Referencias xlakata Tuku natalikgalhtawakga Xlatamat chu xtaskujut kstalanina Cristo
5-11 XLA FEBRERO
TUKU LHUWA XTAPALH XALAK BIBLIA | MATEO 12, 13
Kaputsaw kBiblia tuku lhuwa xtapalh
(Mateo 12:20) Ni katilaktukxli xatalakchunta kgatit, chu ni katimamixilh akgtum mecha nema jima. Chuna nalikatsi asta akxni liwana namakgantaxti tuku xaʼakgstitum.
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 12:20
mecha nema jima: Makgskgot nema xmaklakaskinkan kchiki, xlitatlawanit akgtum aktsu xalu nema xlimatsamakan aceite xla olivo xkgalhi mecha xla lino nema xchuwa aceite chu xpasa. Tachuwin xagriego nema tamatitaxti «mecha nema jima» tlan kilhchani akgtum mecha nema maxtu jin maski mixmaja o nema maxtu jin maski mixnita xlakata chichiku. Chuna la tatsokgtawilanit kʼIsaías 42:3, Jesús xalakgalhamana xʼama wan; xla nikxni x’ama mamixi xtakgalhkgalhin latamanin tiku patinamakgo.
12-18 XLA FEBRERO
TUKU LHUWA XTAPALH XALAK BIBLIA | MATEO 14, 15
«Jesús ni chalhuwa kamaklakaskilh xlakata lhuwa tiku xkamawilh»
(Mateo 14:20, 21) Wa xlakata xputumkan wayankgolh chu kgalhkgaskgolh, chu alistalh maʼakgstokgkgolh xatalakgchakgataman kaxtalanchu nema xʼakgataxtunit, pakutuy canastas matsamakgolh. 21 Tiku wayankgolh akgkitsis mil lakchixkuwin xwankgonit, ni kataputlekgeka lakpuskatin chu laktsu kamanan.
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 14:21
ni kataputlekgeka lakpuskatin chu laktsu kamanan: Kajwatiya Mateo lichuwinan laktsu kamanan chu lakpuskatin akxni lichuwinan uma milagro. Max uma kilhtamaku, Jesús kamawilh liwaka 15,000 latamanin.
Kaputsaw kBiblia tuku lhuwa xtapalh
(Mateo 15:7-9) Lakgaputiyunanin, xlikana tuku lichuwinalh Isaías mimpalakatakan akxni wa: 8 “Umakgolh latamanin kilimaxkikgo kakni xtachuwinkan, pero xnakujkan lu kintamakgatlinikgonit. 9 Nitu litaxtu maski kimaxkimakgolh kakni, xlakata masiyakgo xlimapakgsinkan lakchixkuwin la komo kintachuwin”».
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 15:7
Lakgaputiyunanin: Tachuwin xagriego hypokrités xapulana xkakilhchanima tiku kskujkgo kteatro xla griegos (chu alistalh romanos) nema xmaklakaskinkgo talakganu nema xtlawakgonit xlakata tlakg pixlanka xtakgaxmatli xtachuwinkan. Uma tachuwin limaklakaskinkan akxni lichuwinankan chatum lataman tiku matsekga tuku xlikana tlawaputun o xmatsekga xtayat xlakata naʼakgskgawi amakgapitsin o nalimasiya tuku ni xlikana. Jesús kalimapakuwi «lakgaputiyunanin» xpulalinanin takanajla judíos (Mt 6:5, 16).
(Mateo 15:26) Jesús kgalhtilh: «Ni xlilat natiyakan xkaxtalanchujkan lakkamanan chu nakamaxkikan laktsu chichi».
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 15:26
lakkamanan [...] laktsu chichi: Ni xasanto xkaliʼakxilhkan chichi xlimapakgsin Moisés, wa xlakata xtachuwin Dios limaklakaskin uma tachuwin, akxni limasiyaputun pi wi tuku ni xlakaskinka (Le 11:27; Mt 7:6; Flp 3:2; Ap o Rev 22:15). Pero tuku tsokgli Marcos (7: 27) chu Mateo, Jesús limaklakaskilh tachuwin «laktsu chichi» o «chichi xalak chiki» nema tlawa ni tliwakga natakgaxmata tuku tamalakxtumilh. Max Jesús limaklakaskilh uma tsatata tachuwin nema xlimasiya pi tiku ni judíos xlakgkatsankgo chichi. Max akxni katamalakxtumilh Israelitas «lakkamanan» chu tiku ni judío «laktsu chichi» Jesús xlimasiyaputun tuku pulana xlitawilat. Kʼakgtum chiki niku xʼanankgolh kamanan chu chichi, kamanan pulana xʼamakgo wayankgo.
