-
Amububikkile Maano Buumi Bwanu Munzila Iili KabotuNgazi Yamulindizi—2004 | July 1
-
-
Amububikkile Maano Buumi Bwanu Munzila Iili Kabotu
‘Bulowa bwa-Kristo, buyooinda kusalazya meezeezyo anu akumugwisizya milimo iifwide kuti mumumanine milimo Leza muumi.’—BA-HEBRAYO 9:14.
1. Mbumboni nzi buliko butondezya kuti tulabuyandisya buumi?
IKUTI naa mwabuzyigwa ikwaamba mbomubuyanda buumi, ino inga mwaingula buti? Tulabuyanda kapati buumi, ibwesu alimwi abwabamwi. Kutondezya mbokali kamasimpe kaambo aaka, zimwi ziindi tulaunka kumusilisi kuyoolangwa-langwa twaciswa naa kuyoopimwa. Tulayanda kupona alimwi katuli kabotu. Nobaba baabo ibacembeede naa balemene kunyina nobakuyanda kufwa; bayanda kuzumanana kupona.
2, 3. (a) Mmukuli nzi iwaambwa ku Tusimpi 23:22? (b) Mbuti Leza mbwajatikizidwe mumukuli waambwa ku Tusimpi 23:22?
2 Mbomubuyanda buumi kulabajatikizya bamwi. Mucikozyanyo, Ijwi lya Leza lilailila kuti: “Swiilila uso iwakakuzyala, alimwi utasampauli banyoko na bacembaala.” (Tusimpi 23:22) ‘Kuswiilila’ tacaambi kwiile kumvwa majwi; aaka kasimpi kaamba kumvwa alimwi akutobela. (Kulonga 15:26; Deuteronomo 7:12; 13:18; 15:5; Joshua 22:2; Intembauzyo 81:13) Nkaambo nzi kapegwa mu Jwi lya Leza keelede kutupa kuswiilila? Takuli buyo kuti bauso abanyoko mbapati kulindinywe naa kuti bali aluzibo lunji pe. Ikaambo nkakuti ‘mbabakamuzyala.’ Kapango aaka mubusanduluzi bumwi kaamba kuti: “Swiilila bauso ibakakupa buumi.” Cakutadooneka, ikuti kamubuyanda kapati buumi, mulimvwa kuba amukuli kuli yooyo wakamupa buumi.
3 Masimpe, ikuti kamuli Banakristo beni-beni, mulizyi kuti Jehova ngo Sikumupa buumi mwini-mwini. Mulinguwe ‘momuponena’; momukonzya ‘kuputauka’ akucita zintu kamuli cilenge cuumi. Alimwi mulapona, aboobo mulakonzya kuyeeya naa kulibambila zyakumbele kubikkilizya abuumi butamani. (Incito 17:28; Intembauzyo 36:9; Mukambausi 3:11) Kweelana ambolyaamba bbuku lya Tusimpi 23:22, cililuzi ‘kuswiilila’ Leza cakulisungula, ikuyandisya kumvwa akutobela mbwabubona buumi muciindi cakutobela mizeezo imbi kujatikizya buumi.
Amububikkile Maano Buumi
4. Kumatalikilo aabuumi bwabantu, ino mbuti ikububikkila maano buumi mbokwakaba kaambo kayandika kapati?
4 Kumatalikilo aabuumi bwabantu, Jehova wakacisalazya kuti kunyina naakazumizya bantu ikubelesya buumi munzila iili yoonse. Akaambo kamunyono, Kaini wakajaya munyina Abelo wakanyina akaambo. Sena muyeeya kuti Kaini wakaliluzi ikucita boobo kujatikizya buumi? Leza tanaakayeeya boobo. Wakabuzya Kaini kuti apandulule ncaacitila boobo akumupa mulandu kati: “Ma! Wacitaanzi? Ijwi lyabulowa bwamwanike wako lilandikwiilila kuzwa muvu.” (Matalikilo 4:10) Amubone kuti bulowa bwa Abelo ibwakali muvwu bwakali kwiiminina buumi bwakwe, bwalo bwakamanizyigwa calunya alimwi bwakakwiilila Leza kutegwa amusubule Kaini.—Ba-Hebrayo 12:24.
5. (a) Ino mmulawo uuli buti Leza ngwaakapa kumazuba a Nowa, alimwi nkuuli bani nkwaakapa mulawo ooyu? (b) Muunzila nzi mulawo ooyu mbowakali ntaamu iiyandika kapati?
5 Nolyakainda Zambangulwe, bantu bakatalika buumi bupya kabali buyo lusele. Mumulawo ngwaakapa bantu boonse, Leza wakapa malailile aayungizidwe kujatikizya mbwabubona buumi abulowa. Wakaamba kuti bantu balakonzya kulya nyama, pele wakabikka mulawo ooyu wakuti: “Baumi boonse bayavula ansi bayoomubeda zilyo, mbubonya mbuli zisyu zisia-sia. Zyoonse biyo ndamupa nzizyo. Pele tamweelede kulya nyama antoomwe abuumi bwayo, nkokuti bulowa bwayo.” (Matalikilo 9:3, 4) Bama Juda bamwi baamba kuti eeco cakali kwaamba kuti bantu tiibakeelede kulya nyama naa bulowa bwamunyama wakacili kupona. Pele nokwakainda ciindi cakazikuzibwa kuti Leza ncaakali kukasya aawa nkulya bulowa kabuli cakulya. Kunze lyaboobo, mulawo Leza ngwaakapa kwiinda muli Nowa yakali ntaamu iiyandika kapati mukuzuzikizya makanze Aakwe aasumpukide kujatikizya bulowa—makanze alo aakali kuzyoogwasya bantu ikujana buumi butamani.
6. Kwiinda muli Nowa, ino mbuti Leza mbwaakakankaizya mbobuyandika buumi kulinguwe?
6 Leza wakaindilizya ategwa: “Bulowa bwanu, bulowa bwabuumi bwanu, njoobuyandaula. Kumaanza aabanyama boonse njoobuyandaula, akumaanza aamuntu njoobuyandaula. Muntu umwi aumwi, kumaanza aamweenzinyina njooyandaula buumi bwakwe. Kufumbwa muntu uutila bulowa bwamuntunyina, bulowa bwakwe alakwe buyootilwa kumaanza aamuntu, nkaambo muntu wakalengwa mucinkozya ca-Leza.” (Matalikilo 9:5, 6) Mulakonzya kubona kwiinda mumalailile aaya aakapegwa kubantu boonse kuti Leza bulowa bwamuntu ububona kuti bwiiminina muntu ooyo. Imulengi nguupa muntu buumi, aboobo kunyina muntu weelede kubumanizya buumi oobo bwalo bwiimininwa abulowa. Ikuti mbubwenya mbuli Kaini, umwi muntu wajaya muntunyina, Imulengi ulijisi nguzu ‘zyakuyandaula’ buumi bwasikujaya ooyo.
