Amukakatile ku Teokrasi
“Jehova ngumubetesi wesu, Jehova ngusimilao wesu, Jehova ngumwami wesu.”—ISAYA 33:22.
1. Nkaambo nzi bunji bwabantu ncobaabikkila maanu makani aajatikizya mfwulumende?
IMAKANI aajatikizya mfwulumende balaabikkila maanu kapati bantu boonse. Imfwulumende mbotu ilaleta luumuno alusumpuko. Ibbaibbele lyaamba kuti: “Kukubeteka kabotu mwami ulabusya nyika.” (Tusimpi 29:4) Pele imfwulumende mbyaabi ipa kuti kube kutalulama, lweeno alimwi akudyaaminina. “Na basizibi mbobeendelezya, bantu balatongela.” (Tusimpi 29:2) Mubukkale boonse bwabantu, ibantu basoleka mfwulumende zyamisyobo minji, alimwi cuusisya ncakuti bali ‘kutongela’ akaambo kabudyaaminizi bwali kucitwaa basololi. (Mukambausi 8:9) Sena kuli musyobo wamfwulumende uli woonse uuyoozwidilila ikuleta lukkomano lutamani kubalelwa banjiyo?
2. Nkaambo nzi bbala lyakuti “teokrasi” ncoleelela ikupandulula mfwulumende ya Israyeli wansiku?
2 Sikwiiya zyakaindi, Josifasi wakaamba musyobo uulibedelede wamfwulumende naakalemba kuti: “Ibantu bamwi bapa nguzu zisumpukide zyabweendelezi kubulelo bwamami, bamwi kubulelo bwakabunga kabantu basyoonto alimwi bamwi kubulelo bwacibbungankamu. Nokuba boobo, kunyina bulelo bwakamukondelezya akati kaboobu boonse sikutupa milawo [Musa] pele imilawo yakwe wakaipa musyobo uunga waitwa kuti—ikuti kakuzumizigwa kubelesya bbala eli—‘teokrasi,’ ikubikka bulelo boonse abweendelezi mumaanza a Leza.” (Against Apion, II, 164-5) Ikweelanaa Concise Oxford Dictionary, ibbala lyateokrasi lyaamba “imfwulumende yeendelezyegwaa Leza.” Eli bbala talijaniki pe mu Bbaibbele pele liipandulula kabotu mfwulumende yamu Israyeli yansiku. Nokuba kuti bana Israyeli bakazyoobaa mwami uulibonya, imuleli wabo mwini-mwini wakali Jehova. Imusinsimi muna Israyeli Isaya wakati: “Jehova ngumubetesi wesu, Jehova ngusimilao wesu, Jehova ngumwami wesu.”—Isaya 33:22.
Ino Teokrasi Ini-ini Ninzi?
3, 4. (a) Ino teokrasi ini-ini ninzi? (b) Nzilongezyo nzi iziyooletwaa teokrasi kubantu lino-lino?
3 Ikuzwa ciindi Josifasi naakaanza bbala elyo, inkamu zyabantu zinji zyali kupandululwa kuti mateokrasi. Zimwi zyakali kulibonya kubula lweetelelo, iziyungwa alimwi zidyaaminina kapati. Sena zyakali zyateokrasi ncobeni? Ikutali mbuli mbwaakalibelesya bbala Josifasi. Ipenzi ndyakuti ibupanduluzi bwabbala ‘lyateokrasi’ bwavwula. Ibbuku lya World Book Encyclopedia lipandulula bbala eli kuti “musyobo wamfwulumende mwalo icisi moceendelezyegwaa mupaizi naa bapaizi alimwi basimbunga yabupaizi mobajisi nguzu mutwaambo twabantu atwacikombelo.” Nokuba boobo, teokrasi ini-ini taili mfwulumende iiyendelezyegwaa bapaizi. Nkulela kwa Leza, imfwulumende yeendelezyegwaa Mulengi wakujulu aansi, Jehova Leza.