19-25 XLA FEBRERO
TUKU LHUWA XTAPALH XALAK BIBLIA | MATEO 16, 17
«¿Nachuna lakpuwanaw la lakpuwan Dios?»
Kaputsaw kBiblia tuku lhuwa xtapalh
(Mateo 16:18) Nachuna akit kwaniyan: Wix Pedro, chu kʼuma lanka chiwix nakmalakatsuki kincongregación, chu xlitliwakga linin ni katimakgatlajalh.
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 16:18
Wix Pedro, chu kʼuma lanka chiwix: Tachuwin xagriego pétros (akxni limaklakaskinkan xlakata chixku) wamputun «chiwix». Unu talimaklakaskin la tukuwani (Pedro), tukuwani xagriego nema Jesús maxkilh Simón (Jn 1:42). Akxni limaklakaskinkan xlakata puskat tachuwin pétra kilhchani «chiwix» chu na tlan kilhchani kachiwixni o lanka sipi xla chiwix. Kʼuma tachuwin xagriego natamaklakaskin nak Mt 7:24, 25; 27:60; Lu 6:48; 8:6; Ro 9:33; 1Co 10:4; 1Pe 2:8. Pedro ni xlakpuwan pi xla chiwix niku Jesús xʼama namalakatsuki xcongregación, xla tsokgli k1 Pedro 2:4-8 pi wa Jesús tiku xlitaxtu «xapuxku chiwix wantu xala kchastun» nema Dios laksakli. Apóstol Pablo na wa pi Jesús xlitaxtu «xtankgaxaka» chu «nchuchut ksipi ntu xala kʼakgapun» (1Co 3:11; 10:4). Tlan nawanaw pi Jesús xkilhwama: «Wix, tiku klimapakuwi Pedro, Akgtum Chiwix, katsininita tiku xaxlikana Cristo, “uma chiwix”, nema namakilhtsuki congregación».
kincongregación: Wa uma xapulana akxni maklakaskinkan tachuwin xagriego ekklesía. Taxtu akgtiy tachuwin xagriego: ek, nema kilhchani «kilhtin», chu kaléo, nema kilhchani «tasanikan». Kakilhchani latamanin tiku katasanikan xlakata natamakxtumikgo o xlakata wi tuku makxtum natlawakgo. Kʼuma tatsokgni, Jesús lichuwinama pi nakilhtsuku congregación, niku xtapakgsikgolh tiku xatalaksakni kstalaninanin Cristo. Xlakan xtachuna «chiwix xastakna», nema litaxtukgo chiki xaʼespiritual (1Pe 2:4, 5). Uma tachuwin xagriego maklhuwa tamaklakaskin Septuaginta chu kilhchani tachuwin hebreo «congregación» nema makglhuwa maklakaskinkan akxni lichuwinankan xkachikin Dios, israelitas nema Dios xkalaksaknit (Dt 23:3; 31:30). Kstalaninanin Cristo nachuna kawanikanit pi kataxtukgolh «kkapukswa» chu «kkalaksaknitan [...] xalak kakilhtamaku» xlakata «xkanajlanin Dios» nalitaxtukgo (1Pe 2:9; Jn 15:19; 1Co 1:2).
(Mateo 16:19) Akit nakmaxkiyan llaves xla Tamapakgsin xalak akgapun, chu putum tuku nachiya kkatiyatni na natachiyacha k’akgapun, chu putum tuku wix naxkuta kkatiyatni na nataxkutacha k’akgapun».
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 16:19
llaves xla Tamapakgsin xalak akgapun: Anta kBiblia, komo wi tiku xmakglhtinan llaves, xaxlikana o kaj limasiyakan, xkilhchanima pi wi tuku xlakgayawakan (1Cr 9:26, 27; Is 22:20-22). Wa xlakata, tachuwin «llaves» limasiya limapakgsin o tuku lakgayawakan. Pedro limaklakaskin «llaves» nema maxkika xlakata nakamaxki judíos (Hch 2:22-41), samaritanos (Hch 8:14-17), chu xala atanu kachikinin (Hch 10:34-38) talakaskin nakamakgamakglhtinankgo xʼespíritu santo Dios chu tlan natapakgsikgo xTamapakgsin Dios.
