Ibweendelezi Bwateokrasi Muciindi ca Bunakristo
“Ncaakayanda kuti acite muciindi ceelede ncakuti aswaanganye muli Kilisito zintu zyoonse zyamujulu azyaansi.”—BAEFESO 1:9, 10, Ci.
1, 2. (a) Ino kwakeenda buti ikuswaanganya ‘kwazintu zyakujulu’ ikutalikila mu 33 C.E.? (b) Mbuti Banakristo bananike mbobatondezya muuya wa Musa a Eliya ikuzwa mu 1914?
OKU kuswaanganya ‘zintu zyamujulu’ kwakatalika mu 33 C.E., ciindi “ba-Israyeli ba-Leza” nobakazyalwa. (Ba-Galatiya 6:16; Isaya 43:10; 1 Petro 2:9, 10) Kuzwa mumwaanda wamyaka wakusaanguna C.E., oku kuswaanganya naa kuyobolola zintu kwakatalika kuya ansi, Ibanakristo beni-beni (mbaakaita kuti “maila” Jesu) nobakasangana antoomwe ‘ansaku’ zyaluleyo izyakabyalwa a Saatani. Pele “mamanino aaciindi” naakaswena, ibana Israyeli ba Leza beni-beni bakayubunuka, elyo mu 1919 bakapegwa mulimo wakulanga mbono zyoonse zya Jesu.a—Matayo 13:24-30, 36-43; 24:45-47; Daniele 12:4.
2 Ciindi cankondo yakusaanguna yanyika yoonse, Ibanakristo bananike bakacita maleele mbweena mbuli bwakacita Musa a Eliya.b (Ciyubunuzyo 11:5, 6) Ikuzwa mu 1919 balikukambauka makani mabotu munyika yabukali, kabacita obo cabusicamba mbuli bwakacita Eliya. (Matayo 24:9-14) Alimwi kuzwa mu 1922, baambilizya mbeta zya Jehova nzyayakucita kubantu mbweena mbuli Musa mbwaakaleta zipenzyo zya Leza kuli Egepita yansiku. (Ciyubunuzyo 15:1; 16:2-17) Aaba Banakristo bananike baceede, sunu ngomusemu wambunga yanyika mpya iya Bakamboni ba Jehova.
Kwaba Kabunga Keendelezya
3. Nzintu nzi zyakacitika izitondezya kuti mbungano yamatalikilo ya Bunakristo yakali yanzene kabotu?
3 Ikuzwa kumatalikilo, ibatobeli ba Jesu bananike bakaliyanzene. Basiciiya nobakatalika kuvwula, imbungano zyamucilawo zyakatalika kubambwa alimwi kwakabikkwa baalu. (Tito 1:5) Ikuzwa mu 33 C.E., bamaapostolo bali kkumi ababili bakaba kabunga kamilawo keendelezya. Aboobo bakasololela cakutayoowa mumulimo wakukambauka. (Incito 4:33, 35, 37; 5:18, 29) Bakeendelezya mulimo wakwaabanya cakulya kubantu bayandika cakulya, alimwi bakatuma ba Petro a Johane ku Samariya ikuya kugwasya bantu bakamvwugwa kuyanda lugwasyo oko. (Incito 6:1-6; 8:6-8, 14-17) Barnaba wakatolelezya a Paulo kaya kulimbabo ikutegwa kukasinizigwe kuti oyu muntu wakali sikupenzya kaindi lino waba mutobeli wa Jesu. (Incito 9:27; Ba-Galatiya 1:18, 19) Alimwi Petro naakamana kukambaukila Korneliyo amukwasyi wakwe, wakabweeda ku Jerusalemu waakubapandulwida bamaapostolo abamwi babunyina baku Judaya mbuli muuya uusalala mbuwakatondezya luyando lwa Leza mumakani aya.—Incito 11:1-18.
4. Ino kwakasolwa buti kujaya Petro, pele ino buumi bwakwe bwakafwutulwa buti?
4 Mpoonya kabunga keendelezya kakatalika kulwanwa ciyoosya. Petro wakaangwa, mane wakaakufwutulwa amungelo buya. (Incito 12:3-11) Ciindi eco ilwakusaanguna, umwi muntu watakali umwi wabaapostolo bali 12 wakalibonya muciimo cipati mu Jerusalemu. Ciindi Petro naakaangululwa kuzwa muntolongo, wakaambila nkamu yakabungene muŋanda yabanyina Johane Marko kuti: “Amwaambile Jakobo [munyina Jesu] abakwesu makani aya.”—Incito 12:17.
