Capítulo 1
¿Wi tuku makgtayanan naʼanan tapaxuwan kfamilia?
1. ¿Tuku xlakata xlakaskinka pi familias tlan natawilakgo?
FAMILIA makgasa lakatsukunit kKatiyatni, chu makgtayanan xlakata tlan natawilakgo latamanin. Chuna la titaxtunit kilhtamaku latamanin tlan latamakgo akxni familias tlan wilakgo. Kfamilia tlakg tlan kamakgastakkan kamanan xlakata tlan nalakapastaknankgo akxni nastakkgo.
2-5. 1) Kalichuwinanti la makgkatsikgo kamanan akxni anan tapaxuwan kxfamilia. 2) ¿Tukuya taʼakglhuwit kgalhikgo makgapitsi familias?
2 Akgtum familia nema xatapaxuwan wi tlan makgkatsikgo chu ni pekuankgo. Kaj kalakpuwanti akgtum familia nema ni kgalhi taʼakglhuwit. Kakgotanun akxni wayankgo, xapaxkina natlatni akxtum katatawilakgo xkamanankan chu lichuwinankgo tuku tlawakgolh tantaku. Kamanan xatapaxuwan lichuwinankgo tuku tlawakgolh kʼescuela. Kilhtamaku nema akxtum tawilakgo kamakgtaya xlakata tlan natayanikgo taʼakglhuwit nema natitaxtukgo lichali.
3 Kfamilia niku anan tapaxuwan, laktsu kamanan katsikgo pi xnatlatni nakakuentajtlawakgo akxni natatatlakgo, max katsisni natalakgpalitilhakgo xlakata nakuentajtlawakgo. Katsikgo pi tlan nakawanikgo xnatlatni tuku lilakgaputsakgo xlakata nakastakyawakgo chu nakamakgtayakgo. Xlakan ni pekuankgo, maski kkakilhtamaku lhuwa taʼakglhuwit anan.
4 Akxni kamanan stakkgo, tamakgaxtokgkgo chu matsukikgo atanu familia. Akgtum proverbio oriental wan: «Litaxokgo tuku kalakliniyaw natlatni akxni kgalhiyaw kamanan». Akxni kamanan stakkgo xlakata paxtikatsininankgo chu limasiyakgo tapaxkit putsakgo la natlawakgo xlakata xatapaxuwan natawila xfamiliajkan chu nakakuentajtlawakgo xnatlatnikan tiku linkgoya kata, chu xlakan xatapaxuwan katatawilakgo xnatanatni.
5 Max la uku lakpuwampat: «Akit kpaxki kifamilia, pero ni chuna wi la talichuwinama. Akit chu tiku ktamakgaxtokga, tanu tanu hora kskujaw chu ni lu klaʼakxilhaw. Kaj klichuwinanaw xlakata ni kkgalhiyaw tumin». O wanaw: «Kinkamanan chu kinatanatna atanu kachikin lamakgolh chu nikxni kkaʼakxilha». Xlikana: xlakata min kilhtamaku nila tuku tlawayaw, kifamiliajkan nila tlan tawila. Maski chuna, lhuwa latamanin paxuwakgo kxfamiliajkan. ¿La tlawakgo? ¿Wi tuku makgtayanan naʼanan tapaxuwan kfamilia? Chuna. Xlakata tlan naʼakxilhaw pulana talakaskin nakgalhtiyaw uma lu xlakaskinka takgalhskinin.
¿TUKU FAMILIA?
6. ¿Tukuya familia natalichuwinan kʼuma libro?
6 Kpaíses xalak occidente, familias wilakgolh xatlat, xatse chu kamanan. Xalaktata chu xalaknana tlan tanu tawilakgo komo lakgtliwakgaku. Maski tlan katalalinkgo amakgapitsi xparienteskan, ni wa kalakgchan nakakuentajtlawakgo. Wa umakgolh familias tuku nalichuwinanaw kʼuma libro. Pero, umakgolh kata anan atanu familias: Natlatni tiku kaj xakstukan kamakgastakkgo xkamanankan, akxni latatawila tiku kgalhikgoya xkamanankan chu tiku lamakgxtakgnit.
7. ¿La tawilakgo laklanka familias?
7 Kmakgapitsi kachikinin kʼakgtum chiki akglhuwa familias tawilakgo. Kʼuma familia, kamanan kakuentajtlawakgo xnatlatnikan chu amakgapitsi xparienteskan. Uma familias lamakgtayakgo, akxtum kamakgastakkgo o kastakyawakgo xnapuxnimatni o amakgapitsi xparientes. Tastakyaw nema naʼakxilhaw kʼuma libro na kamakgtaya uma familias.