4 Lino-lino, inyika yoonse iyooyendelezyegwaa teokrasi alimwi kuyooba kulongezyegwa kaka oko! “Leza mwini uzookala ku[bantu]. . . . Nkabela uyoosindula misozi yoonse kumeso aabo, takukooyooba limbi lufu, nikuba kuomoka nikuba kulila nikuba kuciswa, nkaambo zintu zyakale zyamaninina.” (Ciyubunuzyo 21:3, 4) Kunyina bulelo bwabapaizi kwiinda mubantu batalondokede ibukonzya kuleta kukkomana kuli boobu. Ibulelo bwa Leza bulikke mbobukonzya kucita boobo. Aboobo, Ibanakristo beni-beni tabasoleki kuleta teokrasi kwiinda mumicito yamapolitikisi. Balangila buyo Leza kuti alete teokrasi yanyika yoonse kuciindi cakwe alimwi munzila yakwe mwini.—Daniele 2:44.
5. Ino teokrasi ini-ini nkuli nkoyeendelezya sunu, alimwi mibuzyo nzi iibuka?
5 Nokuba boobo, calino teokrasi ini-ini ileendelezya. Ikuli? Akati kabaabo ibalisungula kulibombya kubulelo bwa Leza akubelekela antoomwe ikucita kuyanda kwakwe. Ibantu basyomeka bali boobu bali kubunganizigwa kuti babe “musyobo” wakumuuya wanyika yoonse ‘mucisi’ cakumuuya. Mbabasyeede ku “ba-Israyeli ba-Leza” antoomwe abeenzinyina Banakristo ibainda kutuulunzuma tosanwe acisela. (Isaya 66:8; Ba-Galatiya 6:16) Aba beendelezyegwaa Jesu Kristo, Mwami wakujulu uubikkidwe a Jehova Leza, “Mwami mupati uutamani walyoonse.” (1 Timoteo 1:17; Ciyubunuzyo 11:15) Ino muunzila nzi mwiili yateokrasi mbunga eyi? Ino basimbunga babulanga buti bweendelezi bwamfwulumende zyabantu? Alimwi ino mulawo wateokrasi utobelwa buti abantu ibeendelezya mukati kacisi cabo cakumuuya?
Imbunga Yateokrasi
6. Munzila nzi mwiinga yeendelezyegwaa Leza imbunga yabantu iilibonya?
6 Ino muunzila nzi mbunga yabantu mwiinga yeendelezyegwaa Jehova walo uukkala kujulu kutalibonyi? (Intembauzyo 103:19) Muukuti abo bayanzene anjiyo batobela lulayo luzwa kuli Leza lwakuti: “Syoma Jehova amoyo wako woonse; utalifunkizyi kumaanu aako omwini.” (Tusimpi 2:6; 3:5) Balekela Leza kuti abeendelezye mbubayaabutobela “mulao wa-Kristo” alimwi akutobela njiisyo zya Bbaibbele mubuumi bwabo bwabuzubaa buzuba. (Ba-Galatiya 6:2; 1 Ba-Korinto 9:21; 2 Timoteo 3:16; amubone Matayo 5:22, 28, 39; 6:24, 33; 7:12, 21.) Ikutegwa bacite boobu beelede kuba basikwiiya Bbaibbele. (Intembauzyo 1:1-3) Mbubwenya mbuli bana Bereya bansiku ‘ibakaluleme,’ tabatobeli bantu pe, pele ciindi aciindi balazisinizya mu Bbaibbele ezyo nzyobayiya. (Incito 17:10, 11; Intembauzyo 119:33-36) Balakomba mbuli sintembauzyo ategwa: “Undiiyisye kumvwa akuziba kabotu, nkaambo ndizumide milazyo yako.”—Intembauzyo 119:66.
7. Ino mulongo wabweendelezi uli buti muteokrasi?
7 Mumbunga ambunga kweelede kuba bamwi ibeendelezya naa kupa busolozi. Bakamboni ba Jehova tabacaali pe mumakani aya elyo batobela bweendelezi mbwaakaamba mwaapostolo Paulo kuti: “Mutwe wamwaalumi umwi aumwi ngu-Kristo, awalo mutwe wamwanakazi ngumwaalumi, awalo mutwe wa-Kristo ngu-Leza.” (1 Ba-Korinto 11:3) Ikweendelana amakani aya, balikke baalumi beelela mbababeleka kabali baalu mumbungano. Alimwi nokuba kuti Jesu—“mutwe wamwaalumi umwi aumwi”—uli kujulu, kuli banabakwabo bananike ‘basyeede’ ibacili anyika balo balaabulangizi bwakulela anguwe kujulu. (Ciyubunuzyo 12:17; 20:6) Aba mbebali muciinga ‘camuzike musyomesi uucenjede.’ Ibanakristo batondezya kulibombya kwabo kuli Jesu alimwi akumutwe wa Jesu, Jehova kwiinda mukuzumina bweendelezi ‘bwamuzike.’ (Matayo 24:45-47; 25:40) Munzila eyi, teokrasi ilalondolwa. “Leza tali Leza walupilingano pe, ngwaluumuno.”—1 Ba-Korinto 14:33.