7. Ino nkaambo nzi ncotweelede kubikkila maano kumalailile Leza ngaakapa Nowa aajatikizya bulowa?
7 Kwiinda mumalailile aakwe, Leza wakali kulailila bantu boonse ikutabubelesya munzila mbi bulowa. Sena kuli nomwakalibuzyide ncaakalailila boobo? Ino Leza wakali amakanze nzi kujatikizya bulowa? Mubwini, ibwiinguzi bulabikkilizya anjiisyo yamu Bbaibbele iiyandika kapati. Injiisyo eeyi masimpe ngomulumbe uuyandika kapati wa Bunakristo, nokuba kuti zikombelo zinji taziyandi kwiitobela. Ino ninjiisyo nzi eeyo alimwi ino buumi bwanu, zintu nzyomusala alimwi anzyomucita zijatikizidwe buti?
Ino Bulowa Inga Bwabelesyegwa Buti?
8. Mu Mulawo, nkukasya kuli buti Jehova nkwaakabikka kujatikizya mbobwakeelede kubelesyegwa bulowa?
8 Jehova wakapa malailile aayungizidwe kujatikizya buumi abulowa naakapa Israyeli Mulawo. Kwiinda mukucita boobo, wakayaambele mukuzuzikizya makanze aakwe. Ambweni mulizyi kuti Mulawo wakali kuyanda kupa zituuzyo kuli Leza mbuli busu, mafwuta alimwi awaini. (Levitiko 2:1-4; 23:13; Myeelwe 15:1-5) Alimwi kwakali azituuzyo zyanyama. Kujatikizya mbabo, Leza wakaamba kuti: “Mubulowa mobubede buumi bwanyama, alimwi mbombubo mbondimupede acipaililo kuti bumanye milandu yanu, nkaambo bulowa mbobumanya milandu nkaambo kabuumi. Nciceeco ncindaambila bana-Israyeli kuti, Kutabi muntu naba omwe akati kanu uulya bulowa.” Jehova wakayungizya kuti, ikuti naa umwi mbuli muvwimi naa mulimi wajaya munyama kutegwa alye, wakaleelede kutila bulowa ansi akubuvwumbila mubulongo. Inyika ncecilyatilo camaulu aa Leza, aboobo kwiinda mukutila bulowa anyika, imuntu wakali kuzumina kuti buumi bwakali kupiluka kuli Sikubupa.—Levitiko 17:11-13; Isaya 66:1.
9. Kweelana ambowakali kwaamba Mulawo, ninzila nzi ilikke mobwakali kukonzya kubelesyegwa bulowa alimwi ino yakali amakanze nzi?
9 Mulawo ooyo tiiwakali buyo cilengwa cabukombi cinyina mpindu kulindiswe pe. Sena mwakabona kaambo bana Israyeli nkobatakali kuyandika kulida bulowa? Leza wakati: “Nciceeco ncindaambila bana-Israyeli kuti, Kutabi muntu naba omwe akati kanu uulya bulowa.” Ino kakali kaambo nzi? “Mbombubo mbondimupede acipaililo kuti bumanye milandu yanu.” Sena mwabona kuti eeci cilagwasya ikumvwisya Leza ncaakaambilida Nowa kuti bantu tiibakeelede kulya bulowa? Imulengi wakasala kubona bulowa kuba cintu cimwi cisumpukide, kubuyobola kuti bubelesyegwa buyo munzila iilibedelede eeyo iikonzya kufwutula bantu banji. Bwakali kuyoobelesyegwa munzila iiyandika kapati mukumanya milandu. Aboobo kweelana a Mulawo, inzila ilikke yakazumizigwa aa Leza kujatikizya mbobwakeelede kubelesyegwa bulowa mpaacipaililo kutegwa bumanye milandu yabana Israyeli aabo bakali kuyanda kulekelelwa a Jehova.
10. Ino nkaambo nzi bulowa bwabanyama ncobwatakali kukonzya kupa kuti bantu balekelelwe cakumaninina, alimwi ncinzi zipaizyo ncozyakali kubayeezya kweelana a Mulawo?
10 Aaka kaambo kakubelesya bulowa mukumanya milandu takali keenzu mu Bunakristo pe. Kaamba zyacibeela eeci ca Mulawo cakabambwa a Leza, imwaapostolo Munakristo Paulo wakalemba kuti: “Tulakonzya kwaamba kuti, mumakani aa-Mulao bulowa mbobusalazya zintu zyoonse buyo, alimwi takukwe kulekelelwa kwazibi mane do kukutila bulowa.” (Ba-Hebrayo 9:22) Paulo wakacisalazya kuti zipaizyo izyakali kuyandika kunyina nozyakapa bana Israyeli kuba bantu balondokede. Wakalemba kuti: “Zipaizyo eezyo zilijisi ciyeezyo buyo cazibi mumyaaka myaaka, nkaambo bulowa bwabacende abwampongo tabukonzyi kugwisya zibi.” (Ba-Hebrayo 10:1-4) Nokuba boobo, zipaizyo eezyo zyakali amulimo. Zyakali kuyeezya bana Israyeli kuti bakali basizibi akuti bakali kuyandika cintu cimwi ciyungizidwe kutegwa balekelelwe cakumaninina. Ikuti naa ibulowa bwakali kwiiminina buumi bwabanyama tiibwakali kukonzya kumanizya zibi zyabantunsi, sena kwaali bulowa buli boonse ibwakali kukonzya kucita boobo?
