-
Lichuwinan tuku nala chu ni akgtsankgaMakatsinina 2012 | 1 xla julio
-
-
Lichuwinan tuku nala chu ni akgtsankga
«Putum xalakwan tachuwin wantuku wanit Jehová miDioskan paks kgantaxtunit.» (JOSUÉ 23:14)
¿TUKU XLAKATA NITU XTACHUNA? Lhuwa katsikgokan pi skuwananin xala makgasa akxni xwankgo tuku xʼama la, nixlikana xwanit chu nila xlipawankan, chu horóscopos xala uku nachuna. Tiku wankgo tuku aku nala kilhtikgo tuku wankgo kaj xlakata tuku akxilhkgo chu kaj lakgachunin wankgo la nala chu tukuya kilhtamaku akxni tsankga lhuwa siglos. Pero tuku wan Biblia, liwana wan la nala chu xlikana kgantaxtu, maski «makgasata lichuwinanit tuku nina tatlawa» (Isaías 46:10).
AKGTUM LIʼAKXILHTIT: Ksiglo VI akxni nina xmin Jesús, palakachuwina Daniel maʼakxilhnika pi Grecia lakapala xʼama masputu lanka tamapakgsin medopersa. Na lichuwinalh pi akxni xmapakgsina Grecia tlakg tliwakga xwa, xʼamaka «laktukxkan». ¿Wi tiku xʼama tawila xlakgxokgo? Daniel tsokgli: «Kʼuma tamapakgsin nataxtukgo akgtati tamapakgsin, pero nialh lu tliwakga katiwankgolh» (Daniel 8:5-8, 20-22).
¿TUKU LIMASIYA TUKU LANIT? Liwaka akgtiy ciento kata titaxtulh akxni Daniel tsokgli uma, Alejandro Magno xmapakgsina Grecia wa. Kaj akgkaw kata titaxtulh akgchipalh lanka tamapakgsin medopersa chu akgchipanalh asta niku wi kgalhtuchokgo wanikan Indo (la uku anta wi Pakistán). Pero kaj lakapala nilh akxni xkgalhi 32 kata. Tapitsilh xtamapkgsin akxni kgalhatati xapuxku ksoldados tlajanankgolh kguerra nema lilakgpaskan Ipso (Asia Menor) chu chuna pulaktati tlawakgolh tamapakgsin. Nipara chatum kgalhilh litliwakga nema xkgalhi Alejandro.
¿LA AKXILHA UMA? ¿Lakgapasa atanu libro nema kgantaxtu tuku lichuwinan? ¿O kajwatiya Biblia?
[Tuku wan página 4]
«Biblia lhuwa tuku lichuwinan pi nala [...] wa xlakata nila nawanaw pi kaj chuna lalh.» (A LAWYER EXAMINES THE BIBLE [CHATUM ABOGADO PUTSANANI BIBLIA], TSOKGNIT IRWIN H. LINTON)
[Tiku tapakgsini fotografía xla página 4]
© Robert Harding Picture Library/SuperStock
-
-
Xlikana lanit tuku lichuwinanMakatsinina 2012 | 1 xla julio
-
-
Xlikana lanit tuku lichuwinan
«Nkit, na tlan ktlawanit naktsokga, akxni [...] xakakgatakgsnitta xlipaks [...], wa ntu lanit asta kxkilhtsukut.» (LUCAS 1:3)
¿TUKU XLAKATA NITU XTACHUNA? Libro xla cuentos ni wankgo tuku kilhtamaku lalh, niku lalh chu ni lichuwinankgo lakchixkuwin tiku xlikana latamakgolh. Pero, Biblia putum lichuwinan tuku xlikana lanit nema limasiya pi «[x]tachiwin xlikanaj» (Salmo 119:160).
AKGTUM LIʼAKXILHTIT: Biblia lichuwinan pi «Nabucodonosor xmapakgsina Babilonia [...] chililh Joaquín [xmapakgsina Judá]». Alistalh, tiku tawi xlakgxokgo, «Evil-merodac xmapakgsina Babilonia, akxni mapakgsina wa, tlakg lakgalhamalh Joaquín [...] akxni maxtulh kpulachin» chu maxkilh «tuku nawa [...] putum kilhtamaku nema latamalh» (2 Reyes 24:11, 15; 25:27-30).