26 XLA FEBRERO ASTA 4 XLA MARZO
TUKU LHUWA XTAPALH XALAK BIBLIA | MATEO 18, 19
«Kaliskujwi ni naʼakgchakgxaw chu ni nakamaʼakgchakgxayaw amakgapitsin»
(Mateo 18:6, 7) Pero putum tiku namaʼakgchakgxni kistalaninanin tiku la laktsu kamanan litaxtukgo, tlakg tlan xwa komo xpixchiwakaka akgtum chiwix xla molino nema makgalhchokgo tantum burro chu namakankan kxakapulhman pupunu. 7 »¡Lu nitlan katikitaxtunilh uma kakilhtamaku, xlakata kamaʼakgchakgxni latamanin! Xlikana, naʼanan tiku namaʼakgchakgxninankgo, pero ¡lu nitlan katikakitaxtunilh tiku chuna natlawakgo!
nwtsty notas xla takgalhtawakga xlakata Mt 18:6, 7
akgtum chiwix xla molino nema makgalhchokgo tantum burro: O «akgtum lanka chiwix xla molino». Tlan wanaw «xchiwix burro». Akgtum chiwix la uma max 1.2 o 1.5 metros xlikgalhlanka, lu tsinka xwanit wa xlakata xlimaklakaskinkan tantun burro xlakata xmakgalhchokgolh.
namaʼakgchakgxni: Lakpuwankan pi tachuwin xagriego skándalon, tlan matitaxtikan «tuku tlawa pi naʼakgchakgxkan», akgtum akgsiyat. Makgapitsi talakpuwan pi kilhchanima kgantum kiwi nema xwilikan liʼakgsiyat. Chuna la kitaxtulh kilhtamaku, kilhchanilh katuwa tuku xtlawa naʼakgchaxkan o nalhtujkan. Na kilhchani tuku tlawa o tuku matlawi tuku nitlan chatum latamat, naʼakgchakgxa o natlawa akgtum talakgalhin. Anta kMateo 18:8, 9, tachuwin skandalízo, nema tamatitaxti, «makgchakgxni» na tlan kilhchani «litaxtukan akgtum akgsiyat; matlawi talakgalhin».
nwtsty multimedia
Chiwix xla molino
Xlimaklakaskinkan chiwix xla molino xlakata nasuakgakan talhtsi o nalakgchitkan aceitunas. Makgapitsi chiwix laktsu xtawanit chu tlan xlimaskujukan makan, pero makgapitsi lu laklanka chu kajwatiya tantum animal tlan xkamatsuwi. Chiwix nema filisteos limafuerzajlinikgolh Sansón max xtasiya la uma foto (Jue 16:21). Molino nema xmaskuju tantum animal ni kajwatiya xmaklakaskinkan kʼIsrael, na xlimaklakaskinkan xlikalanka kachikin Roma.
Chiwix nema xwilikan xkgalhni chu nema xwilikan xtampin
Xlakata xmatsuwikgo laklanka chiwix xla molino la uma, xkamaklakaskinkan animales xalak chiki, akgtum liʼakxilhtit, tantun burro. Chuna xsuakgakan talhtsi o xlakgchitkan aceitunas. Akgtum lanka chiwix nema xwilikan xkgalhni molino max 1.5 metro xlikgalhlanka chu xmakgalhchokgokan akgtum chiwix nema tlakg lanka nema xwilikan xtampin.
(Mateo 18:8, 9) Wa xlakata, komo mimakan o mintantun maʼakgchakgxniyan, kachukukti chu makgat kamakapi. Tlakg tlan nakitaxtuniyan komo pakgaxtulu o tantuxtulu namakglhtinana latamat, nixawa mimpakgatiy o mintantutiy nalimalakgsputukana lhkuyat nema ni lakgsputa. 9 Nachuna, komo milakgastapu maʼakgchakgxniyan, kalakpimaxtuka chu makgat kamakapi. Tlakg tlan nakitaxtuniyan komo kaj akgtum milakgastapu nakgalhiya akxni namakglhtinana latamat, nixawa nakgalhiya akgtiy milakgastapu chu napina kʼGehena xla lhkuyat.
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 18:9
kʼGehena: Uma tachuwin taxtuyacha xahebreo gueh Hinnóm, nema kilhchani «valle de Hinón». Uma valle wi kSur chu kSuroeste xla Ciudad Vieja de Jerusalén (kaʼakxilhti sgd, sección 16 mapa «Jerusalén chu lakatsu»). Kxkilhtamaku Jesús xlimaklakaskinkan uma valle xlakata nalhkuyukan palhma, wa xlakata tachuwin «Gehena» tlan xlimaklakaskinkan xlakata nalimasiyakan lisputni.
