Ibanakristo Anyika Yabanamaleya
“Bweende bwanu akati kabakunze bube bwabusongo.”—BAKOLOSE 4:5, Ci.
1. Ncinzi Jesu ncaakaamba kujatikizya basikumutobela bakwe anyika?
MU MUPAILO kalomba kuli Bausyi bakujulu, Jesu wakaamba boobu kujatikizya basikumutobela bakwe: “Inyika yakabasula, nkaambo tabali banyika, mbuli mbwentali wenyika amebo.” Mpoonya wakayungizya kuti: “Nsikumbili kuti ubagwisye munyika, pele kuti ubavune kulooyo mubi.” (Johane 17:14, 15) Banakristo tiibaali kuyooandaana ncobeni anyika—mucikozyanyo, teebakeelede kulipambula balikke mumaanda mbuli bulipambula bapaizi bazikombelo zimwi mumamonasitali. Muciindi caboobo, Kristo ‘wakabatuma munyika’ kuti bakabe bakamboni “mane kusikila kumamanino aanyika.” (Johane 17:18; Incito 1:8) Pele, nokuba boobo wakalomba Leza kuti abagwasye akaambo kakuti Saatani, “mwami wenyika ino,” wakali kuyoocitya kuti basulaikwe akaambo kazina lya Kristo.—Johane 12:31; Matayo 24:9.
2. (a) Ibbaibbele lilibelesya buti ibbala lyakuti “inyika”? (b) Muuciimo cili buti ceelede Jehova mwatondezya kujatikizya nyika?
2 Mu Bbaibbele ibbala lyakuti “inyika” (Cigiliki, koʹsmos) kanjikanji lyaamba iciinga cabantunsi batalondokede, calo ‘cilelwaa mubi.’ (1 Joni 5:19, Ci) Akaambo kakuti Banakristo balazitobela zyeelelo zya Jehova alimwi balautobela mulawo wakukambauka makani mabotu aa Bwami bwa Leza kubantu bamunyika, zimwi ziindi tabamvwani kabotu anyika. (2 Timoteo 3:12; 1 Johane 3:1, 13) Pele, ibbala eli lyakuti koʹsmos alimwi lilabelesyegwa mu Magwalo ikwaamba mukwasyi wabantunsi woonse mbouzulwa. Kaamba inyika muciimo eeci, Jesu wakati: “Leza mbwaakayandisya nyika, wakapa Mwanaakwe simuzyalwa alike, kuti umwi umwi uumusyoma atafwidilili, pele abe abuumi ubutamani. Nkaambo Leza taakwe naakatuma Mwanaakwe munyika kuti akiibeteke nyika, pele kuti inyika ikafutulwe nguwe.” (Johane 3:16, 17; 2 Ba-Korinto 5:19; 1 Johane 4:14) Eelyo nokuba kuti ulazisulaika zintu zyamuuya wabweende bubyaabi bwa Saatani, Jehova wakatondezya luyando lwakwe ku banamaleya kwiinda mukutuma Mwanaakwe munyika kutegwa afwutule boonse ibakali ‘kuyooempwa.’ (2 Petro 3:9; Tusimpi 6:16-19) Inzila eyi iiluzi Jehova njalanga nyika yeelede kutobelwa abasikumukomba.
Icikozyanyo ca Jesu
3, 4. (a) Ncibaka nzi Jesu ncaakajisi kujatikizya bweendelezi? (b) Wakaimvwi ali Jesu kujatikizya inyika yabanamaleya?