Inzila Njaakasala Sikupa Buumi
11. Ino tuzyi buti kuti zipaizyo zyabulowa bwabanyama zyakali kwiiminina cimwi cintu?
11 Imulawo mubwini wakali kwiiminina cintu cimwi cakali kuyandika kapati mukuzuzikizyigwa kwamakanze aa Leza. Paulo wakabuzya kuti: “Lino ngweenzi Mulao?” Wakaingula kuti: “Wakayungizizigwa nkaambo kansotoko, mane kusikila kuciindi nciyakasika eyo Imbuto iyakapegwa cisyomezyo. Wakatumikizigwa abaangelo kujanza lyasikwiimaakati [Musa].” (Ba-Galatiya 3:19) Mbubwenya buyo, Paulo wakalemba kuti: “Mulao uli cifwanisyo buyo cacoolwe ciza, tacili cinkozya cini cazintu ezyo.”—Ba-Hebrayo 10:1.
12. Kujatikizya bulowa, ino mbuti mbotukonzya kumvwisya bupanduluzi bwamakanze aa Leza?
12 Kweelana ambutwaiya, kamuyeeya kuti kuciindi ca Nowa, Leza wakalailila kuti bantu bakali kukonzya kulya nyama kacili cakulya pele tiibakeelede kulya bulowa. Mukuya kwaciindi Leza wakaamba kuti, “mubulowa mobubede buumi bwanyama.” Masimpe, wakasala kuti bulowa bube ncecintu ciiminina buumi alimwi wakaamba kuti: “Mbombubo mbondimupede acipaililo kuti bumanye milandu yanu.” Nokuba boobo, kwakali kuyooba bupanduluzi bukondelezya bwamakanze aa Leza. Imulawo wakali kwiiminina zintu zibotu zyakali kuzya kumbele. Ino zyakali zintu nzi eezyo?
13. Ino nkaambo nzi lufwu lwa Jesu ncolwakali kuyandika kapati?
13 Cinkozya cini cakali kwiiminina lufwu lwa Jesu Kristo. Mulizyi kuti Jesu wakapenzyegwa akubambulwa. Wakafwa mbuli cigwebenga. Paulo wakalemba kuti: “Nitwakacikompeme, kuciindi ceelede Kristo wakafwida basikasampusampu. . . . Leza, walo ulatondezya luyandisyo lwakwe kulindiswe boobo, nkaambo nitwakacili basizibi Kristo wakatufwida.” (Ba-Roma 5:6, 8) Kwiinda mukutufwida, Kristo wakapa cinunuzyo cakumanya zibi zyesu. Cinunuzyo eeco ngamakani mapati aamulumbe wa Bunakristo. (Matayo 20:28; Johane 3:16; 1 Ba-Korinto 15:3; 1 Timoteo 2:6) Ino nkweendelana nzi kuliko akati kamakani aaya abulowa kubikkilizya abuumi, alimwi ino mbuti buumi bwanu mbobujatikizyidwe?
14, 15. (a) Ino mbuti busanduluzi bumwi bwalugwalo lwa Ba-Efeso 1:7 mbolukankaizya lufwu lwa Jesu? (b) Nkaambo nzi kali mulugwalo lwa Ba-Efeso 1:7 katakonzyi kubonwa?
14 Zikombelo zimwi zikankaizya lufwu lwa Jesu, abasikunjila zikombelo eezyo balaamba ategwa “Jesu wakandifwida.” Amumvwe ma Bbaibbele amwi mbwaasandulula lugwalo lwa Ba-Efeso 1:7: “Nkwiinda mulinguwe alimwi amulufwu lwakwe motwakalubulwa, nkokuti ikumanizya milandu yesu.” (The American Bible, yakalembwa a Frank Scheil Ballentine, 1902) “Kwiinda mulufwu lwa Kristo twakalubulwa alimwi zibi zyesu zyakalekelelwa.” (Today’s English Version, 1966) “Mmuuli Kristo alimwi nkwiinda mulinguwe acituuzyo cabuumi bwakwe motwakalubulwa, ikulubulwa kwiinda mukulekelelwa kwazibi.” (The New Testament, yakalembwa a William Barclay, 1969) “Nkwiinda mulufwu lwa Kristo motulekelelwa zibi zyesu alimwi motulubulwa.” (The Translator’s New Testament, 1973) Inga mwabona kuti mubusanduluzi oobu icikankaizyigwa kapati ndufwu lwa Jesu. Ibamwi balakonzya kwaamba kuti ‘Tee kayi lufwu lwa Jesu ndoluyandika kapati. Ino kayi ncinzi cilubide abusanduluzi oobu?’
15 Masimpe, ikuti kamuli buyo abusanduluzi buli boobu, tamukonzyi kukabona kaambo kayandika kapati alimwi eeci cilakonzya kumupa kutaumvwisya mulumbe wamu Bbaibbele. Busanduluzi buli boobu buzimaazya kaambo kakuti mumagwalo aakasaanguna kusandululwa, mulugwalo lwa Ba-Efeso 1:7 kuli bbala lya Cigiliki lyalo lyaamba “bulowa.” Nkakaambo kaako ibunji bwama Bbaibbele mbuli lya New World Translation alimwi alya Chitonga lyamu 1963, asandulula lugwalo oolu munzila iiluzi kweelana ambolwakabede akusaanguna kuti: “Mulinguwe mumonya mutujene lunununo nkaambo kabulowa bwakwe, lulekelelo lwamilandu yesu, mbubonya mbuli buvubi bwaluzyalo lwakwe.”
16. Ino kaambo kakuti “bulowa bwakwe” keelede kutuyeezya nzi?
16 Ikaambo kakuti “bulowa bwakwe” kalayandika kapati alimwi keelede kutupa kuyeeya twaambo tunji tujatikizya bulowa. Nzinji zyakali kuyandika kunze buyo lyalufwu, noluba lufwu lwamuntu uulondokede Jesu. Wakazuzikizya ceeco cakali kwiimininwa a Mulawo, ikapati mu Buzuba Bwakumanya Milandu. Mubuzuba oobo bulibedelede, ibanyama bakali kuzuminwa kweelana a Mulawo bakali kutuulwa. Mpoonya mupaizi mupati wakali kubweza bumwi bwabulowa bwabo akunjila ambubo mucibeela ca Busena Busalalisya catempele. Kali moomo wakali kubupa kuli Leza mbuli kuti mupaizi mupati wali kubonana a Leza.—Kulonga 25:22; Levitiko 16:2-19.