KATUWA WI FAMILIA
8, 9. ¿Tukuya taʼakglhuwit anan kmakgapitsi kachikinin nema limasiya pi familia talakgpalima?
8 La uku familia talakgpalima pero tlakg nitlan tawilama. Kalichuwinaw tuku lama kʼIndia. Kʼuma país, lhuwa lakpuskatin akxtum katatawilakgo xfamilia xchixkukan chu anta kamaskujukan. Pero, la uku lhuwa lakpuskatin xalak India makgskujkgo, chu na kamatlawikan taskujut kchiki. Klhuwa países tatlawa uma takgalhskinin: ¿La xlilhuwa xliskujat kxchik puskat tiku na makgskuja nixawa amakgapitsi xalak familia?
9 Países nema wilakgolh kʼoriente talismaninit pi familias akxtum tawilakgo kʼakgtum chiki chu lamakgtayakgo. Pero xlakata latamanin xakstukan tapakgsikgo anta kʼoccidente chu xlakata ni lu anan tumin, nialh lu anan familias tiku lamakgtayakgo. Wa xlakata, lhuwa lu tuwa makgkatsikgo nakuentajtlawakgo xnatlatnikan tiku linkgoya kata chu ni liʼakxilhkgo pi wa kalakgchan chuna natlawakgo o tuku lu xlakaskinka liʼakxilhkgo. Makgapitsi natlatni tiku lakgkgolotsina lu nitlan kalikatsinikan chu klhuwa países ni kakuentajtlawakgo o kaʼakgxtakgwilikgo.
10, 11. ¿Tuku limasiya pi lu talakgpalima familia kʼEuropa?
10 Tlakg lhuwa tiku lakxtlawamakgolh xtamakgaxtokgat. Anta kʼEspaña, tlakg lhuwa tiku lakxtlawamakgolh xtamakgaxtokgatkan, puxumakitsista kata akgatunu akgtum ciento tamakgaxtokgat kaj chatum xlakxtlawakgo xtamakgaxtokgatkan, pero kkata 1990 kʼakgatsayanan tamakgaxtokgat chatum xlakxtlawa xtamakgaxtokgat. Anta kʼGran Bretaña niku tlakg laxtlawakgo xtamakgaxtokgatkan kʼEuropa (xliʼakgakaw tamakgaxtokgat akgtati nitlan kitaxtu xtamakgaxtokgatkan), chu uma tlawa pi lhuwa familias kaj chatum tiku pulalin max xatlat o xatse.
11 Chu tasiya pi kʼAlemania nialh akxilhkgo familia la xapulana. Lata tsukulh kata 1990, 35% xliputum familias xalak Alemania kaj xatse o xatlan wi, chu 31% xchatiykan. Na nialh lhuwa tiku tamakgaxtokgkgo kFrancia, chu tiku tamakgaxtokgkgo tlakg lakapala lamakgxtakga nixawa xapulana. Lhuwa tlakg lakgatikgo kaj nalatatawila pero ni tamakgaxtokgkgo. Chu chuna lama xlikalanka kakilhtamaku.
12. ¿La kakitaxtuni lakkamanan xlakata familias xala uku talakgpalima?
12 ¿Tuku tlan nawanaw xlakata lakkamanan? Anta kʼEstados Unidos chu klakalhuwa países lhuwa lakgskgatan lakachinkgo maski xtsekan ni tamakgaxtokgkgonit (chu min kilhtamaku makgapitsi xalaktse aku stakmakgolh). Lhuwa laktsuman tanu tanu tiku takgalhikgo kamanan. Chu noticias xlikalanka kakilhtamaku lichuwinankgo lhuwa millones laktsu kamanan nema ni kgalhikgo xchikkan chu kaj lakawantapulikgo ktiji, lhuwa katsalanikgo xfamilias tiku nitlan kalikatsinikgo chu amakgapitsi katamakxtukan kxchikkan xlakata nila kamakgtakgalhkan.
13. ¿Tukuya taʼakglhuwit anan nema tlawa pi familias ni napaxuwakgo?
13 Xlikana: familias lu nitlan tuku titaxtumakgolh. Nachuna, lhuwa familias ni paxuwakgo xlakata xkamanan ni kgalhakgaxmatnankgo, kalikgamanankan kamanan, lixkajni lalikatsini tiku latamakgaxtokga, takgachit o atanu lu tuwa taʼakglhuwit. Lhuwa lakgkgawasan chu tiku laklankata, ni liʼakxilhkgo familia la niku anan tapaxuwan.