¿TUKU LIMASIYA TUKU TEKGSKGONIT ARQUÉOLOGOS? Niku xwi Babilonia tekgskanit tatsokgni nema lichuwinan kxkilhtamaku Nabucodonosor II. Makgapitsi limin lista niku xtsokgwilikanit tuku mapakgsina xkamaxki tiku xkachilinit chu kskujnin, chu na anta tatsokgnit xtukuwani «Yaukin [Joaquín], xmapakgsina Yahud [Judá]», chu xfamilia. ¿Tuku tlan nawanaw xlakata mapakgsina tiku tawi xlakgxokgo Nabucodonosor? Anta kSusa tekgskanit patum xalu nema talakgpatsokgnit: «Xpalacio Amil-Marduk [Evil-merodac], xmapakgsina Babilonia, xkgawasa Nabucodonosor, xmapakgsina Babilonia».
¿LA AKXILHA UMA? ¿Lakgapasa maktum libro xla takanajla nema makgasa tatsokgnit chu liwana lichuwinan tuku lanit? ¿O kajwatiya Biblia lichuwinan?
[Tuku wan página 5]
«Xlakata lichuwinan la latilhalh chu niku lalh, ni akgtsankga chu tlan lipawankan nixawa atanu tatsokgni nema makgasa tatsokgnit.» (A SCIENTIFIC INVESTIGATION OF THE OLD TESTAMENT [TUKU PUTSANANKGONIT CIENTÍFICOS XLAKATA ANTIGUO TESTAMENTO], TSOKGNIT ROBERT D. WILSON)
[Dibujo xla página 5]
XTATSOKGNIKAN BABILONIOS NIKU LICHUWINAN JOAQUÍN XMAPAKGSINA JUDÁ
[Tiku tapakgsini fotografía xla página 5]
© bpk, Berlin/Vorderasiatisches Museum, SMB/Olaf M. Tessmer/Art Resource, NY
-
-
Lichuwinan tuku wankgo makuchinaninMakatsinina 2012 | 1 xla julio
-
-
Lichuwinan tuku wankgo makuchinanin
«¿Ni kmaxkinitan tastakyaw chu takatsin makgasa, xlakata nakmasiyaniyan pi xlikana uma tachuwin[?]» (PROVERBIOS 22:20, 21)
¿TUKU XLAKATA NITU XTACHUNA? Lhuwa libros xala makgasa wankgo tuku tlan nalimakuchinankan pero makuchinanin xala uku wankgo pi ni xlitatlawat chu nitlan. La uku, makgapitsi libros talakaskin nalakgpalitilhakan tuku lichuwinan. Pero, tuku lichuwinan Biblia, nema wa xtalakapastakni Dios «xaliʼankgalhin wi» (1 Pedro 1:25).
MAKGAPITSI LIʼAKXILHTIT: Limapakgsin nema maxkika Moisés xwan pi israelitas xpuwaxnankgolh «kxkilhpan campamento» xlakata anta xʼankgolh kbaño (Deuteronomio 23:12, 13). Nachuna xwan pi xmakgachakgankgolh akxni kxamakgo xanin animal o chatum lataman (Levítico 11:27, 28; Números 19:13, 19). Na xwan pi lakatanu xkawilika tiku xkgalhikgo lepra asta akxni xkatsika pi nialh xmapasinalh (Levítico 13:1-8).