17. Ino mbuti Jesu mbwaakazuzikizya eeco cakali kwiimininwa a Buzuba Bwakumanya Milandu?
17 Jesu wakazuzikizya eeco cakali kwiimininwa a Buzuba Bwakumanya Milandu kweelana abwakaamba Paulo. Kusaanguna wakaamba kuti mupaizi mupati mu Israyeli wakali kunjila mu Busena Busalalisya komwe amwaka abulowa mbwaakali kulituulila “mwini akutuulila indubyo zyabantu.” (Ba-Hebrayo 9:6, 7) Kweelana azyakali kwiimininwa a Buzuba Bwakumanya Milandu, naakabusyigwa kali muuya, Jesu wakaunka kujulu kwini. Kali muuya, katajisi mubili wanyama abulowa, wakali kukonzya kuunka “kubusyu bwa-Leza nkaambo kandiswe.” Ino ncinzi ncaakapa kuli Leza? Tiicakali cintu cikonzya kujatwa amaanza pele cakali cintu ciyandika kapati. Paulo wakazumanana kati: “Kristo wakasika mbuli Mupaizi Mupati . . . , nkabela taakwe naakatola bulowa bwampongo nobuba bwaŋombe, wakatola bulowa bwakwe mwini, eno wakaindilila akunjila komwe luzutu mu-Busena Busalalisya cakwiinda aboobo wakaleta lununuko lutamani. Ino kai obo, na bulowa bwampongo abwabasune . . . , inga zilabasalazya mumubili, sena inga bwalo bulowa bwa-Kristo, uwakalituula mwini kuli-Leza mu-Muuya Uutamani mbuli cipaizyo citakwe kampenda, tabukooinda kusalazya meezeezyo aanu akumugwisizya milimo mifu, kuti mumumanine milimo Leza muumi?” Masimpe, Jesu wakapa Leza impindu yabulowa bwakwe.—Ba-Hebrayo 9:11-14, 24, 28; 10:11-14; 1 Petro 3:18.
18. Ino nkaambo nzi twaambo twamu Bbaibbele twaamba zyabulowa ncotuyandika kapati ku Banakristo mazubaano?
18 Aaka kasimpe kazwa kuli Leza kalatugwasya ikumvwisya zintu zikankamanisya eezyo Bbaibbele nzyolyaamba kujatikizya bulowa—ikaambo Leza ncabubonena boobo, mbotweelede kububona swebo alimwi ancotweelede kwiitobela milawo Leza njabikkide kujatikizya mbobweelede kubelesyegwa bulowa. Nomubala mabbuku aa Magwalo aa Bunakristo aa Cigiliki, muyoojana twaambo tunji kapati twaamba zyabulowa bwa Kristo. (Amubone Kabbokesi.) Magwalo aaya alatondezya kabotu-kabotu kuti Munakristo uli woonse weelede kuba alusyomo “mubulowa bwakwe [Jesu].” (Ba-Roma 3:25) Ikulekelelwa kwesu alimwi akuba muluumuno a Leza kulakonzyeka lilikke kwiinda ‘mubulowa mbwaakatila Jesu.’ (Ba-Kolose 1:20) Eeci cili masimpe kuli baabo Jesu mbaakazuminana cizuminano cakuyoolela anguwe kujulu. (Luka 22:20, 28-30; 1 Ba-Korinto 11:25; Ba-Hebrayo 13:20) Cili masimpe akuli ba “nkamu impati” mazubaano aabo ibayoofwutuka “mapenzi . . . mapati” aazya kumbele akupona mane kukabe kutamani muparadaiso anyika. Munzila yacikozyanyo, ‘balasanzya zikobela zyabo mubulowa bwa-Mwanaambelele.’—Ciyubunuzyo 7:9, 14.
19, 20. (a) Ino nkaambo nzi Leza ncaakabikkila mulawo wambobweelede kubelesyegwa bulowa, alimwi ino tweelede kulimvwa buti kumakani aayo? (b) Ino ncinzi ncotweelede kuyandisya kuziba?
19 Cakutadooneka, bulowa buli amulimo uulibedelede kuli Leza. Akulindiswe bweelede kuba amulimo uulibedelede. Imulengi, walo uububikkila maano buumi, uli anguzu zyakubikka mulawo wambobeelede kububelesya bulowa bantu. Mukububikkila maano kapati buumi, wakasala kubelesya bulowa munzila yomwe buyo iiyandika kapati, inzila ilikke iipa kuti buumi butamani bukonzyeke. Inzila eeyo yakali kujatikizya bulowa ibuyandika kapati bwa Jesu. Eelo tulalumba kaka kuti Jehova Leza wakacita cintu cibotu citugwasya kwiinda mukubelesya bulowa—ibulowa bwa Jesu—munzila eeyi iifwutula bantu! Alimwi tweelede kumulumba Jesu akaambo kakutuula bulowa bwakwe cakulyaaba akaambo kandiswe! Masimpe, tulakonzya kwaamvwisya makani aakaambwa amwaapostolo Johane aakuti: “Kulinguwe iwakatuyanda, akutusanzya kuzibi zyesu mubulowa bwakwe mwini, akutubika kuba bami abapaizi kuli-Leza Wisi, kulinguwe akube bulemu abwami lyoonse kukabe kutamani. Ameni.”—Ciyubunuzyo 1:5, 6.
20 Leza wesu sibusongo alimwi a Sikupa Buumi kwaciindi cilamfwu wali amuzeezo ooyu wakuyanda kufwutula bantu. Aboobo inga twabuzya kuti, ‘Ino makani aaya ayelede kutujatikizya buti muzintu nzyotusala alimwi anzyotucita?’ Ooyu mubuzyo uyooingulwa mucibalo citobela.
Ino Inga Mwaingula Buti?
• Ino ncinzi ncotukonzya kwiiya kujatikizya mbwabubona Leza bulowa kuzwa kumakani aamba zya Abelo alimwi a Nowa?
• Mu Mulawo, mmulawo nzi Leza ngwaakabikka kujatikizya mbobweelede kubelesyegwa bulowa, alimwi nkaambo nzi?
• Ino mbuti Jesu mbwaakazuzikizya zyakali kwiimininwa a Buzuba Bwakumanya Milandu?
• Ino mbuti bulowa bwa Jesu mbobukonzya kutupa buumi?
-
-
Kamusololelwa A Leza UuponaNgazi Yamulindizi—2004 | July 1
-
-
Kamusololelwa A Leza Uupona
“Musandukile kuli Leza uupona, uwakacita ijulu enyika, alwizi, azintu zyoonse izili mumo.”—INCITO 14:15.