3 Kakusyeede buyo ciindi cisyoonto kuti ajaigwe, Jesu wakaambila Pontiyo Pilato kuti: “Bwami bwangu tabuli bwaansi ano.” (Johane 18:36) Ikweendelana amajwi aaya, Jesu wakali cikakide kale cisyomezyo ca Saatani ncaakamusyomezya kumupa inguzu zyakweendelezya mfwulumende zyamunyika zyoonse, alimwi wakakaka nobakatimubikke kuba mwami ba Juda. (Luka 4:5-8; Johane 6:14, 15) Pele, Jesu wakatondezya luyando lupati kunyika yamukowa wabantu. Icikozyanyo caceeci cakaluulwa amwaapostolo Matayo kuti: “Nkabela naakabona makamu aabantu wakabafwida luzyalo, nkaambo kakuti bakalikatede akumwaika mbuli imbelele zitakwe mweembezi.” Akaambo kaluyando, wakakambauka kubantu mumadolopo aabo alimwi amuminzi. Wakabayiisya alimwi wakabaponya kumalwazi aabo. (Matayo 9:36) Alimwi wakali kubikkila maanu kuzintu zyakumubili aabo bakali kusika kulinguwe kuzyikuyiisigwa anguwe nzyobakali kuyandika. Tubala kuti: “Lino Jesu wakaita basikwiiya bakwe, wakati, Ndaafwida luzyalo makamu, nkaambo balikede kwangu mazuba otatwe, alimwi tabajisi cakulya. Nsiyandi kubamwaisya, bacifwide inzala, nkaambo inga bayoowizuka munzila.” (Matayo 15:32) Ino wakabikkila maanu kaka caluyando!
4 Iba Juda kwiina nobakali kulyatana abana Samariya, bakali kusalaulana, pele Jesu wakaambaula kwaciindi cilamfwu amwanakazi muna Samariya alimwi kwamazuba obile wakakkala mumunzi wa Samariya kapa bumboni cakulomya kuli mbabo. (Johane 4:5-42) Nokuba kuti Leza wakamutumide “kumbelele zisweekede zyamukowa wa-Israyeli,” Jesu cimwi ciindi wakali kubateelela bamwi ibatakali ba Juda aabo bakali kulomba calusyomo. (Matayo 8:5-13; 15:21-28) Inzya, Jesu wakatondezya kuti cilakonzeka ‘ikutaba wanyika’ alimwi akutondezya luyando kunyika yabanamaleya, kubantu. Sena andiswe tulalutondezya lubomba kubantu kubusena ooko nkotuzwa, nkotubeleka, naa iciindi notuula-ula zintu? Sena tulatondezya kuti tulabikkila maanu kubukkale bwabo—ikutali buyo kuzintu zyakumuuya nzyobayandika pele akuzintu zimwi akubagwasya kuti kacikonzeka? Jesu wakacita obo, alimwi kwiinda mukucita boobo wakakulwaizya bantu kwiiya makani aa Bwami. Pele tatukonzyi kucita maleele cini-cini mbuli bwakacita Jesu. Nokuba boobo ikucitila bamwi cintu cimwi caluyando cili mbuli kucita maleele nkaambo kanjikanji cipa kuti bantu baleke kutusulaika.
Paulo Mbwaakali Kubabona Ibantu “Bali Anze”
5, 6. Mbuti mwaapostolo Paulo mbwaakababona iba Juda “bali anze”?
5 Mumagwalo aakwe manji-manji, mwaapostolo Paulo ubelesya majwi aakuti “baanze” naa “bali anze,” naamba bantu batali Banakristo, tacikwe makani naa mba Juda naa Mbamasi. (1 Ba-Korinto 5:12; 1 Ba-Tesalonika 4:12; 1 Timoteo 3:7) Ino wakabalanganya buti ibantu bali boobu? ‘Kubantu boonse bali buti wakaba mbubabede balo, kuti asinizye kufutula bamwi.’ (1 Ba-Korinto 9:20-22) Wakali kunga aasika mumunzi, usaanguna kuya kuyookambaukila ba Juda ibakakkede mumunzi oyo. Ino wakali kubasikila buti? Cakucenjela alimwi acabulemu wakasinizya kwiinda mukubelesya Bbaibbele kuti Mesiya wakalizide, wakafwa lufwu lwacituuzyo, alimwi wakabusigwa.—Incito 13:5, 14-16, 43; 17:1-3, 10.
6 Munzila eeyi Paulo wakabelesya luzibo lwa Mulawo abasinsimi ndoonya ndobakajisi ba Juda ikutegwa abayiisye kabotu makani aa Mesiya a Bwami bwa Leza. Aboobo wakazwidilila kubazula bamwi. (Incito 14:1; 17:4) Nokuba kuti wakakazigwa kapati abasololi ba Juda, Paulo wakatondezya luyando kuba Judanyina ciindi naakalemba kuti: “Bakwesu, ciyandwa camumoyo wangu acintu ncimbakumbilila [iba Juda] kuli-Leza nceeci, nkuti bafutuke. Ndazumina kuti bali abusungu kumakani aa-Leza, pele busungu mbubajisi teensi bwaluzibo.”—Ba-Roma 10:1, 2.