5. Mbuti bubambe bwakabunga keendelezya mbobwakacincwa naakajaigwa Jakobo akaambo kalusyomo lwakwe?
5 Musyule, Judasi Isikariote mwaapostolo mumpelenge naakalisina, kwakajanika kuti kuyandika muntu wakali kunoobweza ‘cuuno cakwe cabweendelezi’ cabwaapostolo alimwi oyo wali kweelela kubikkwa acuuno eco weelede kali wakali a Jesu mumulimo wakwe wakukambauka alimwi wakali kamboni kulufwu akubuka kwakwe. Nokuba boobo walo Jakobo munyina Johane naakajaigwa, taakwe wakabweza cuuno cakwe cakuba umwi wabali 12. (Incito 1:20-26; 12:1, 2) Pele cintu citobela icijatikizya kabunga keendelezya icaambwa a Magwalo ncakuti aako kabunga kakakomezegwa. Ciindi nokwakabuka kukazyanya kumakani aakuti naa bantu Bamasi ibakatobela Jesu beelede kutobela Mulawo wa Musa, makani ayo akatolwa ‘kubaapostolo akubapati ku Jerusalemu’ kuti akakosolwe. (Incito 15:2, 6, 20, 22, 23; 16:4) Nkaambo nzi “bapati” lino ncobakali mukabunga keendelezya? Ibbaibbele talyaambi, pele kwakali mpindu imwi iitadoonekwi. Ikufwa kwa Jakobo alimwi akwaangwa kwa Petro kwakatondezya kuti kumbele aamazuba baapostolo balakonzya baangwa naa kujaigwa. Aboobo kuti calicitikide eco, ibaalu ibazi mulimo wabweendelezi bwabumpiyompiyo bwakabunga inga bazumanana amulimo wabulangizi.
6. Ino kabunga keendelezya kakazumanana buti kubeleka mu Jerusalemu nociba ciindi bantu bakakatalisya nobatakacilimo mumunzi?
6 Ciindi Paulo naakasika ku Jerusalemu kutandila mumwaka wa 56 C.E., wakaakumulwiida makani Jakobo, alimwi Ibbaibbele lyaamba kuti “abapati boonse bakaliwo.” (Incito 21:18) Nkaambo nzi ncobatakaambwa baapostolo kumuswaangano oyu? Ibbaibbele taliinguli mubuzyo oyu pe. Pele umwi sikuvwuntauzya zyaciindi uutegwa Eusebius wakazikuluula kuti cimwi ciindi kautanasika mwaka wa 66 C.E., “bamaapostolo bakaceede ibakali kuyoowegwa kujaigwa, bakagusigwa mu Judea. Pele kutegwa kabayiisya makani aabo, bakeendeenda mumanyika oonse munguzu zya Kristo.” (Eusebius, Book III, V, v. 2) Nokuba kuti makani aa Eusebius taajatikizyi Bbaibbele, aleendelana ancolyaamba. Mucikozyanyo, ikutandila mumwaka wa 62 C.E., Petro wakali ku Babuloni—kulaale a Jerusalemu. (1 Petro 5:13) Pele mu 56 C.E., alimwi ambweni kusikila mu 66 C.E., kabunga keendelezya kakaciliko mu Jerusalemu.
Ibweendelezi Bwamazubaano
7. Ino Kabunga Keendelezya sunu kaindene buti mububambe akabunga kakali kweendelezya mumwaanda wamyaka wakusaanguna?
7 Ikuzwa mu 33 C.E., ikusikila ciindi noyakanjila mumapenzi Jerusalemu, kulibonya kuti mwakali buyo Banakristo ba Juda mukabunga keendelezya. Ciindi naakali kuswaya Paulo mu 56 C.E., wakamvwa kuti nokuba kuti bama Juda banji Banakristo mu Jerusalemu “[baka]lijisi kulusyomo lwa-Jesu Kristo, Mwami wesu,” bakacili ‘kujatisya mulao wa [Musa].’c (Jakobo 2:1; Incito 21:20-25) Ambweni cilakonzya cakali kubayumina ba Juda aaba kuyeeyela muntu Wamasi ikuba wakabunga keendelezya. Nokuba boobo mazubaano bubambe bwakabunga keendelezya bwacinca alimwi. Sunu kuli balo-balo Banakristo bananike Bamasi mukabunga aka, alimwi Jehova wabuleleka kapati bulangizi bwabo.—Ba-Efeso 2:11-15.