¿TUKU LIMASIYA TUKU WANKGO MAKUCHINANIN XALA UKU? Pi akxni wi niku an nitlan chuchut, makgachakgankan chu alakatanu nakawilikan tiku tatatlakgo chuntiya lu tlan kitaxtu la uku. Wa xlakata, komo ni wi letrinas o atanu niku ankan kbaño, Centros para el Control y la Prevención de Enfermedades (CDC, xlakata chuna tatsokga kʼinglés), xalak Estados Unidos, wan pi «akxni napina kbaño namaknuya kgatsasa 30 metros xlimakgat nawan niku wi chuchut nema wakan». Xlakata tuku wan Organización Mundial de la Salud, akxni maknukan kgatsasa tlawa 36% nataktuju latamanin tiku ni katipatatatlakgolh. Nachuna, nina takgatsi akgtiy ciento kata akxni makuchinanin katsikgolh pi kamapasikgo tajatat tiku kamakuchikgo komo ni makgachakgankgo akxni xamakgo tiku ninita. CDC wankgo pi akxni makgachakgankan chuntiya «tlakg makgtayananan xlakata ni lu naʼanan tajatat». ¿Chu tuku tlan nawanaw xlakata tanu kawilikan tiku kgalhikgo lepra o tiku kgalhikgo atanu tajatat? Saudi Medical Journal nina makgas wa: «Akxni aku tsuku tajatat, komo tanu nawilikan tiku tatatla makgtayanan xlakata ni namapasinan».
¿LA AKXILHA UMA? ¿Lakgapasa atanu libro xasanto nema nachuna wan tuku wankgo makuchinanin xala uku? ¿O kajwatiya Biblia?
[Tuku wan página 6]
«Lu kaks malakawaninan xlakata la xtlawakgo kxkilhtamaku Moisés xlakata skulunku xtawilakgolh.» (MANUAL OF TROPICAL MEDICINE [XLIBROJKAN MAKUCHINANIN NIKU LHKAKNAN], XLA MAKUCHINANIN ALDO CASTELLANI CHU ALBERT J. CHALMERS)
-
-
Kaj akgtum tema lichuwinanMakatsinina 2012 | 1 xla julio
-
-
Kaj akgtum tema lichuwinan
«Ni xtalakaskin nchixku lantla ntamaxkinitaw ntachuwin [...], xampi wa spiritu santo wa nti ntimapuwanikgolh ntimachuwinikgolh.» (2 PEDRO 1:21)
¿TUKU XLAKATA NITU XTACHUNA? Tatsokgni xalamakgasa, asta maski watiya kilhtamaku katsokgka, talakgpali xtatsokgnikan. Lu tuwa natekgskan libros nema watiya tema nakgalhikgo komo tiku tsokgkgolh tanu tanu kilhtamaku latamakgolh chu tanu tanu xkachikinkan. Pero Biblia, lichuwinan pi kaj chatum tiku xTalakapastakni, wa xlakata 66 libros nema kgalhi akxtum tuku lichuwinankgo chu ni talakgpali (2 Timoteo 3:16).
AKGTUM LIʼAKXILHTIT: Ksiglo XVI akxni nina xmin Jesús, xkuentajtlawana borrego xwanikan Moisés lichuwinan kxapulana libro xalak Biblia «kamanan» tiku xʼama kalakgmaxtu latamanin chu alistalh lichuwinalh pi chatum xʼama min kxfamilia Abrahán, Isaac chu Jacob (Génesis 3:15; 22:17, 18; 26:24; 28:14). Titaxtulh akgkitsis ciento kata, palakachuwina Natán liwana wa pi xʼama min kxfamilia David (2 Samuel 7:12). Akxni xtitaxtunita akgtum mil kata, apóstol Pablo lichuwinalh pi kamanan xkilhchanima Jesús chu amakgapitsi xatalaksakni kstalaninanin (Romanos 1:1-4; Gálatas 3:16, 29). Chu akxni ksputmaja xapulana siglo akxni xminita Jesús, xaʼawatiya libro xalak Biblia lichuwinan pi kstalaninanin xʼamakgo lichuwinankgo Jesús kKatiyatni, xʼamakgo ankgo kʼakgapun chu xʼamakgo tamapakgsinankgo akgtum mil kata. Namasputukgo Akgskgawini chu nakalakgmaxtu latamanin (Apocalipsis [Revelación] 12:17; 20:6-10).