Ikugwasya Bakasyoma Ibatali ba Juda
7. Mbuti basikusanduka banji mbobakaatambula makani mabotu ngaakabakambaukila Paulo?
7 Basikusanduka bakali bantu buyo ibatakali ba Juda balo ibakaba bakombi bapaludwe mubukombi bwaci Juda. Kulangilwa kuti kwakali basikusandulwa kuba ba Juda mu Roma, mu Antiokeya ya Asuri, mu Etiopiya alimwi aku Antiokeya wamu Pisidiya—ee, Muziinga zyoonse, mobakaakukkala ba Juda nobakamwaisigwa. (Incito 2:8-10; 6:5; 8:27; 13:14, 43; amweezyanisye Matayo 23:15.) Kwiindana abeendelezi baci Juda, basikusanduka kulangilwa kuti kwiina nobakali kulisumpula, alimwi taaku nobakali kulidunda kuba bantu bakazwa mumulongo wamazyalane aa Abrahamu. (Matayo 3:9; Johane 8:33) Muciindi cakucita boobo, bakaleka kukomba baleza bakubeja alimwi bakatalikide kukomba Jehova cakulibombya, kabasungweede kujana luzibo lwakwe alimwi alwa milawo yakwe. Alimwi bakabuzumina bulangizi bwaba Juda bwakuboola kwa Mesiya. Mbwaanga bakaliyandide kale kucinca kabayandaula kasimpe, ibunji bwabo bakalilibambilide kuzumanana kucinca nakaabakambaukila mwaapostolo Paulo. (Incito 13:42, 43) Iciindi sikusanduka wakali kukomba baleza bakubeja naasanduka kuba Munakristo, wakali muciimo cibotu cakukambaukila Bamasi bambi ibakacili kukomba baleza aabo bakubeja.
8, 9. (a) Kunze lyabasikusanduka, nziinga nzi zimwi zya Bamasi izyakabulombozya naa kubukkomanina bukombi bwaci Juda? (b) Mbuti basikuyoowa Leza banji ibatakapaludwe mbobakaatambula makani mabotu?
8 Kunze lyabasikusanduka bakapaludwe, kuli bamwi ibatakali ba Juda baatobela bukombi bwaci Juda. Imutaanzi wabantu aaba kuba Munakristo wakali Korneliyo walo nokuba kuti tanaakali sikusanduka, “wakali muntu uukomba, uuyoowa Leza.” (Incito 10:2) Mubupanduluzi bwakwe bwalugwalo lwa Incito, Professor F. F. Bruce wakalemba kuti: “Ibantu Bamasi bali boobu bavwula kwiitwa kuti ‘basikuyoowa Leza’; nokuba kuti oobu tabuli mbobusanduluzi buzumizidwe, tabukatazyi kubelesya. Ibamasi banji kuciindi eco, nokuba kuti kwiina nobakalibambilide kusandukila limwi kuba bacikombelo caba Juda (icakali kutyompya baalumi mmulawo wakupalulwa wakali waalubazu), bakakulwaizigwa acikombelo caba Juda icakukomba buyo Leza omwe alimwi abukkale bwaba Juda. Bamwi babo bakali kujanika muntempele alimwi bakaiziba mipailo anjiisyo zyamagwalo, nzyobakalimvwida kazibalwa mumwaambo wa Cigiliki.”