14. 1) ¿Tuku limawakakgo makgapitsi xlakata taʼakglhuwit nema anan kfamilia? 2) ¿La lichuwinalh chatum abogado kxapulana siglo xlakata la xʼama wan uku chu la kgantaxtuma kfamilia tuku lichuwinalh?
14 ¿Tuku xlakata la uku nitlan wi familias? Makgapitsi limawakakgo xlakata lakpuskatin tsukukgolh makgskujkgo; chu amakgapitsi wankgo pi la uku nialhti tlan lin xlatamat chu xlakata atanu tuku lama. Atsinu nina takgatsi akgtiy mil kata, chatum abogado nema lu lakgapaskan wa pi familia nitlan xʼama tawila akxni tsokgli: «Kakatsi uma, pi xaʼawatiya kilhtamaku lu tuwa nawan. Xlakata lakchixkuwin xakstukan nakapaxkikan, napaxkikgo tumin, nachixkuwitnankgo, tlanka nakamakgkatsikan, nitlan nalichuwinankgo Dios, ni nakgalhakgaxmatkgo xnatlatnikan, ni napaxtikatsininankgo, namakgxtakgnankgo, ni napaxkinankgo, nila wi tuku katalakkaxlakan, xaʼakgsaninanin, ni namachokgokgo tuku nitlan tlawaputunkgo, xalak luku, ni napaxkikgo tuku tlan, naʼakgskgawinankgo, xalaktsakat, lu lanka nakamakgkatsikan, tlakg napaxkikgo wa tuku nalipaxuwakgo nixawa Dios» (2 Timoteo 3:1-4, TNM). ¿Tiku nawan pi nixlikana kgantaxtuma la uku uma tuku lichuwinanka? Xlakata la uku lama uma tuku lichuwinaw, ¿kaks nalilakawanaw xlakata lhuwa familias kgalhikgo taʼakglhuwit?
NIKU TLAN TEKGSKAN TUKU TLAWA PI NAPAXUWA FAMILIA
15-17. ¿Tukuya libro lichuwinankan nema makgtayanan xlakata naʼanan tapaxuwan kfamilia?
15 Anan lhuwa tastakyaw xlakata la tlan xatapaxuwan natawila familia. Kpaíses nema wilakgo kʼoccidente anan lhuwa libros chu revistas nema mastakgo tastakyaw xlakata familia. Pero latamanin ni lakxtum tuku wankgo chu tastakyaw nema makgtayanan uku alistalh max nialh katimakgtayanalh.
16 Wa xlakata, ¿niku tlan natekgsaw tuku xlikana nakamakgtaya familia? ¿Naputsaputuna kmaktum libro nema tsokgka max akgtum mil akgnajatsa ciento kata? ¿O nalakpuwana pi uma xamakgan libro nialh makgtayanan uku? Tuku xaxlikana wa pi uma libro limin tuku namakgtaya xatapaxuwan natawila familia.
17 Uma libro wa Biblia. Chuna la lichuwinan, wa Dios matsokgninalh. Anta kBiblia wi uma tachuwin: «Xlipaks yuma ntatsokgnun, paks ntimapuwanikgolh Dios lantla natsokgkgoy [...], chu na lu wa tlan nalimakgalhtawakganankan, chu nalimakgatanksninankan, chu nalistakyawanankan» (2 Timoteo 3:16). Kʼuma libro nakkamasiyaniyan la namakgtayayan Biblia xlakata «nalimakgatanksninankan» akxni nakgalhiya taʼakglhuwit nema anan kfamilia la uku.
18. ¿Tuku xlakata xlilat nakgalhakgaxmataw tastakyaw nema masta Biblia xlakata tamakgaxtokgat?
18 Komo lakpuwana pi Biblia nila kamakgtaya familias xlakata xatapaxuwan natawilakgo, kalilakapastakti uma: tiku matsokgninalh Biblia wa tiku malakatsukilh tamakgaxtokgat (Génesis 2:18-25). Biblia wan pi xtukuwani wa Jehová (Salmo 83:18). Wa Malakatsukina chu “Tlat, wanti likgalhikgo xtukuwani xlipaks familia” (Efesios 3:14, 15). Jehová kaʼakxilhnit familia lata akxni lakatsukukgolh. Katsi tukuya taʼakglhuwit kgalhikgo chu kamaxkinit tastakyaw xlakata tlan nalakkaxtlawakgo. Xliputum kilhtamaku nema titaxtunit, tiku xlikana tlawakgonit tuku wan Biblia xlakata familia, tlakg paxuwakgo.