1, 2. Ino nkaambo nzi ncoceelela kubona Jehova kuba “Leza uupona”?
MWAAPOSTOLO Paulo a Barnaba nobakaponya mulombwana umwi, Paulo wakasyomezya bakali kulangilila ku Lustro kuti: “Aswebo tuli bantu buyo mbuli ndinywe, tumukambaukila Makani Mabotu kuti muzileke ezi zintu zyabuyo, musandukile kuli-Leza uupona, uwakacita ijulu enyika, alwizi, azintu zyoonse izili mumo.”—Acts 14:15.
2 Masimpe Jehova tafwide pe, pele ngu “Leza uupona.” (Jeremiya 10:10; 1 Ba-Tesalonika 1:9, 10) Kunze lyakuti ngu Leza uupona, Jehova Ngamatalikilo aabuumi. “Ngonguwe mwini nguubapa boonse buumi, amuuya, azintu zyoonse.” (Incito 17:25) Uyandisya kuti katukkomana lino alimwi akumbele. Paulo wakayungizya kuti Leza “takalekede kulilungulula walo, mbwaakacita kabotu akumupa imvula eziindi zyazilyo izizwa kujulu, wazuzya myoyo yanu kulya akubotelwa.”—Incito 14:17.
3. Ino nkaambo nzi ncotukonzya kuba alusyomo mubusolozi bwa Leza?
3 Leza mbwayandisya kuti katupona cilatupa kaambo kakonzya kutupa kuba alusyomo mubusolozi bwakwe. (Intembauzyo 147:8; Matayo 5:45) Ibamwi tabazumini busolozi bwakwe ikuti naa bajana busolozi bwamu Bbaibbele mbobatamvwisyi naa buboneka mbuli kuti tabubapi kwaanguluka. Pele, ikuba alusyomo mubusolozi bwa Jehova kwajanika kuti ngamaano. Mucikozyanyo: Nokuba kuti muna Israyeli tanaakali kukonzya kumvwisya mulawo wakuti teelede kujata mutumba, wakagwasyigwa akaambo kakuutobela. Kusaanguna, kutobela kwakwe kwakali kukonzya kumupa kuswenena kuli Leza; cabili, kwakali kukonzya kumugwasya kutantamuka malwazi.—Levitiko 5:2; 11:24.
4, 5. (a) Kabutanatalika Bunakristo, ino mbusolozi nzi Jehova mbwaakapa bujatikizya bulowa? (b) Ino mbuti mbotuzi kuti busolozi bwa Leza bujatikizya bulowa bulababikkilizya Banakristo?
4 Ncimwi buyo akubusolozi bwa Leza bujatikizya bulowa. Wakaambila Nowa kuti bantu tabeelede kulya bulowa. Eelyo mu Mulawo Leza wakayubununa kuti bulowa bweelede kubelesyegwa buyo acipaililo—kutegwa zibi zilekelelwe. Kwiinda mubusolozi oobo, Leza wakali kubamba ntalisyo yakububelesya munzila iisumpukide bulowa, nkokuti kufwutula bantu kwiinda mucinunuzyo ca Jesu. (Ba-Hebrayo 9:14) Masimpe, busolozi bwa Leza bwakatondezya kuti ulatubikkila maano. Kabandika bbuku lya Matalikilo 9:4, sikwiiya Bbaibbele wamumwaanda wamyaka wa 19 uutegwa Adam Clarke wakalemba kuti: “Ooyu mulawo wakapegwa [kuli Nowa] ucitobelwa kabotu-kabotu a Banakristo bakujwe . . . Mulawo wakali kukasya kulya bulowa, nkaambo bwakali kwiiminina bulowa ibwakeelede kutika akaambo kacibi canyika; alimwi mububambe bwa Bunakristo tabweelede kuligwa pe, nkaambo lyoonse bweelede kubonwa kuti bwiiminina bulowa bwakatika ibwakumanizya zibi.”
5 Sikwiiya ooyu ulakonzya wakali kwaamba makani mabotu aajatikizya Jesu. Eeci cilabikkilizya a Leza mbwaakatuma Mwanaakwe kuti azootufwide akutila bulowa bwakwe ikutegwa tukonzye kuba abuumi butamani. (Matayo 20:28; Johane 3:16; Ba-Roma 5:8, 9) Imajwi aakwe alimwi alajatikizya amulawo wamazubaano wakuti batobeli ba Kristo beelede kulikasya kubulowa.
6. Ino mbusolozi nzi bujatikizya bulowa ibwakapegwa ku Banakristo, alimwi nkaambo nzi?
6 Mulizi kuti Leza wakapa bana Israyeli milawo minji kapati. Naakafwa Jesu, basikwiiya bakwe tiibakacili kuyandika kutobela milawo eeyo. (Ba-Roma 7:4, 6; Ba-Kolose 2:13, 14, 17; Ba-Hebrayo 8:6, 13) Nokuba boobo, nokwakainda ciindi ciniini buyo kwakabuka mubuzyo uujatikizya mukuli mupati, nkokuti uujatikizya kupalula basankwa. Sena aabo ibatakali ba Juda ibakali kuyanda kugwasyigwa abulowa bwa Kristo bakeelede kupalulwa, ikutondezya kuti bakacili kweendelezyegwa a Mulawo? Mu 49 C.E., ikabunga keendelezya ka Banakristo kakakalanga-langa kaambo aaka. (Incito caandaano 15) Kwiinda mukugwasyigwa amuuya wa Leza, ibaapostolo abaalu bakakosola kuti kupalulwa kwakamanizyigwa antoomwe a Mulawo. Nokuba boobo, zimwi zintu nzyaakali kuyanda Leza zyakeelede kucitwa a Banakristo. Mulugwalo ndukakalembela mbungano, kabunga keendelezya kakati: “Kwakabotela Muuya Uusalala, aswebo, kuti tutamubikili mukuli mulemu uuinda ezi izyeelede, zyakuti mulikasye kulya izipailwa mizimo akubulowa, akulizisinwa, akumamambi. Kuti mwalikasya kulizeezyo mulacita kabotu.”—Incito 15:28, 29.