8. Ino baalu Banakristo baitobela buti njiisyo yateokrasi?
8 Ibaalu Banakristo balaitobela njiisyo yateokrasi nkaambo balizi kuti bayoobetekwa kuli Jehova akaambo kambobabucita bweendelezi bwabo mbobapedwe. (Ba-Hebrayo 13:17) Alimwi basyoma busongo bwa Leza ikutali bwabo beni ciindi nobasala zyakucita. Bacita boobu batobela cikozyanyo ca Jesu. Wakali muntu wiinda kubusongo iwakaponede. (Matayo 12:42) Nokuba boobo wakaambila bama Juda kuti: “Mwana takonzya kucita cintu mwini, pele ncabona icicita Wisi.” (Johane 5:19) Alimwi baalu balaciimo mbuli ca Mwami Davida. Wakacita mulimo mupati wabweendelezi muteokrasi. Pesi wakali kuyanda kutobela nzila ya Jehova kutali yakwe pe. Wakakomba ategwa: “Undiiyisye inzila yako, O Jehova; undeenzye munzila iiluleme.”—Intembauzyo 27:11.
9. Mizeezo yamusyobo nzi njobajisi Banakristo balyaabide kujatikizya kwaandaana kwabulangizi alimwi amilimo muteokrasi?
9 Bamwi balabuzya ikuti naa cili mumulawo kuti bweendelezi bwamumbungano kabucitwa buyo abaalumi beelede alimwi akuti naa cili kabotu kuti bamwi kabalaabulangizi bwakujulu kakuli bamwi bajisi bulangizi bwaanyika. (Intembauzyo 37:29; Ba-Filipi 3:20) Nokuba boobo Ibanakristo balyaabide balizi kuti bubambe buli boobu bulilembedwe mu Jwi lya Leza. Mbwateokrasi. Ikuti naa kuli kudooneka, ikanjikanji kuzwa kuli baabo ibatazi njiisyo zya Bbaibbele. Kunze lyaboobo caboola kumakani aalufwutuko, Ibanakristo balizi kuti ibaalumi abanakazi baleelene mumeso aa Jehova. (Ba-Galatiya 3:28) Kuba bakombi ba Mwami wakujulu aansi ncoolwe cipati kapati ku Banakristo beni-beni alimwi balikkomene kubeleka mulimo kufwumbwa ngwaabaambila Jehova. (Intembauzyo 31:23; 84:10; 1 Ba-Korinto 12:12, 13, 18) Kunze lyaboobo, ibuumi butamani kube kujulu naa muparadaiso anyika mbulangizi bubotu kapati.
10. (a) Nciimo nzi cibotu ncaakatondezya Jonatani? (b) Ino Banakristo sunu bacitondezya buti ciimo cikozyanya acaa Jonatani?
10 Aboobo Bakamboni ba Jehova bakozya Jonatani iwakali kuyoowa Leza, imwanaa Mwami Saulo. Kulalangilwa kuti Jonatani naakaba mwami mubotu kapati. Nokuba boobo akaambo kakutasyomeka kwa Saulo, Jehova wakasala Davida kuti abe mwami wabili wa Israyeli. Sena Jonatani wakanyema kumakani aya? Peepe. Wakaba mulongwe mubotu iwa Davida mane wakali kumukwabilila akuli Saulo. (1 Samuele 18:1; 20:1-42) Mbubwenya buyo, abo balaabulangizi bwaanyika tabanyonokeli baabo balaabulangizi bwakujulu. Alimwi Banakristo beni-beni tababanyonokeli abo bacita bweendelezi bwateokrasi mumbungano. Pele ‘balabalemekesya loko acaluyando’ nkaambo baluuzi mulimo mupati ngobacitila banabakwabo abacizi bakumuuya.—1 Ba-Tesalonika 5:12, 13.
