Koresi mboyakali kunga yaayinda malambo aa Babuloni? Akaambo kamwi katazizyilwe, cabuyamba imilyango yamunzi yakasiigwa kiitajedwe imasiku aayo!
16. (a) Ncinzi ncaakasinsima Isaya kujatikizya cakali kuyoocitikila Babuloni kumbele? (b) Ino businsimi bwa Isaya kujatikizya kunyonyoonwa kwa Babuloni bwakazuzikizyigwa buti?
16 Ikujatikizya Babuloni, kwakasinsimwa kuti: “Taukooyookalwa limbi mane kukabe kutamani. Taakwe uuyookala mulinguwo mumazyalani oonse. Mu-Arabu takooyooliyakila cilao nkuko, abalo beembeli tabakooyoocezya matanga aabo mulinguwo.” (Isaya 13:20) Ibusinsimi oobu bwakacaamba acakali kuyoocitika nowakali kuyoomana akuwa munzi. Bwakatondezya kuti Babuloni wakali kuyooba tongo lyoonse. Mulakonzya kububona bumboni bwakuzuzikizyigwa kwamajwi aaya. Ibusena butakkalwi bantu aakali Babuloni wansiku ibujanika makkilomita aatandila ku 80 kumusanza kwa Baghdad mucisi ca Iraq mbumboni bwakuti nzyaakaamba Jehova kwiinda mumusinsimi Isaya zyazuzikizyigwa naakati: “Njooukukuzya cikukuzyo calunyonyoono.”—Isaya 14:22, 23.c
Matongo aa Bbabuloni
17. Mbuti kuzuzikizyigwa kwabusinsimi bwamu Bbaibbele mbokuyumya lusyomo?
17 Ikuzyiba kuti Bbaibbele ndibbuku lyabusinsimi busyomeka ciyumya lusyomo, tee kayi? Mmasimpe, ikuti Jehova Leza wakazizuzikizya zisyomezyo nzyaakaamba musyule, tweelede kusyoma kuti uyoocizuzikizya acalo cisyomezyo canyika yaparadaiso. (Amubale Myeelwe 23:19) Ee, ‘tulangila buumi butamani mbwaakasyomezya Leza, uutabeji, kale-kale kakutana kuba ciindi.’—Tito 1:2.d
“IJWI LYA-LEZA LILI ABUUMI”
18. Nkaambo nzi ikayandika kapati nkaamba imwaapostolo Munakristo Paulo kujatikizya “ijwi lya-Leza”?
18 Kumakani ngotwalanga-langa mucibalo eeci, cilasalala kuti Ibbaibbele mmasimpe ndibbuku lilibedelede. Nokuba boobo, impindu njolijisi ilainda aakweendelana kwamabbuku aali mumo, ikululama kwamakani aasayaansi alimwi aakaindi, ibusongo bugwasya alimwi abusinsimi busyomeka. Imwaapostolo Munakristo Paulo wakalemba kuti: “Ijwi lya-Leza lili abuumi, lili anguzu, lilabosya kwiinda iceba ilijisi mabemba obile, lilayasa mane kukwaanzaanya buumi amuuya, aalo maswaanganino aazifuwa amooma, alimwi lilabeteka kuyeeya akuyanda kwamoyo.”—Ba-Hebrayo 4:12.
19, 20. (a) Mbuti Bbaibbele mbolikonzya kumugwasya kulilingula nobeni? (b) Mbuti mbomunga mwatondezya kulumba kwanu kujatikizya cipego ca Leza ca Ibbaibbele cilibedelede?
19 Ikubala “ijwi” lya Leza naa mulumbe uuli mu Bbaibbele kulakonzya kucinca buumi bwesu. Kulakonzya kutugwasya kulilingula munzila impya alimwi iigwasya kwiinda mbotwali kucita musyule. Tulakonzya katwaamba kuti tulamuyanda Leza, pele mbotuzibona nzyoliyiisya Jwi ndyaakasololela amuuya nkokuti Ibbaibbele, ziyootondezya mizeezo yini njotujisi alimwi amakanze meni aamoyo wesu.
20 Masimpe Bbaibbele ndibbuku lyakazwa kuli Leza. Ndibbuku ilyeelede kubalwa, kuyiigwa alimwi akulombozyegwa. Amutondezye kulumba kwanu kujatikizya cipego eeci cakazwa kuli Leza kwiinda mukuzumanana kulingaula zili mumo caluyandisisyo. Mbomuya bucita boobo, munooteelelesya makanze ngajisi Leza kubantu. Imakanze aayo meni alimwi ambwaayoozuzikizyigwa zilabandikwa mucibalo citobela.
a Nokuba kuti bantu bamwi baamba kuti zibeela zya Bbaibbele zimwi zilakazyanya azibeela zimbi zili mulindilyo, nzyobaamba zinyina bumboni pe. Amubone cibalo 7 cabbuku lyakuti Baibulo—Kodi Ndilo Mawu a Mulungu Kapena a Munthu? ilyakamwaigwa a Bakamboni ba Jehova.
b Mucikozyanyo, amubone makani aazyalani lya Jesu lyoonse aalembedwe kuli Luka 3:23-38.
c Ikuti kamuyanda makani aambi kujatikizya businsimi bwa Bbaibbele, amubone broshuwa lyakamwaigwa a Bakamboni ba Jehova lyakuti, Buku la Anthu Onse apeeji 27-9.
d Ilunyonyooko lwa Babuloni ncikozyanyo buyo comwe cabusinsimi bwamu Bbaibbele bwakazuzikizyigwa. Izikozyanyo zimbi zijatikizya kunyonyoonwa kwa Turo alimwi a Nineve. (Ezekieli 26:1-5; Zefaniya 2:13-15) Alimwi businsimi bwa Daniele bwakaambila limwi zyakulidana zyuuno kwamalelo aanyika aakali kuyooyendelezya kuzwa bulelo bwa Babuloni. Aaya akali kubikkilizya Mediya a Persia alimwi a Gilisi. (Daniele 8:5-7, 20-22) Amubone Makani Aayungizyidwe mucibalo cakuti “Jesu Kristo—ngu Mesiya Wakasyomezyegwa,” kutegwa mubale businsimi bunji bujatikizya Mesiya ibwakazuzikizyigwa naakali kupona Jesu Kristo anyika.