¿TUKU WANKGO TIKU PUTSANANIKGO BIBLIA? Akxni liwana likgalhtawakgalh 66 libros nema limin Biblia, Louis Gaussen wa pi kaks lilakawa xlakata «watiya tema tuku lichuwinan maktum libro nema akgtum mil akgkitsis ciento kata litsokgkgolh chalhuwa tsokgnanin, [...] niku xputumkan watiya tuku lichuwinankgo chu ni talakgpali, tasiya pi katsikgo tuku wamputun, asta xaʼawatiya libro xalak Biblia, xlakata la xKgawasa Dios kalakgmaxtu latamanin» (Théopneustie ou Inspiration Plénière des Saintes Écritures [Theopneustia: Putum tuku tatsokgnit kBiblia xtalakapastakni Dios]).
¿LA AKXILHA? ¿Lakpuwana pi anan maktum libro nema watiya tema tuku lichuwinan maski tipuxum lakchixkuwin litsokgkgolh liwaka akgtum mil akgkitsis ciento kata? ¿O kajwatiya Biblia?
[Tuku wan página 7]
«Akxni mamakxtumikan umakgolh tatsokgni, kaj maktum libro litaxtu [...]. Ni anan atanu libro nema xtachuna.» (THE PROBLEM OF THE OLD TESTAMENT [TAʼAKGLHUWIT XLAKATA ANTIGUO TESTAMENTO], TSOKGNIT JAMES ORR)
-
-
Maktum libro nema makgtayananMakatsinina 2012 | 1 xla julio
-
-
Maktum libro nema makgtayanan
«Mintachiwin litaxtu la kilampara, wa maxkgakge kintijia.» (SALMO 119:105)
¿TUKU XLAKATA NITU XTACHUNA? Makgapitsi likgalhtawakga lu lilakgatit tuku tatsokgnit pero ni lu makgtayanankgo la uku. Asta makgapitsi libros xala uku talakaskin pi naʼakxilhkan komo tlanku xtastakyaw o nialh lu tlan. Pero Biblia ni chuna, xlakata xtachuwin wan «xapulana ntatsokgli, wa litsokgka mpi chuna nalikatsiniyaw wantu ntlan» (Romanos 15:4).
MAKGAPITSI LIʼAKXILHTIT: Biblia ni xlibrojkan makuchinanin pero masta tastakyaw la natlawayaw xlakata ni lu natatatlayaw chu tlan natawila kintalakapastaknikan. Wan pi «akgtum naku nema ni tunkun sitsi tlawa pi tlan nalatama» (Proverbios 14:30). Na wan pi «tiku niti tachuwinamputun xakstu naputsa tuku lakaskin; chu nikxni tlan wi tuku nakintaxtuniy» (Proverbios 18:1). Nachuna wan pi «xaliwaka [napaxuwaya] nalilatapaya ntu natakinana, nixawa ntu namakglhtinana» (Hechos 20:35).
¿TUKU LIMASIYA LA LATAMAKGO LATAMANIN? Pi wantiku ni lu sitsi, lu tlan katalalin amakgapitsi chu lhuwa tuku kamaxki amakgapitsi ni lu tatla. Chuna la wan revista JAMA, xla Asociación Médica Americana pi, lakchixkuwin tiku lu lhuwa sitsikgo tlakg lakapara wi tuku akgspula xakskititkan nixawa tiku ni lu sitsikgo». Anta kʼAustralia akgkaw kata kaʼakxilhka tuku tlawakgo lakgkgolotsin chu akxilhka pi tiku «tlakg kgalhikgo amigos chu wi tiku wanikgo tuku makgkatsikgo tlakg makgas latamakgo». Chu kkata 2008, wi tiku putsanankgolh kCanadá chu kEstados Unidos akxilhkgolh pi «tlakg paxuwa tiku laktlawa xtumin xpalakata amakgapitsin nixawa akxni kaj xakstu laktlawa».
¿LA AKXILHA? ¿Wi maktum libro nema tlawakgoka akgtiy mil kata chu tlan nakinkawaniyan tuku kilitlawatkan xlakata ni lu natatatlayaw? ¿O kajwatiya Biblia?
[Tuku wan página 8]
«Lu klakgati Biblia [...] xlakata wan tuku kilitlawatkan xlakata ni lu natatatlayaw.» (DR. HOWARD KELLY, MIEMBRO FUNDADOR DE LA FACULTAD DE MEDICINA DE LA UNIVERSIDAD JOHNS HOPKINS)
-