7. Ino ‘kulikasya kubulowa’ kuyandika buti ku Banakristo?
7 Cilasalala kuti kabunga keendelezya ‘kulikasya kubulowa’ kakakubona kuti kwakali kuyandika kapati mbubweya mbuli kulikasya kumamambi naa kukukomba mituni. Eeci citondezya kuti mulawo wakukasya bulowa nkaambo kapati. Banakristo bakomba mituni naa basimamambi bateempwi tabakonzyi “kuyoovuba Bwami bwa-Leza” pe, “lukono lwabo . . . ndolufu lwabili.” (1 Ba-Korinto 6:9, 10; Ciyubunuzyo 21:8; 22:15) Amubone lwiindano luliko aawa: Ikutabikkila maano kubusolozi bwa Leza bujatikizya kusetekana kwabulowa kulakonzya kusololela muntu kukufwidalyo. Ikulemeka cipaizyo ca Jesu kulakonzya kusololela kubuumi butamani.
8. Ino ncinzi citondezya kuti Banakristo bakusaanguna busolozi bwa Leza bujatikizya bulowa bakali kububikkila maano kapati?
8 Ino mbuti Banakristo bakusaanguna mbobakamvwisya akubweza ntaamo kubusolozi bwa Leza bujatikizya bulowa? Amuyeeye majwi aa Clarke aakuti: “Mububambe bwa Bunakristo bulowa tabweelede kuligwa pe, nkaambo lyoonse bweelede kubonwa kuti bwiiminina boobo bwakatika ibwakumanizya zibi.” Makani aansiku asinizya kuti Banakristo bakusaanguna makani aaya bakaabona kuti mmakani mapati. Tertullian wakalemba kuti: “Amulange-lange zyabaabo ibakajisi nyota yakunywa bulowa, nobakali kusobana mubbuwa lyazisobano, bakabweza bulowa bucili butete bwabantu ibakajanwa kuti balaamilandu . . . akubutola kuti bakalisilisye maafwa.” Kakuli balo batasyomi muli Leza bakali kulya buya bulowa. Tertullian wakaamba kuti Banakristo “tababikkilizyi bulowa nibuba bwabanyama muzyakulya [zyabo] . . . Nobasunkwa Banakristo mulabapa masoseji aajisi bulowa. Mulizi kale kuti nkusotoka mulawo kuli mbabo.” Masimpe, nokuba kuti bakali kukongwa kujaigwa, Banakristo kunyina nobakalya bulowa. Busolozi bwa Leza ncecakali cintu ciyandika kapati kuli mbabo.
9. Ino kulikasya kubulowa cakali kubikkilizya nzi kunze lyakubunywa buya?
9 Ibamwi balakonzya kuyeeyela kuti kabunga keendelezya kakali kupandulula kuti Banakristo tiibakeelede kulya naa kunywa bulowa kubugama naa kulya nyama yatagusyigwa bulowa antela cakulya civweledwe bulowa. Masimpe, eeci ncicakali kupandululwa kusaanguna mumulawo wakapegwa Nowa. Alimwi mulawo wabaapostolo wakaambila Banakristo kuti ‘balikasye kuzintu zisinwa,’ inyama yatagusyigwa bulowa. (Matalikilo 9:3, 4; Incito 21:25) Nokuba boobo, Banakristo bakusaanguna bakalizi kuti azimbi zyakali kuyandika. Ziindi zimwi bulowa bwakali kuligwa kauli musamu. Tertullian wakaamba kuti bamwi batasyomi muli Leza nobakali kusola kusilika maafwa bakali kunywa bulowa bucili butete. Alimwi kuboneka kuti bulowa bwakali kubelesyegwa munzila zimbi mukusilika malwazi ambweni akuti muntu abe abuzumi bubotu. Pele ku Banakristo, kulilesya kubulowa kwakali kubikkilizya akutabulya kauli “musamu.” Bakazumanana kusyoma boobo nokuba kuti cakali kubabikka muntenda.
Bulowa Kauli Musamu
10. Ino ninzila nzi zimwi bulowa mbobukonzya kubelesyegwa mubusilisi, alimwi ino zibusya mubuzyo nzi?
10 Ikubelesya bulowa kauli musamu kulidumide kapati sunu. Kaindi kubikkwa bulowa cakali kupandulula kubikka bulowa boonse, nkokuti bwamana kugusyigwa muli sikusanga, bwayobolwa eelyo akububikka mumulwazi ambweni ooyo walicisa munkondo. Buyamazuba, basikuvwuntauzya bakaiya kwaandaanya bulowa muzibeela zipati. Kwiinda mukubikka zibeela buyo zyabulowa mubantu, basilisi balakonzya kububelesya bulowa bwasangwa kubalwazi banji. Balakonzya kubikka meenda aajanika mubulowa aategwa plasma kumulombwana walicisa akubikka maseelo aapanga bulowa kuli umbi. Ikuzumanana kuvwuntauzya kwakatondezya kuti mucibeela comwe, atwaambe mbuli meenda aajanika mubulowa, kulakonzya kugusyigwa tubeela tunji kapati kuzwa mulingawo, twalo tukonzya kubikkwa kubalwazi banji. Ikugusya tubeela kwazumanana, aboobo nzila zipya zyakubelesya tubeela ootu zili mukujanika. Ino Munakristo weelede kucita buti? Wasinizya kuti takoozumina kubikkwa bulowa naaceya, pele musilisi wakwe wamukulwaizya kuti azumine buyo kubikkwa cibeela comwe cipati cabulowa, antela maseelo buyo aapanga bulowa. Ambweni busilisi buyandika kubelesya buyo kabeela kasyoonto kakagusyigwa mucibeela cipati cabulowa. Ino mbuti mubelesi wa Leza mbwakonzya kusala kutwaambo ooto, kayeeyede kuti bulowa bulisetekene alimwi akuti bulowa bwa Kristo mbobufwutula cakumaniina?