8, 9. Ino nzintu nzi zyalikucitika mu Kabunga Keendelezya sunu?
8 Ikuzwa ciindi noyakatalikwa Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania mu 1884 kusikila mu 1972, mweendelezi wa Sosaiti wakalijisi nguzu zinji mumakani aambunga ya Jehova, pele kalo Kabunga Keendelezya kali kabweendelezi bwa Sosaiti. Izileleko zyakajanwa mumyaka eyo zisinizya kuti Jehova wakabuzumizya bubambe obo. Ikuzwa mu 1972 kusikila mu 1975, mweelwe waba Kabunga Keendelezya wakakomezegwa kusika ku 18. Ibubambe bwakatibaange bwakozyanya-kozyanya abwamumwaanda wakusaanguna wamyaka ciindi kabunga aka kakakomezegwa ikabambidwe aabamwi bali mubweendelezi bwa Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania nokakapegwa nguzu zinji.
9 Ikuzwa mu 1975 bamwi babaaba bali 18 bakasika kumamanino aabuumi bwabo bwaansi. Bakaizunda nyika, elyo bakatambulwa ‘kuyookkala a Jesu acuuno cakwe cabwami kujulu.’ (Ciyubunuzyo 3:21) Kunze lyatwaambo tumwi, nkakaambo kaako Kabunga Keendelezya lino kajisi buyo bantu bali kkumi, ikubikkilizya aomwe wakayungizigwa mu 1994. Ibunji bwabo bacembaala. Nokuba boobo aaba bakwesu bananike balagwasyilizigwa kabotu nobazuzikizya mikuli yabo milemu. Ino olo lugwasyo lujanwa kuli? Imubuzyo oyu ulaingulwa kwiinda mukulanga zintu izicitika sunu akati kabantu ba Leza.
Ilugwasyo Kuba Israyeli ba Leza
10. Ino mbaani basangana antoomwe abananike mumulimo wa Jehova mumazuba aya aamamanino, alimwi ino eeci cakasinsimwa buti?
10 Ikaindi mu 1884 ibunji bwabaabo bakali ba Israyeli ba Leza bakali Banakristo bananike. Nokuba boobo bucebuce inkamu imbi yakatalika kulibonya alimwi mu 1935 eyo inkamu yakazibwa kuba “inkamu impati” yamu Ciyubunuzyo caandaano 7. Mbwaanga bajisi bulangizi bwakukkala anyika, aaba bantu baiminina ‘zintu zyaansi’ Jehova nzyakanzide kuyobolola antoomwe muli Kristo. (Ba-Efeso 1:10) Baiminina “mbelele zimwi” zyacikozyanyo ca Jesu cazyaanda zyambelele. (Johane 10:16) Ikuzwa mu 1935, ezi mbelele zimwi zyayoboloka kunjila mumbunga ya Jehova. Baboola baza “buuluka mbuli ijoba, mbuli inziba ziya kuzipulo zyazyo.” (Isaya 60:8) Akaambo kakuti ibankamu mpati bayabuvwula alimwi nkamu yabananike iyabuceya ibanji mbobaya busika kumamanino aabuumi bwabo bwaansi, ibambelele zimwi ibajisi luzibo bayabutola lubazu lupati mumilimo ya Bunakristo. Munzila nzi?