9 Mwaapostolo Paulo wakaswaangana abantu banji bakali basikuyoowa Leza naakali kukambauka muzikombelo mu Asiya alimwi akucisi caba Helene. Kali mu Antiokeya yaku Pisidiya ibantu bakabungene mbaakakambaukila muntempele wakabaita kuti “nobaalumi ba-Israyeli, anywebo nomuyoowa Leza.” (Incito 13:16, 26) Luka wakalemba kuti Paulo naakamana kukambauka kwama Sabata otatwe mucikombelo caku Tesalonika, “bamwi babo [iba Juda] bakasyoma [bakaba Banakristo], basangana aba-Paulo a-Sila, abanjibanji kuba-Helene abakomba, abakaintu balemu abatali bace.” (Incito 17:4) Kulangilwa kuti iba Helene bamwi bakali basikuyoowa Leza ibatakapaludwe. Kuli bumboni bwakuti ibantu Bamasi banji abo ibakali kuyoowa Leza bakatalika kuyanzanaa ziinga zyaba Juda.
Ikukambauka Akati Kabantu “Batazumini”
10. Mbuti Paulo mbwaakakambauka kubantu Bamasi ibakanyina luzibo lwa Magwalo, alimwi ino cakacitika ncinzi?
10 Mu Magwalo aa Bunakristo aa Cigiliki, ibbala lyakuti “[i]batazumini” likonzya kwaamba ibantu boonse ibatajatene ambungano ya Bunakristo. Kanjikanji libelesyegwa kubantu batakombi. (Ba-Roma 15:31; 1 Ba-Korinto 14:22, 23; 2 Ba-Korinto 4:4; 6:14) Ku Atene kwakali bantu ibanji batazumini ibakayiide busongo bwa Cigiliki ibatakajisi luzibo noluceya lwa Magwalo. Sena eci cakamutyompya Paulo akumulesya kubakambaukila? Peepe. Pele ikukambauka kwakwe wakakucinca kuti kweelane azintu nzyobakazi. Camaanu wakabalwiida twaambo twamu Bbaibbele kakunyina kuzubulula kuzwa mu Magwalo aa Cihebrayo, aalo aatakazizilwe kubantu baku Atene. Cabucenjezu wakatondezya kukozyanya kuliko akati kakasimpe kamu Bbaibbele alimwi atwaambo twakalembedwe abasikweema bansiku basyaabusongo ba Cigiliki. Mpoona wakabaambila kuti kuli Leza omwe wakasimpe wabanamalelya boonse, kuti Leza oyu uyoobeteka mubululami kwiinda mumuntu wakafwa akubusigwa. Aboobo Paulo mukucenjela wakakambauka makani aa Kristo kubantu baku Atene. Cakacitika ncinzi? Nokuba kuti bamwi babo bakamuweela naa kumudooneka, “bamwi baalumi bakakakatila kulinguwe, basyoma. Akati kabo kwakali Dionisiyo mu-Areopagi, amukaintu uutegwa Damari, abamwi mbabakali abo.”—Incito 17:18, 21-34.
11. Munzi wa Korinto wakali munzi uuli buti, alimwi ncinzi cakacitika akaambo kamulimo wa Paulo wakukambauka mumunzi oyu?
11 Mu Korinto kwakali ciinga cipati-pati caba Juda, eelyo Paulo wakatalika mulimo wakwe wakukambauka mucikombelo. Pele iba Juda nobakajanika kuti bakali basikukazya, Paulo wakaunka kwakali bunji bwa Bamasi. (Incito 18:1-6) Nkujana tabalivwulili kaka! Munzi wa Korinto wakali munzi wabukutausi, wakazizilwe koonse-koonse, wamakwebo, wakapenzezye munyika ya Bagiliki aba Roma mukutalilemeka. Ee, “ikuba Munakorinto” cakali kwaamba ikweenda mukutalilemeka naa kucita busofwaazi. Pele akali aciindi eeci iba Juda nobakamana kukaka kukambauka kwa Paulo eelyo Kristo naakalibonya kulinguwe mucilengaano akumwaambila kuti: “Utayoowi, pele kocaamba . . . , nkaambo ndijisi bantu banjibanji mumunzi muno.” (Incito 18:9, 10) Mbubwena mbuli mbwaakaambilwa kucita wakacita, Paulo wakajalula mbungano mu Korinto nokuba kuti bamwi basimbungano oomo lutaanzi bakajisi buumi bwa “Bunakorinto.”—1 Ba-Korinto 6:9-11.