Inzila Yateokrasi Yakulanga Bweendelezi Bwacisi
11. Ino Banakristo ibatobela bulelo bwateokrasi babulanga buti bweendelezi bwacisi?
11 Ikuti naa Bakamboni ba Jehova beendelezegwaa teokrasi, ikulela kwa Leza, ino babalanga buti baleli bacisi? Jesu wakaamba kuti basikumutobela ‘tabakabi banyika.’ (Johane 17:16) Nokuba boobo Ibanakristo baluuzi mukuli wabo kuli “Kaisara,” imfwulumende zyacisi. Jesu wakaamba kuti beelede ‘kupa Kaisara zintu zya-Kaisara, akwa-Leza zintu zya-Leza.’ (Matayo 22:21) Ikweelana a Bbaibbele imfwulumende zyabantu ‘zilibikidwe kwa-Leza.’ Jehova, Ikuzwa bweendelezi boonse, ulazizumizya mfwulumende kuti kaziliko alimwi ulazilangila kuti kazibeleka kabotu kuli baabo mbezyeendelezya. Ikuti zyacita boobu, ziba “mulanda wa-Leza.” Ibanakristo balazimvwida mfwulumende zyamumasi mobakkala “nkaambo kamanjezeezya a[bo].” (Ba-Roma 13:1-7) Aino kuti naa icisi cayanda kuti bacite cintu caandeene amulawo wa Leza, Ibanakristo inga basala “kumvwa Leza kwiinda bantu.”—Incito 5:29.
12. Ncikozyanyo cabani ncobatobela Banakristo nobapenzyegwaa beendelezi?
12 Ino mbuti ciindi Banakristo beni-beni nobapenzyegwaa beendelezi bamfwulumende? Balakonzya kutobela cikozyanyo ca Banakristo bakusaanguna balo bakaliyumya ciindi nobakali kupenzyegwa kapati. (Incito 8:1; 13:50) Eyi misunko yalusyomo yakali kulangilwa nkaambo Jesu wakalicenjezyede kuti iyoosika. (Matayo 5:10-12; Marko 4:17) Nokuba boobo, abo Banakristo bakusaanguna kunyina nobakajokezya cibi kuli basikubapenzya; alimwi lusyomo lwabo kunyina nolwakacesyegwa pe nobakali mumapenzi ayo. Pele bakatobela cikozyanyo eci ca Jesu: “Wakatukilwa pele takakabweedezya matusi. Naakapenzegwa takakabbodola, pe, pele makani aakwe wakaasia mamaanza aamubetesi mubotu.” (1 Petro 2:21-23) Inzya, injiisyo zya Bunakristo zyakazunda twaambo twa Saatani itunyemya.—Ba-Roma 12:21.
13. Ino Bakamboni ba Jehova bacita buti nobapenzyegwa akubejelezyegwa?
13 Eco ncecicitika asunu. Mumwaanda uno wamyaka, Bakamboni ba Jehova bapenga kapati kumaanzaa baleli batazibelesyi kabotu nguzu zyabo—mbubwenya bwaakasinsima Jesu. (Matayo 24:9, 13) Mumanyika amwi, itwaambo twakubeja alimwi itubisya ciimo twalikwaambwa abaabo basola kuyunga beendelezi kuti basubule baaba Banakristo basinizizye. Pele nokuba kuti kuli “mpuwo imbi” iili boobu, ikwiinda mubukkale bwabo bubotu, Bakamboni balalitondezya kuti mbaasimilimo ba Leza. (2 Ba-Korinto 6:4, 8) Nokukonzyeka, balalitola penzi lyabo kubeendelezi alimwi akunkuta zyacisi ikutegwa basinizye kuti kunyina cibi ncobacitide. Balabelesya kufwumbwa nzila nzyobajana izijulidwe ikukwabilila makani mabotu kubuleya. (Ba-Filipi 1:7) Pele bazicita zyoonse nzyobakonzya, makani woonse baasiya mumaanza a Jehova. (Intembauzyo 5:8-12; Tusimpi 20:22) Ikuti kakukonzyeka, mbubwenya mbuli Banakristo bakusaanguna, tabayoowi kupenga nkaambo kabululami.—1 Petro 3:14-17; 4:12-14, 16.