19-21. ¿Tukuya liʼakxilhtit xala uku limasiya pi Biblia kamakgtaya tiku tamakgaxtokgkgonit tlan nalakkaxtlawakgo xtaʼakglhuwitkan?
19 Akgtum liʼakxilhtit, chatum puskat xalak Indonesia lu xlakgati xkgamanan. Akglhuwa kata ni kakuentajtlawalh kgalhtutu xkamanan chu putum kilhtamaku lixkajni xlikatsini xchixku. Milh kilhtamaku tsukulh likgalhtawakga Biblia. Chalh kilhtamaku akxni kanajlalh pi xlikana putum tuku masiya Biblia. Tlawalh tuku wan chu lu tlan tsukulh likatsi. Xlakata Biblia lakgpalilh xtayat, tlawalh pi xfamilia tlakg xatapaxuwan xtawilalh.
20 Chatum puskat xalak España wan: «Kajku akgtum kata xaklatawilaw akxni ktsukuw kgalhiyaw laklanka taʼakglhuwit». Uma tamakgaxtokgat ni lakxtum tuku xlakapastakkgo chu ni lu xlatachuwinan, kaj akxni xlakilhnikgo. Maski xkgalhikgo aktsu xtsumatkan, lakpuwankgolh nalamakgxtakga. Pero pulana kawanika pi xputsakgolh tamakgtay kBiblia. Likgalhtawakgakgolh tastakyaw nema masta xlakata tamakgaxtokgat chu tsukukgolh kgalhakgaxmatkgo. Ni lhuwa kilhtamaku titaxtulh tlan tsukukgolh latachuwinankgo chu xfamiliajkan xatapaxuwan chu makxtum tawi.
21 Biblia na kamakgtaya tiku linkgoya kata. Kalichuwinaw akgtum tamakgaxtokgat xalak Japón. Xachixku xasitsin xwanit chu asta xmin kilhtamaku xniknan. Xlaktsuman uma tamakgaxtokgat tsukukgolh likgalhtawakgakgo Biblia maski xlakan ni xlakaskinkgo. Alistalh, xatlat na tsukulh kgalhtawakga chuna la xlaktsuman, pero xatse chuntiya ni xlakaskin. Pero, chuna la titaxtulh kata akxilhli la xtastakyaw Biblia makgtayanalh kxfamilia. Xlaktsuman liwana kuentajtlawakgolh chu xchixku nialh lu xasitsin xwanit. Tuku akxilhli makgtayalh xlakata xakstu xtsukulh likgalhtawakga Biblia chu na lu makgtayalh. Uma puskat tiku lina kata makglhuwa wa: «Lu tlan tawi kintamakgaxtokgat».
22, 23. ¿La kamakgtaya Biblia familias tiku tanu tanu kamakgastakkanit xlakata xatapaxuwan natawilakgo?
22 Tiku kalichuwinaw na katsikgonit tuku makgtayanan xlakata xatapaxuwan natawila familia. Makgamakglhtinankgonit xtastakyaw Biblia chu makgantaxtikgonit. Xlikana na lamakgo kkakilhtamaku niku anan tiku lixkajni xtayatkan, niku nitlan linkan latamat chu na ni kgalhikgo tumin chuna la amakgapitsi. Na kgalhikgo talakgalhin; pero paxuwakgo xlakata liskujkgo natlawakgo xtalakaskin tiku malakatsukilh familia. Chuna la wan Biblia, Jehová Dios «Wantiku masiyaniyan xlakata wix tlan nakitaxtuniyan, Wantiku masiyaniyan tiji niku wix natlawana» (Isaías 48:17).
23 Maski Biblia liwakaya akgtiy mil kata akxni tsokgkgoka, xtastakyaw lu kinkamakgtayayan la uku. Nachuna, tsokgka xlakata nakamakgtaya putum latamanin. Biblia ni maktum libro americano nipara xalak occidente. Jehová «watiya nchatum nkilhtsukut limalhuwilh xlipaks ni ntipalit nchixkuwin» chu katsi la likatsikgo latamanin maski tanu tanu la kamakgastakkanit (Hechos 17:26). Xtastakyaw Biblia kamakgtaya putum latamanin. Komo nakgalhakgaxpata tuku wan Biblia, na nakatsiya tuku makgtayanan xlakata natawila tapaxuwan kfamilia.