Ikusoleka Kufwutula “Bantu Boonse” Mazubaano
12, 13. (a) Mabazu eesu motukambaukila ayelene buti amabazu aamumazubaa Paulo? (b) Nciimo nzi ncotutondezya mumabazu munga bukombi bwa Kristendomu nkaindi nobwakatalika naa munga ibantu banji-banji balityompedwe azikombelo?
12 Mazubaano, mbubwena mbuli mumwaanda wamyaka wakusaanguna, “luzyalo lwa-Leza luleta lufutuko . . . kubantu boonse.” (Tito 2:11) Imabazu aakukambaukila makani mabotu akomena kusikila muzyooko zyoonse zyanyika alimwi ansumbu zyamulwizi. Alimwi mbubwena mbuli mumazubaa Paulo, “bantu boonse” ncobeni bali mukujanwa. Mucikozyanyo, bamwi bandiswe bakambaukila mumanyika mwalo zikombelo zya Kristendomu mozyalimo kwamyaanda-myaanda yamyaka. Mbubwena mbuli ba Juda bamumwaanda wamyaka wakusaanguna, basizikombelo babo balajanika bakakatide mukusyoma ziyanza zyacikombelo. Pele nokuba kuti cili boobo, tulakkomana kuyandaula baabo bajisi moyo mubotu akubayungizizya luzibo lwa Bbaibbele kuli loolo kufwumbwa ndobajisi. Tatwaaubyi-ubyi makani eesu notukanana ambabo kubatola ansi nokuba kuti basololi bazikombelo babo zimwi ziindi balatukazya akutupenzya. Muciindi caboobo, tulayeeya lyoonse kuti bamwi akati kabo “bali abusungu kumakani aa-Leza” nokuba kuti banyina luzibo lwini-lwini. Mbubwena mbuli Jesu a Paulo, tulatondezya luyando lwini-lwini kubantu, alimwi tulayandisisya kuti bakafwutuke.—Ba-Roma 10:2.
13 Notukambauka, bunji bwandiswe tulayaana abantu ibatyompedwe cakumanina azikombelo. Pele, balakonzya kuti kabali bantu ibayoowa Leza, ibasyoma Leza akusola kupona buumi bululeme. Muno munyika iipilingene alimwi iizwide bantu batakombi, sena tatweelede kukkomana ikujana bantu bajisi lusyomo muli Leza nolutaluzi kapati? Alimwi sena tatuyandide kapati kubagamika kubukombi bunyina busikuupaupa ameso alimwi bunyina bubeji?—Ba-Filipi 2:15.
14, 15. Mbuti busena naa bbazu pati lyakukambaukila makani mabotu mbolyajanika?
14 Mucikozyanyo cakwe calusabwe, Jesu wakasinsima kuti kwakali kuzyooba busena naa bbazu ipati lyakucitila mulimo wakukambauka. (Matayo 13:47-49) Kaipandulula cikozyanyo eci, Ngazi Yamulindizi ya Cingisi ya June 15, 1992 yakaamba apeeji 20 kuti: “Mukati kamyaanda-myaanda yamyaka yainda Kristendomu yabeleka mulimo mupati mukusandulula, ikulembulula akumwaya Jwi lya Leza. Kuzyikwiinde myaka iili mboibede izikombelo zyakazikubamba naa ikugwasilizya masosaiti aa Bbaibbele, alo aakasandulula Ibbaibbele kulitola mumyaambo yamumanyika aakule. Alimwi bakatumizya bamishinali basilisi alimwi abamayi, ibakacitya bantu banji kuba Banakristo ibakasanduka akaambo kazintu nzyobakali kupegwa. Imyeelwe minji yanswi zitayandiki yakajatwa, ibantu batakazuminidwe a Leza. Pele bantu ibasika kutuulunzuma batakali Banakristo bakalizyiba Bbaibbele alimwi a Bunakristo nokuba kuti teebwakaluzi.”