Amubikke Bulemu bwa Leza Mubusena Bwakusaanguna
14, 15. (a) Ncinzi cili mubusena bwakusaanguna kuli baabo ibatobela njiisyo yateokrasi? (b) Nkuciindi cili Solomoni naakapa cikozyanyo cibotu cakulibombya mumulimo wakwe wabweendelezi?
14 Jesu naakali kuyiisya basikumutobela mbobeelede kukomba wakasaanguna kwaamba kusetekanizigwa kwazina lya Jehova. (Matayo 6:9, NW) Ikweelana amakani aya, abo bapona mubweendelezi bwateokrasi bayandaula bulemu bwa Leza kutali bwabo beni. (Intembauzyo 29:1, 2) Ibbaibbele liluula kuti mumwaanda wamyaka wakusaanguna aya makani akali kubalebya bamwi balo batakali kuyanda kutobela Jesu nkaambo “ba[ka]li kuyanda kulumbaizigwa bantu,” bakali kuyanda kulemekwaa bantu. (Johane 12:42, 43) Ee, kuyandika kulibombya kwini-kwini kutegwa tubikke Jehova mubusena bwakusaanguna ikutali kulisumpula lwesu tobeni.
15 Solomoni wakatondezya ciimo cibotu kujatikizya makani aya. Amweezyanisye majwi akwe ngaakaamba nokwakali kwaabwa tempele lyabulemu ndyaakayaka alimwi aayaayo ngaakaamba Nebukadinezara kujatizya mayake akwe. Icakulisumpula kapati Nebukadinezara wakatwanga ategwa: “Sa teensi oyu munzi mupati, Babuloni, ngunjakide kunguzu zyangu zigambya kuti ube cikalilo cabwami aŋanda yabulemu bwangu?” (Daniele 4:30) Pele Solomoni walo wakalicesya ikuzwidilila nkwaakazwidilila ategwa: “Sa Leza ncobeni ulakala abantu ansi ano? Ijulu ajulu lyakujulu loko, oonse akwaata, tokonzyi kukala mulingawo. Ino ukale buti mukaanda aka nkindayaka?” (2 Makani 6:14, 15, 18; Intembauzyo 127:1) Solomoni tanaakalisumpula pe. Wakalizi kuti wakali mwiiminizi buyo wa Jehova elyo wakalemba kuti: “Kasika kamikami, kulasika insoni, pele babomb[e]myoyo mbebajisi busongo.”—Tusimpi 11:2.
16. Ino baalu basinizya buti kuba zilongezyo zini-zini kwiinda mukutalisumpula?
16 Mbubwenya buyo abalo baalu Banakristo basumpula Jehova ikutali lwabo beni. Batobela lulayo lwa Petro lwakuti: “Naakuli uubeleka milimo, abeleke kunguzu nzyamupa Leza, kuti kumakani oonse Leza akalemekwe muli-Jesu Kristo.” (1 Petro 4:11) Imwaapostolo Paulo wakapandulula “mulimo wabweendelezi” kuti “mulimo mubotu” ikutali cuuno caatala. (1 Timoti 3:1, BT) Ibaalu basalilwa kuti babeleke ikutali kulela. Mbaamayi alimwi mbeembezi babutanga bwa Leza. (Incito 20:28; Jakobo 3:1) Ibaalu babombede ibalyaabide ncilongezyo cini-cini kumbungano. (1 Petro 5:2, 3) ‘Muleelede kulemeka bantu bali boobo,’ akulumba Jehova kuti wapa baalu banji boobu kuti batobele teokrasi “kumazuba aakumamanino” aya.—Ba-Filipi 2:29; 2 Timoteo 3:1.