11. Mikuli nzi yapegwa kubambelele zimwi iyakali buyo ya Banakristo bananike kumatalikilo?
11 Ikwaambilizya milimo iitembaulika ya Jehova lyoonse wali mulimo uulibedelede ‘wacisi ca-Leza cisalala.’ Ooyu mulimo Paulo wakawaamba kuti ncipaizyo camutempele, alimwi kulibaabo bazooba “bapaizi bami,” Jesu wakabatuma mulimo wakukambauka akuyiisya. (Kulonga 19:5, 6; 1 Petro 2:4, 9; Matayo 24:14; 28:19, 20; Ba-Hebrayo 13:15, 16) Nokuba boobo Ngazi Yamulindizi ya August 1, 1932 yakakulwaizya baabo bakali kwiimininwa a Jonadabu kutola lubazu mumulimo oyu. Icakutadooneka ibunji bwabaaba ibambelele zimwi bakatalikide kale kucita boobo. Sunu, imulimo munji wakukambauka ulimukucitwa abambelele zimwi, caba ncecibeela cipati ‘cakumanina Leza milimo iisetekene isikati amasiku mutempele lyakwe.’ (Ciyubunuzyo 7:15) Mbubonya buyo, kumatalikilo aambunga yasunu yabantu ba Jehova, ibaalu bamumbungano bakali Banakristo bananike, “inyenyeezi” kujanza lya Jesu Kristo lyalulyo. (Ciyubunuzyo 1:16, 20) Pele Ngazi Yamulindizi ya May 1, 1937 yakaambilizya kuti ibambelele zimbi ibajisi luzibo balakonzya kuba balanda bambunga (naa balangizi beendelezya). Nokuba kuti baalumi bananike bakaliko, ibambelele zimwi bakali kukonzya kubelesegwa kuti naa baalumi bananike teebakali kukonzya kuyumuna mukuli oyu. Sunu ibunji bwabaalu bambungano mbambelele zimwi.
12. Ino nzikozyanyo nzi zyamu Magwalo izitondezya kuti tacili ceenzu kubambelele zimwi ibajisi luzibo kutambula mikuli yabweendelezi bwambunga?
12 Sena ncibyaabi kupa mikuli eyi mipati kuli bambelele zimwi? Peepe, eci cili buyo mbuli cakali kucitwa kaindi. Bamwi ibakali kusandulwa kuba ba Juda (bazwakule) bakajisi zyuuno zipati mu Israyeli yansiku. (2 Samuele 23:37, 39; Jeremiya 38:7-9) Ikuzwa ciindi nobakazwa mubwaange ku Babuloni, ba Netinimu (ibabelesi batakali bana Israyeli ibakali kubeleka mutempele) ibakajisi luzibo bakapegwa milimo yamutempele eyo yakali buyo yaba Levi. (Ezara 8:15-20; Nehemiya 7:60) Kunze lyaboobo, Musa iwakabonwa mucilengaano cakusanduka kali a Jesu, wakatobela lulayo lubotu ilwakapegwa amuna Mediya Jetero. Kumane, wakalomba mwanaa Jetero, Hobabu kuti abasololele munkanda.—Kulonga 18:5, 17-24; Myeelwe 10:29.
13. Ino muuya wani mubotu ngobatobela bananike mukwaabana mikuli cakulibombya abambelele zimwi ibajisi luzibo?
13 Kumamanino aamyaka iili 40 kabali munkanda, Musa kazi kuti takasiki Kunyika Yakasyomezegwa, wakapaila kuti Jehova abikke simulya zina. (Myeelwe 27:15-17) Jehova wakamwaambila kuti asale Joshua kumbele lyabantu boonse, elyo Musa wakacita obo nokuba kuti wakacili muyumu alimwi taakalina kuleka kubelekela Israyeli. (Deuteronomo 3:28; 34:5-7, 9) Mumuuya mubombe, abalo bananike batalikide kale kuyungizya mikuli kubaalu basiluzibo akati kabambelele zimwi.
14. Mbusinsimi nzi butondezya kuti bambelele zimwi bayakuyungizigilwa mikuli yabweendelezi bwambunga?
14 Oyu mulimo wabweendelezi bwambunga ngobayabuyungizigilwa ibambelele zimwi alimwi wakasinsimwa. Zekariya wakasinsima kuti iba Filistiya ibatakali bana Israyeli bayooba “basololi mu Juda.” (Zekaliya 9:6, 7 Tonga Bible, 1996.) Aaba basololi baambwa bakali bami banzubo, aboobo aawa Zekariya wakali kwaamba kuti aabo bakali basinkondonyina ba Israyeli bayakutobela bukombi bwakasimpe akuba mbuli mwami waluzubo Munyika Yakasyomezegwa. Kunze lyaboobo, ciindi naakali kwaambila ba Israyeli ba Leza, Jehova wakati: “Lino beenzu bayooima akusanina matanga aanu, abazwakule bayooba basikulima banu abasimuunda banu, pele inywe muyooambwa kuti bapaizi ba-Jehova, muyooambwa kuti basimilimo ba-Leza wesu.” (Isaya 61:5, 6) “Beenzu” alimwi “abazwakule” mbambelele zimwi. Aaba baabanisigwa mikuli ikutegwa kabayabuyungizilwa milimo imbi ibananike ibaceede ibacembaala mbobayabusika kumamanino aabuumi bwabo bwaansi akuya kukubelekela kujulu kabali “bapaizi ba-Leza” kabazingulukide cuuno ca Jehova cabwami alimwi icabulemu kabali “basimilimo ba-Leza.”—1 Ba-Korinto 15:50-57; Ciyubunuzyo 4:4, 9-11; 5:9, 10.