15 Ooku kusandula bantu kwa Kristendomu kwabeleka kapati mu South America, Afulika alimwi ansumbu zimwi zyamulwizi. Mumazuba esu, bantu banji babombede myoyo bajanwa mumasena aaya, alimwi tulakonzya kuzumanana kubagwasya ikuti naa katujisi muuya mubotu waluyando kubantu babombe bali boobo, mbubwena mbuli Paulo mbwakabede kubantu bakasanduka kuba ba Juda. Akati kabantu bayandika lugwasyo lwesu kuli tuulunzuma twabantu mbotunga twaita kuti “mbantu babafwida luse” Bakamboni ba Jehova. Balakkomana lyoonse kutubona ciindi notubaswaya. Bamwi bambabo bakaiya Ibbaibbele andiswe alimwi balajanika amiswaangano yesu, ikapati muswaangano wamwaka amwaka wa Ciibalusyo calufwu lwa Kristo. Sena bantu bali boobu tabatondezyi kuti tujisi busena bupati bwakukambaukila makani mabotu aa Bwami?
16, 17. (a) Mbantu bali buti baindene-indene mbotusikila amakani mabotu? (b) Mbuti mbotunga twamukozya Paulo mukukambaukila bantu basiyene-siyene?
16 Alimwi ino tweelede kubalanganya buti ibantu banga bazwa mumasi aambi aatajatikizidwe a Kristendomu—ciindi notubayaanya mumasi aabo nkobazwa naa mumasi aa Kumbo nkobapolela? Alimwi ino mbuti tuulunzuma twabantu banga bakabufwutatila limwi bukombi buli boonse, ibatacisyomi kuti Leza nkwali naa ibadooneka? Kunze lya boobo, mbuti zyabaabo ibabusungwaalila bukombi bwabusongo bwamazubaano ibumwaigwa mumabbuku aakuligwasya aajanwa muzintoolo zyamabbuku? Sena bantu bali boobu tweelede kubeeleba, akubabona kuba bantu batakonzya kunununwa? Peepe tatukoocita boobo kuti katutobela cikozyanyo camwaapostolo Paulo.
17 Iciindi naakali kukambauka ku Atene, Paulo kwiina naakanjila mukukanana zyabusongo bwanyika abaswiilizi bakwe. Nokuba boobo mubandi wakwe wakali kuunyona kweelana abantu mbaakali kukananina, wakabandika kasimpe kamu Bbaibbele munzila iilimvwisya, yamaanu. Mbubwena buyo, andiswe taceelede kuti mane tube aaluzibo lwaatala lwazikombelo naa lwiiyo lwabusyaabusongo lujisi bantu mbotukambaukila. Pele mubandi wesu weelede kucinca-cinca kweelana abantu mbotubandika limwi ikutegwa bumboni bwesu bubeleke, aboobo ‘kubantu boonse bali buti tuyakuba mbubabede balo.’ (1 Ba-Korinto 9:22) Kalembela Banakristo ku Kolose, Paulo wakati: “Bweende bwanu akati kabakunze bube bwabusongo, alimwi amucenjele kuti mucibelesye kabotu ciindi canu. Lyoonse majwi aanu abe aaluzyalo aayaka bamwi kuti muzibe mbomweelede kwiingula muntu.”—Bakolose 4:5, 6, Ci.
18. Mmukuli nzi ngotujisi, alimwi ncinzi ncotuteelede kuluba lyoonse?
18 Mbubwena mbuli Jesu amwaapostolo Paulo, atutondezye luyando kubantu bamisyobo yoonse. Ikapati atulitonte acanguzu mukwaambila bamwi makani mabotu aa Bwami. Pele, tutalubi kuti Jesu kubaapostolo bakwe wakaamba kuti: “Tabali banyika.” (Johane 17:16) Eeci ncocaamba kulindiswe ciyakuzumananwa kubandikwa mucibalo citobela.
Kwiinduluka
◻ Amucipandulule ciimo ceelede Jesu ncaakajisi kunyika.
◻ Mbuti mwaapostolo Paulo mbwaakakambauka kuba Juda alimwi abasikusanduka?
◻ Mbuti Paulo mbwaakabasikila basikuyoowa Leza alimwi abantu batazumini?
◻ Mbuti mbotunga ‘twaba mbuli bantu boonse’ mumulimo wesu wakukambauka?
[Zifwanikiso izili apeeji 23]
Kwiinda mukucita milimo yaluzyalo kuli basimukobonyina, Banakristo kanjikanji balakonzya bapa kuti bantu baleke kubasulaika