(Mateo 18:10) Kuenta katlawatit pi ni nalakgmakganatit umakgolh kistalaninanin tiku la laktsu kamanan litaxtukgo, xlakata kkawaniyan pi xʼángeles xalak akgapun putum kilhtamaku akxilhkgo xlakan kinTlat tiku wi kʼakgapun.
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 18:10
akxilhkgo xlakan kinTlat: O «talakatsuwinikan kinTlat». Kajwatiya espíritus tlan akxilhkgo xlakan Dios xlakata tawilakgo xlakatin Dios (Éx 33:20).
Kaputsaw kBiblia tuku lhuwa xtapalh
(Mateo 18:21, 22) Alistalh Pedro lakgtalakatsuwilh chu wanilh: «Malana, ¿asta niku makglit nakintlawani tuku nitlan kintala chu naktapati? ¿Asta makgtujun?». 22 Jesús wanilh: «Ni kwaniyan pi kaj makgtujun, wata asta tutupuxamakutujun.
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 18:22
tutupuxamakutujun: Kilhchani «tutupuxamakaw makgtujun». Uma tachuwin xagriego tlan akgatekgskan «70 wilinikan 7» (tutupuxamakutujun) o «70 limultiplicarlikan 7» (490). Watiya uma tachuwin tekgsaw kSeptuaginta kʼGénesis 4:24 xlakata namatitaxtikan tachuwin «tutupuxamakaw chu makgtujun» chu wa xlakata tlan matitaxtikan «tutupuxamakaw makgtujun». Maski tanu tanu maklakaskinkan xlakata maktiy wankan akgtujun kilhchani «ni kgalhi xlisputni». Akxni maliwakakan chuna la wa Pedro tutupuxamakaw akgtujun, Jesús xkamasiyanima kstalaninanin pi ni xliputlakgakan la xlimakglhuwa xtapatinankgo. Pero Talmud Babilonio (Yoma 86b) wan: «Komo wi tiku tlawa tuku nitlan makgtum, tapatikan, komo tlawapara tuku nitlan xlimakgtiy, tapatikan, komo tlawapara tuku nitlan xlimakgtutu, tapatikan, pero komo tlawapara tuku nitlan xlimakgtati, nialh tapatikan».
(Mateo 19:7) Xlakan wanikgolh: «Pero ¿tuku xlakata Moisés limapakgsinalh pi xtlawaka kapsnat niku xwa tuku xlakata lakxtlawama xtamakgaxtokgat chu xmaxkilh xpuskat?».
nwtsty nota xla takgalhtawakga xlakata Mt 19:7
kapsnat niku xwa tuku xlakata lakxtlawama xtamakgaxtokgat: O «kapsnat xlakata lamakgxtakgkan». Limapakgsin xwan pi chixku tiku xlakxtlawaputun xtamakgaxtokgat xtlawalh akgtum kapsnat xlakatin mapakgsinanin, uma max xkilhchanima nakatachuwinan lakgkgolotsin. Uma xmaxki kilhtamaku liwana xlakpuwa tuku xʼama tlawa. Tasiya pi Limapakgsin ni xlakaskin lakapala xlakxtlawaka tamakgaxtokgat chu xkamakgtayaputun lakpuskatin (Dt 24:1). Pero kxkilhtamaku Jesús, tiku xpulalinkgo takanajla tlawakgolh pi lamakgxtakgkan ni lu tuwa xwa. Josefo tsokgna judío xalak pulana siglo, tiku fariseo xwanit chu xlakxtlawanit xtamakgaxtokgat, wa pi tlan xlakxtlawakan tamakgaxtokgat «xlakata kaj katuwa, chu kakilhtamaku lhuwa tuku lalimakxtakgkgo».
nwtsty multimedia
kapsnat niku xwa tuku xlakata lakxtlawama xtamakgaxtokgat
Uma kapsnat niku xwan tuku xlakata xlakxtlawamaka xtamakgaxtokgat, xla kata 71 o 72 xla kinkilhtamakujkan, tatsokgnit kʼarameo. Tekgska knorte uadi Murabbaat, niku xwi chuchut kxaskani tiyat xla Judea. Anta wan pi xliʼakgchaxan kata akxni judíos lakatakinankgolh, José, xkgawasa Naqsán, tiku xlama lakatsu kachikin Masada, makgxtakgli Míriam, xtsumat Jonatán.