“Izyalani Liciza”
15. Mumazuba aya aamamanino, ninkamu nzi ya Banakristo ‘yacembaala,’ alimwi ninkamu nzi iiminina “izyalani liciza”?
15 Ibananike baceede balikuyandisisya kuyiisya bambelele zimwi kuti bakonzye kuyumuna mikuli njobatiyungizilwe. Ilugwalo lwa Intembauzyo 71:18 lwaamba kuti: “Utandisii, O Leza, nekuba kuti ndacembaala akuba amvwi, kuti ndwiide izyalani liciza makani aakuboko kwako, anguzu zyako kuliboonse baciboola.” Kaipandulula kapango aka, Ngazi Yamulindizi ya December 15, 1948 yakaamba kuti imbungano ya Banakristo bananike yakatalika kucembaala. Yakati bananike “balalangila cakukkomana kweelana abwaamba businsimi bwa Bbaibbele akubona zyalani lipya.” Ino aawa kwaambwa bani? Ngazi Yamulindizi yakati: “Aaba Jesu wakabaamba kuti ‘nimbelele zimwi.’” ‘Izyalani liboola’ mbantu ibayakweendelezegwa abweendelezi bwanyika bupya ibweendelezegwaa Bwami bwakujulu.
16. Ino nzileleko nzi aabo ‘bazyalani liciza’ nzyobalangila cini-cini?
16 Ibbaibbele talyaambi ciindi boonse Banakristo bananike nobayakubasiya ibanyina ‘ibazyalani eeli liboola’ akuunka kuti bakabe antoomwe a Jesu Kristo mubulemu. Pele aaba bananike balijisi lusyomo lwakuti ciindi eco cilaafwaafwi kuboola. Izintu zyakasinsimwa mubusinsimi bwa Jesu bupati ibujatikizya “mamanino aaciindi” zyalikucitika kuzwa mu 1914 ikutondezya kuti kunyonyoonwa kwanyika eyi kuli afwaafwi. (Daniele 12:4; Matayo 24:3-14; Marko 13:4-20; Luka 21:7-24) Ino-ino Jehova uyakuleta nyika mpya omo ‘izyalani liboola’ moliya ‘kukona bwami [aansi ano] ibubambilidwe mbabo kuzwa kumalengelo aanyika.’ (Matayo 25:34) Balakkomana kulangila kubweedezegwa kwa Paradaiso alimwi akubusigwa kwamamiliyoni aabantu bafwide kuzwa Kunamaumbwe. (Ciyubunuzyo 20:13) Sena bananike banooliko kutambula baaba bayakubusigwa? Ikaindi mu 1925 Ngazi Yamulindizi ya May 1, yakati: “Tatukonzyi kwaamba cabwini Leza ncayakucita ancatakaciti. . . . [Pele] tulakonzya kwaamba kuti aabo bantu ba Cceecci [Ibanakristo bananike] bayakusumpulwa mubulemu kabatanabusigwa ibantu baluleme bansiku [Ibantu baluleme ibakali kupona ciindi Bunakristo kabutana sika]. Kaipandulula naa bamwi bananike banooliko kutambula bantu bayakubusigwa, ayalo Ngazi Yamulindizi ya September 1, 1989 yakati: “Eco tacikayandiki kuti mane cicitike pe.”d