“Amube Basikwiiya Ba-Leza”
17. Muunzila nzi mobamwiiya Leza abo beendelezyegwaa teokrasi?
17 Imwaapostolo Paulo wakalailila kuti: “Amube basikwiiya ba-Leza mbuli bana bayandwi.” (Ba-Efeso 5:1) Abo batobela teokrasi balasolekesya ikuba aciimo mbuli ca Leza ikusikila waawo mpobakonzya kusika bantu batalondokede. Mucikozyanyo, Ibbaibbele lyaamba boobu kujatikizya Jehova: “Nindomba, amilimo yakwe yoonse ililuleme, nkaambo inzila zyakwe zyoonse zililuzi. Ngu-Leza uusyomeka uutakwe cibi; uliluleme, uliluzi.” (Deuteronomo 32:3, 4) Ikutegwa Banakristo bamwiiye Leza mumakani aya, bayandaula kusyomeka, bululami alimwi alubeta luluzi. (Mika 6:8; 1 Ba-Tesalonika 3:6; 1 Johane 3:7) Balazitantamuka zintu zinji zyalo izibonwa kuti zili kabotu sunu munyika mbuli bwaamu, munyono alimwi abulyatu. (Ba-Efeso 5:5) Akaambo kakuti babelesi ba Jehova batobela zyeelelo zya Leza kutali zyabantu, imbunga yakwe njateokrasi, ilasalala alimwi ili kabotu.
18. Nciimo nzi ca Leza iciinda kukomena, alimwi Banakristo bacitondezya buti eci?
18 Iciimo ca Jehova Leza cipati kwiinda nduyando. Imwaapostolo Johane waamba kuti: “Leza nduluyando.” (1 Johane 4:8) Mbwaanga teokrasi caamba kulela kwa Leza, nkokuti nkulela kwaluyando. Jesu wakati: “Kuliceeci bantu boonse bayoomuziba, kuti muli basikwiiya bangu, mwanooyandana umwi amweenzinyina.” (Johane 13:35) Eyi mbunga yateokrasi yatondezya luyando lwini-lwini mumazuba aya aakatazya aakumamanino. Nokwakali kujayana kwamusyobo mu Afulika, Bakamboni ba Jehova bakatondezya luyando kuli boonse nobaba bamusyobo uli buti. Nokwakali nkondo mucisi cakali kwiitwa kuti Yugoslavia, Bakamboni ba Jehova kuzwa kumbazu zyoonse bakagwasyanya kakuli inkamu zyabukombi zimwi zyakali kugwasya munkondo yakujaya musyobo. Omwe-omwe wa Bakamboni ba Jehova ulasoleka kutobela lulayo lwa Paulo lwakuti: “Azizwe kulindinywe zintu ezi zyoonse—ndutiluti zili buti, alunyemo, abukali, amaambani, akutuka, alusulo loonse. Amuusilane buuya, mukabe batete moyo, akuba aluzyalo lwakulekelelana milandu, mbubonya mbuli Leza mbwaakalekelela ndinywe muli-Kristo.”—Ba-Efeso 4:31, 32.
19. Nzilongezyo nzi zijanika lino kuli baabo batobela teokrasi alimwi iziyooba akumbele?
19 Abo batobela teokrasi balaazilongezyo zinji. Balaa luumuno kuli Leza alimwi aku Banakristonyina. (Ba-Hebrayo 12:14; Jakobo 3:17) Ibuumi bwabo bulaamulimo. (Mukambausi 12:13) Balaliiba munzila yakumuuya alimwi balaabulangizi bwini-bwini bwakumbele. (Intembauzyo 59:9) Ee, balabila bukkale mbobayoobaa mbubo bantu mubweendelezi bwateokrasi. Mpoonya Bbaibbele lilaamba, “tabakooyooluma nikuba kunyonyoona moonse mucilundu cangu cisalala, nkaambo nyika iyoozula luzibo lwa-Jehova mbubonya mbuli maanzi mbwaazuzya lwizi.” (Isaya 11:9) Kuyoobota kaka! Toonse atulibambile busena mu Paradaiso yakumbele kwiinda mukukakatila lino kuteokrasi.
Sena Inga Mwapandulula?
◻ Ino teokrasi ini-ini ninzi, alimwi ijanika kuli sunu?
◻ Ino bantu balibombya buti kubweendelezi bwateokrasi mubuumi bwabo?
◻ Muunzila nzi abo boonse ibeendelezyegwaa teokrasi mobayandaula bulemu bwa Leza kwiinda bwabo beni?
◻ Nziimo nzi zimwi zyabunaleza iziyiigwa abaabo batobela teokrasi?
[Cifwanikiso icili apeeji 31]
Solomoni wakabikka bulemu bwa Leza kumbele kwiinda bwakwe