11. Ino nciimo nzi ciluzi Bakamboni ncobajisi kwaciindi cilamfwu kujatikizya bulowa?
11 Myaka minji yainda Bakamboni ba Jehova bakazipandulula munzila iilimvwisya nzyobasyoma. Mucikozyanyo, bakalemba cibalo cakamwaigwa mumagazini iitegwa The Journal of the American Medical Association (November 27, 1981; yakasimbululwa apeeji 27-9 mubroshuwa yakuti Kodi Mwazi Ungapulumutse Motani Moyo Wanu?).a Cibalo eeci cakazubulula bbuku lya Matalikilo, lya Levitiko alimwi alya Incito. Cakaamba kuti: “Nokuba kuti tupango ootu tatujatikizyi makani aakusilika, Bakamboni batubona kuti tulakasya kubikkwa bulowa boonse, maseelo aapanga bulowa, meenda aajanika mubulowa, maseelo aalwana tuzunda alimwi acibeela cipa kuti bulowa kabwaanga acilonda.” Ibbuku lyamu 2001 litegwa Emergency Care, mucibalo cakuti Composition of the Blood (Izijanika Mubulowa) lyakaamba kuti: “Bulowa bulijisi zibeela zinji mbuli: meenda aajanika mubulowa, maseelo aapanga bulowa aalwana tuzunda alimwi acibeela cipa kuti bulowa kabwaanga.” Aboobo, kweelana abupanduluzi bwabasilisi, Bakamboni balakaka kubikkwa bulowa boonse naa cimwi cazibeela zyone zipati.
12. (a) Ino makani nzi akaambwa kujatikizya tubeela tugusyigwa muzibeela zipati zyabulowa? (b) Ino nkuli makani aambi aajatikizya makani aaya nkwaakonzya kujanika?
12 Icibalo cabusilisi cakazumanana kuti: “Cikombelo ca Bakamboni mbocisyoma kumakani aabulowa tacipandululi kuti cilakasya kubelesya [tubeela twabulowa] mbuli albumin (mukupa uuli mubulowa), immune globulins (musamu uulwana tuzunda) alimwi a hemophiliac (musamu uugwasya mukwaanga kwabulowa acilonda); Kamboni aumwi uleelede kulisalila naa inga wazumina.” Kutalikila mu 1981, tubeela tunji (kwaandaanya tubeela kuzwa kucibeela cimwi cazibeela zyone) twaandaanizyigwa kutegwa katubelesyegwa mukusilika. Kweelana amakani aaya, Ngazi Yamulindizi yamu July 1 2000, yakapa makani aagwasya mukaambo kali mucibalo cakuti “Mibuzyo Yabasikubala.” Ikutegwa tuulunzuma tuli mbotubede tubala sunu tugwasyigwe, ibwiinguzi bwakasimbululwa apeeji 29-31 mumagazini eeyi. Ilapa makani manji alimwi atwaambo tumvwika, pele muyoojana kuti ncoyaamba cilikozyeni amakani ayandika kapati akaambwa mu 1981.
Mulimo Wamanjezeezya Aanu
13, 14. (a) Ino manjezeezya ninzi, alimwi ino mbuti mbwaayandika caboola kumakani aabulowa? (b) Ino mbusolozi nzi Leza mbwaakapa kubana Israyeli bujatikizya bulowa, pele ino mibuzyo nzi yeelede kuti yakali kubuka?
13 Makani aaya ayanda kuti mubelesye manjezeezya aanu nomusala. Nkaambo nzi? Banakristo balazumina kuti cilayandika kutobela busolozi bwa Leza, pele mubukkale bumwi kulisalila cakucita kulakonzya kuyandika, aboobo kuyandika kubelesya manjezeezya. Manjezeezya mbube bwakukonzya kwaalanga-langa kabotu makani akwaakosola, ziindi zinji aajatikizya kulilemeka. (Ba-Roma 2:14, 15) Nokuba boobo, mulizi kuti manjezeezya aliindene.b Ibbaibbele lyaamba kuti kuli bamwi ibajisi ‘manjezeezya aakompeme,’ icitondezya kuti kuli bamwi ibajisi manjezeezya aali kabotu. (1 Ba-Korinto 8:12) Banakristo baliindene mpobasikide mukwiiya nzyaamba Leza, mbobabikkila maano kuyeeya kwakwe alimwi amukubelesya kuyeeya kwakwe muzintu nzyobasala. Tulakonzya kucikozyanyisya eeci amakani aajatikizya ba Juda mbobakali kulya nyama.
14 Ibbaibbele lilacisalazya kuti muntu uumvwida Leza takonzyi kulya nyama yatagusyigwa bulowa. Eeci cakali kuyandika kapati cakuti nociba ciindi zintu nozyakakatazyide, basikalumamba bana Israyeli nobakalya nyama yatagusyigwa bulowa bakanjila mumulandu mupati naa cibi. (Deuteronomo 12:15, 16; 1 Samuele 14:31-35) Nokuba boobo, kweelede kuti kwakabuka mibuzyo. Ikuti naa muna Israyeli wajaya mbelele, ino wakeelede kufwambaana buti kwiigusya bulowa? Sena wakeelede kumutenda amoyo munyama kutegwa bulowa buzwe? Sena cakali kuyandika kwiisulamika mbelele? Kwaciindi cilamfwu buti? Ino inga wacita buti ikuti kaili ŋombe mpwizi mpati? Nociba ciindi bulowa nobwagusyigwa, bumwi bulakonzya kucaala munyama. Sena inga walya nyama eeyo? Ino nguni weelede kusala?
15. Ino mbuti ba Juda bamwi mbobakali kucita kumakani aakulya nyama, pele ino ncinzi Leza ncaakalailila?
15 Amuyeeyele buyo zyamu Juda uuli muciimo cili boobo. Weelede kuti inga wayeeya kuti cilagwasya kutalya nyama iisambalwa kumusika, mbubwenya mbuli aumwi mbwakonzya kuleka nyama iiyeeyelwa kuti yalipaizidwe kumutuni. Ba Juda bamwi ambweni bakali kukonzya kulya nyama lilikke nobamana kutobela zilengwa zyakugusya bulowa.c (Matayo 23:23, 24) Ino ncinzi ncomuyeeya kujatikizya mbobakali kucita bantu munzila ziindene-indene? Kunze lyaboobo, mbwaanga Leza kunyina naakali kuyanda kuti kube kulimvwa boobo, sena cakali kukonzya kugwasya kuba Juda kutumina mibuzyo minji kukabunga kabamayi ikutegwa bamusalile cakucita umwi aumwi? Nokuba kuti cilengwa eeci cilacitika mucikombelo caci Juda, cilakkazika moyo ikujana kuti Jehova kunyina naakaambila bakombi bakwe kukosola makani aajatikizya bulowa munzila iili boobu. Leza wakapa busolozi bugwasya kumakani aakutenda banyama basalala amukosi alimwi akugusya bulowa bwabo, pele kunyina naakaamba zimbi pe.—Johane 8:32.