17. Ino nzyoolwe nzi zibotu ibananike boonse antoomwe nzyobayakuba azyalo a Mwami uubikkidwe acuuno cabwami Jesu Kristo?
17 Tatuzi citikacitike kuli omwe-omwe wa Banakristo bananike. Pele mbwaanga Musa a Eliya bakali antoomwe a Jesu mucilengaano cakusanduka, eco citondezya kuti Banakristo bananike ibabusyidwe balangilwa kuba antoomwe a Jesu ciindi nayakuboola mubulemu ‘kuzoobweedezya muntu umwi aumwi mbuli milimo yakwe’ aakucita mbeta zyakwe. Alimwi tulaciyeeya cisyomezyo ca Jesu cakuti Banakristo bananike aabo ‘bazunda’ ‘bazookala azyuuno zili ikumi azibili, bakabeteke misyobo iili ikumi aibili yaba-Israyeli.’ Kabali antoomwe a Jesu, bayakulyataula Saatani kunsi lyamaulu aabo.’—Matayo 16:27–17:9; 19:28; Ciyubunuzyo 2:26, 27; 16:14, 16; Ba-Roma 16:20; Matalikilo 3:15; Intembauzyo 2:9; 2 Ba-Tesalonika 1:9, 10.
18. (a) Ino kutenwe aali kumakani ‘aakuswaanganya zintu zyoonse zyakujulu muli Kilisito’? (b) Ino ncinzi ncotunga twaamba kujatikizya ‘kuswaanganya zintu zyaansi muli Kilisito’?
18 Ikweenzya zintu kweendelana abweendelezi bwakwe, Jehova bucebuce ‘walikuya buswaanganya muli Kilisito zintu zyoonse.’ Makanze aakwe alaafwi kuzuzikizigwa kujatikizya “zintu zyoonse zyakujulu.” Iciindi caswena afwaafwi cakuti Jesu aboonse bali 144,000 bakaswaangane antoomwe kujulu ‘mubuzuba bwabwiinga bwa-Mwanambelele.’ Aboobo bayabuvwula bakwesu ibasimide ibambelele zimwi aabo bakkala ciindi cilamfwu mumbungano ibaiminina ‘zintu zyaansi,’ ibayabupegwa mikuli imbi mipati kugwasilizya babunyina bananike. Taciliboteli ciindi ecino ncotupona! Ino cilakkomanisya kaka kubona makanze aa Leza mbwaaya buzuzikizigwa! (Baefeso 1:9, 10, Ci; 3:10-12; Ciyubunuzyo 14:1; 19:7, 9) Tabalikkomanini ibambelele zimwi kugwasyilizya babunyina bananike inkamu zyoonse zyobile nozibelekela antoomwe icakulibombya ku Mwami Jesu Kristo kazili “itanga lyomwe” ilyeembelwa “asikweembela omwe,” eci caleta bulemu ku Mwami Mupati-kampatila Jehova Leza!—Johane 10:16; Ba-Filipi 2:9-11.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Amubone Ngazi Yamulindizi yamu August 1, 1981, ya mu Cingisi naa Chichewa amapeeji 16-26.
b Mucikozyanyo, ikutalikila mu 1914, “The Photo-Drama of Creation”—makani aapedwe muzibeela zyone kwiinda muzipekupeku azyakulekkooda—akatondezegwa kunkamu zyabaswiilizi mumasena aazisobano muzisi zyoonse zya Kumbo.
c Ikulanga twaambo ambweni bamwi Banakristo ba Juda ncobakali kukakatila Mulawo, amubone Insight on the Scriptures, iyakamwaigwa aba Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., Volume 2, mapeeji 1163-4.
d Amubone Ngazi Yamulindizi ya August 15, 1990 kumapeeji aali 30-1; aya December 15, 1990 apeeji 30, mu Cingisi naa Chichewa.
Sena Inga Mwapandulula?
◻ Mbuti mbungano ya Leza mbuyakaya ambele mumwaanda wamyaka wakusaanguna?
◻ Mbuti Kabunga Keendelezya mbukaya ambele mumazubaa sunu aa Bakamboni ba Jehova?
◻ Magwalo nzi aazumizya kupa nguzu kumbelele zimwi mumbunga ya Jehova?
◻ Ino zyaswaanganizigwa buti “zintu zyoonse zyamujulu azyaansi” muli Kilisito?
[Cifwanikiso icili apeeji 15]
Nociba ciindi bantu bakakatalisya nobatakacilimo mu Jerusalemu, ikabunga keendelezya kakacili kubeleka ku Jerusalemu
[Zifwanikiso izili apeeji 16]
Ibanakristo bananike basimide cali cileleko kubantu ba Jehova
C. T. Russell 1884-1916
J. F. Rutherford 1916-42
N. H. Knorr 1942-77
F. W. Franz 1977-92
M. G. Henschel 1992-