16. Ino nkaambo nzi Banakristo ncobajisi mizeezo iindene kujatikizya kuzumina nyeleti iijisi musamu wakabeela kasyoonto kakagusyigwa mucibeela cipati cabulowa?
16 Mbuli mbotwabona mumincali 11 a 12, Bakamboni ba Jehova tabazumini kubikkwa bulowa naa zibeela zipati zyabulowa zyone, nkokuti meenda aamubulowa, maseelo aapanga bulowa, aalwana tuzunda alimwi acibeela cipa kuti bulowa kabwaanga. Ino mbuti kujatikizya tubeela tusyoonto tugusyigwa muzibeela zipati, mbuli musamu uulwana tuzunda naa kulwana busaki bwanzoka? (Amubone apeeji 30, muncali 4) Ibamwi bayeeya kuti tubeela tusyoonto boobu twasika waawa tabucili bulowa pe, aboobo tatubikkilizyidwe mumulawo ‘wakulilesya kubulowa.’ (Incito 15:29; 21:25; peeji 31, muncali 1) Ooyu mmukuli wabo. Imanjezeezya abamwi abapa kuti bakake kufwumbwa cintu cijanwa kubulowa (bwamunyama naa muntu), nokaba kabeela kasyoonto kazwa mucibeela cipati cabulowa.d Kuli bamwi ibakonzya kuzumina kuyaswa nyeleti iijisi meenda aamubulowa alwana malwazi naa busaki bwanzoka, pele balakonzya kukaka tubeela tumwi tuniini. Nokuba boobo, tubeela tumwi tujanika muzibeela zipati zyone zyabulowa tulakonzya kuti katujisi mulimo omwe acibeela cipati akubeleka mulimo uuyandika mumubili wamuntu kutegwa kapona, calo Banakristo bamwi ncobakonzya kubona kuti taciluzi pe.
17. (a) Ino mbuti manjezeezya mbwaakonzya kugwasya ciindi notusala makani aajatikizya tubeela twabulowa? (b) Ino nkaambo nzi kusala mumakani aaya ncokuyandika kubikkila maano?
17 Ibbaibbele ncolyaamba kujatikizya manjezeezya cilagwasya kapati caboola kumakani aakusala kuli boobu. Intaamu yakusaanguna njakwiiya caamba Jwi lya Leza alimwi akusoleka kuyiisya manjezeezya aanu kweelana andilyo. Eeci ciyoomugwasya kusala kweelana abusolozi bwa Leza muciindi cakubuzya muntu umwi kuti amusalile cibotu. (Intembauzyo 25:4, 5) Kujatikizya makani aakuzumina tubeela twabulowa, ibamwi bayeeya kuti, ‘Ciya buyo mbuli manjezeezya aamuntu mbwaabede, aboobo tacili cintu cipati pe.’ Ikuyeeya kuli boobu kulilubide. Ikwaamba kuti aumwi weelede kubelesya manjezeezya tacipandululi kuti taali makani mapati pe. Alakonzya kuba makani mapati. Kaambo kamwi nkakuti cilakonzya kunyonganya manjezeezya aabaabo ibayeeya mbotutayeeyi. Tulakonzya kucibona eeci kwiinda mululayo lwaamba zyanyama yalipaizidwe kumutuni kumane boobo yasambalwa kumusika. Munakristo weelede kubikkila maano kutegwa ‘atanyonganyi manjezeezya abaabo bakompeme.’ Ikuti naa watyompya bamwi, ulakonzya ‘kunyonganya munyina Kristo ngwaakafwida’ eelyo akubisyila Kristo. Aboobo, nokuba kuti makani aajatikizya tubeela twabulowa tuniini ngakulisalila aumwi, ikusala ooku kweelede kucitwa cakubikkila maano.—1 Ba-Korinto 8:8, 11-13; 10:25-31.
18. Ino nkaambo nzi Munakristo ncateelede kuleka kubikkila maano kumanjezeezya aakwe caboola kumakani aakusala kujatikizya bulowa?
18 Ikaambo akambi kayandika kulanga-langa kakankaizya mbokuyandika kubikkila maano kusala mumakani aabulowa. Ikaambo aaka kajatikizya cikonzya kucitika akaambo kakusala kwanu. Ikuti naa kuzumina kubikkwa kabeela kasyoonto kabulowa kakukonzya kukatazya manjezeezya aanu aakayiisyigwa Bbaibbele, mutaawiiki pe. Alimwi tamweelede kutalika kuwiika ncaamukulwaizya manjezeezya aanu akaambo kakuti umwi muntu waamba kuti “kunyina mbocibede kuzumina kabeela kabulowa; ibamwi mbubacita oobo.” Amuyeeye kuti bantu banji mazubaano balaawiika manjezeezya aabo, aboobo bacileka kubikkila maano calo cibapa kuti batalike kubeja naa kucita cintu cimwi cibi kakunyina kupenga mumoyo akaambo kacibi. Masimpe Banakristo tabeelede kutobela nzila zili boobu.—2 Samueli 24:10; 1 Timoteo 4:1, 2.
19. Notusala makani aajatikizya bulowa, ino ncinzi ncotweelede kubikkila maano?
19 Kumamanino, bwiinguzi bwakasimbululwa aapeeji 29-30 bwaamba kuti: “Akaambo kakuti kuli kwiindana kuliko mukuyeeya alimwi amukusala, sena caamba kuti tacikwe makani kufwumbwa ncakonzya kusala muntu? Peepe. Aaya mmakani aayandika kulangisya.” Cili boobo akaambo kakuti cilongwe canu a “Leza uupona” cilijatikizyidwe. Icilongwe eeci cilikke ncecikonzya kumusololela kubuumi butamani, iciyeeme anguzu zyakukonzya kufwutula izyabulowa bwa Jesu bwakatika. Kamubulemeka kapati bulowa akaambo kaceeco Leza ncali mukucita ambubo, nkokuti kufwutula bantu. Paulo cakululamika wakati: “Kamutakwe Leza ansi. Pele sunu, mbuli mbumuli muli-Kristo Jesu, inywe nimwakali kule muliswenesezedwe afwiifwi nkaambo kabulowa bwa-Kristo.”—Ba-Efeso 2:12, 13.
-