Stadi Namba 4—Baibel na Lista Bilong Ol Buk Bilong En
Dispela tok “Baibel” i kam we; bilong save wanem ol liklik buk i hap tru bilong Buk Bilong God; namba 2 lain buk bilong Ol Skripsa Hibru i no hap bilong en.
OL RAIT em spirit bilong God i as bilong en, em ol man i save kolim olsem Baibel. Olsem na gutpela sapos yumi kisim save long mining bilong dispela tok “Baibel,” na yumi save dispela tok i kam we. Ol i kisim dispela tok long wanpela tok Grik (bi·bliʹa) na mining bilong en i olsem “ol liklik buk.” Na ol i kisim dispela tok Grik long tok biʹblos i makim bel bilong wanpela kain wel pitpit ol i kolim papyrus ol i bin wokim pepa long en long bipo. (Ol i save putim papyrus long sip long Isip na salim i kam long rot bilong taun Gebal bilong Fonisia, olsem na ol Grik i kirap kolim nem bilong dispela taun olsem Byblos.a) Ol rait long dispela kain pepa ol i save kolim olsem bi·bliʹa, olsem na bihain dispela tok i makim olgeta kain kain rait, ol longpela pepa ol i save raunim, ol buk, ol rait bilong lo samting, na ol rait holi o ol liklik buk ol i bungim wantaim.
2 Dispela tok “Baibel” i no stap long Baibel long Tok Pisin o long narapela tok ples. Tasol kirap long 200 B.C.E. samting, ol man i save long tok Grik ol i givim nem ta bi·bliʹa long ol buk bilong Ol Skripsa Hibru. Long Daniel 9:2 profet i tok: “Mi Daniel, mi wok long ritim ol buk bilong God.” Long dispela ves long Baibel Septuagint ol i raitim dispela tok “ol buk” olsem biʹblois. Long 2 Timoti 4:13, Pol i raitim tok olsem: “Taim yu laik i kam, . . . kisim ol buk [tok Grik, bi·bliʹa] tu.” Ol kain tok Grik olsem (bi·bliʹon, na biʹblos) i kamap planti taim long hap bilong Ol Skripsa Grik, winim 40 taim, na ol man i save tanim olsem “(ol) longpela pepa ol i raunim” o “(ol) buk.” Bihain ol i pulim dispela tok bi·bliʹa i go insait long tok Latin, na long dispela rot tok “Bible” i kam insait long tok Inglis na yumi raitim olsem “Baibel.”
3 Em Tok Bilong God. God i bin givim tingting long sampela man na ol i raitim ol tok bilong Baibel, na planti man i bin tanim ol dispela tok i go long kain kain tok ples ol man i save raitim long nau, tasol yumi ken tok, ol tok bilong Baibel em i tok tru bilong God, em ol tok God i bin kamapim long ol man long rot bilong holi spirit bilong em. Ol man bilong raitim ol tok bilong Baibel ol yet i bilip olsem spirit bilong God i as bilong ol dispela tok. Olsem na ol i kolim ol dispela tok olsem “olgeta tok bilong God” (Lo 8:3), “olgeta tok Bikpela i bin tokim yumi” (Jos. 24:27), “olgeta lo na tok Bikpela i bin givim long ol” (Esr. 7:11), “lo bilong Bikpela” (Sng. 19:7), “olgeta tok bilong God” (Mt. 4:4), na “tok bilong Bikpela” (1 Te. 4:15).
LAIBRERI BILONG GOD
4 Dispela buk nau ol man i save kolim Baibel, i gat planti liklik buk long en, em spirit bilong God i bin kirapim ol man long raitim. Ol man i bin wok inap 1,600 yia long raitim na bungim ol dispela liklik buk. Long tok Latin saveman Jerome i bin kolim ol dispela buk olsem Bibliotheca Divina, o Laibreri Bilong God. Na i gat lista bilong ol dispela liklik buk i hap tru bilong Baibel. Ol buk i no bilong dispela laibreri, ol man i no putim long dispela lista. God Jehova yet em i Man bilong lukautim dispela laibreri na em yet i putim lo i makim wanem ol rait i bilong dispela lain buk bilong em. Baibel i gat 66 buk i stap long lista bilong en na spirit bilong God i as bilong ol na dispela lista i no inap senis.
5 Nem bilong dispela lista long tok Inglis (canon) i kam long wanpela tok Hibru (qa·nehʹ), em nem bilong longpela hap gras o pitpit ol man bilong bipo i yusim olsem meta sapos ol i no gat stik bilong metaim samting. Na i kam long wanpela tok Grik tu (ka·nonʹ). Pol i kolim dispela tok Grik taim em i stori long ‘dispela tingting ol manmeri i mas holim na bihainim’ na tu long “wok” God i skelim long em. (Ga. 6:16; 2 Ko. 10:13) Olsem na yumi save ol buk bilong dispela lista em ol buk i gat ol tok i tru long en, na spirit bilong God i as bilong en, na ol inap tru long yumi yusim olsem meta bilong skelim ol tok na bilip na pasin na bai yumi ken save, wanem tok na bilip na pasin i tru na i stret. Sapos yumi yusim ol buk i no stret, bai yumi no inap skelim gut ol dispela samting. Olsem bai yumi bihainim sampela tok o bilip o pasin i no stret, na bai Man Bilong Skelim Wok bilong yumi em i no ken orait long yumi.
6 Bilong Save Wanem Ol Buk i Hap Tru Bilong Baibel. I gat wanem ol samting God i putim olsem mak bilong helpim yumi long save i stret ol dispela 66 liklik buk i stap long dispela lista na ol i hap tru bilong Baibel? Namba wan em olsem: Ol dispela buk i mas stori long ol samting Jehova i bin mekim long graun, na ol tok bilong buk i mas kirapim ol man long lotuim Jehova na rispektim nem bilong em na ol wok bilong em na ol samting em i tingting pinis long mekim long graun. Na i mas i gat sampela tok bilong buk i kamapim klia olsem spirit bilong God i as bilong ol tok bilong en. (2 Pi. 1:21) Buk i no ken pulim ol man long bihainim bilip giaman o pulim ol long lotuim wanpela man o animal; ol tok bilong buk i mas kirapim ol man long laikim God na mekim wok bilong Em. No gat wanpela hap tok bilong wanpela liklik buk bilong Baibel i pait wantaim tok bilong ol narapela liklik buk bilong Baibel. Tok bilong olgeta wan wan buk i mas stret wantaim na kamapim klia olsem wanpela Man tasol em i as bilong ol dispela tok, em God Jehova. Na ol dispela tok i mas stret; olgeta liklik hap tok i mas stret. Na i gat sampela samting moa long olgeta wan wan liklik buk i makim klia olsem spirit bilong God i as bilong tok bilong en na i hap tru bilong Baibel. Mipela i kamapim dispela long kirap bilong stadi bilong olgeta wan wan liklik buk bilong Baibel.b Na i gat sampela samting bilong ol liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru na Ol Skripsa Grik i narapela narapela kain na dispela tu i helpim yumi long save wanem ol liklik buk i bilong dispela lista bilong ol buk bilong Baibel.
OL SKRIPSA HIBRU
7 Ol i pinis long raitim Ol Skripsa Hibru long 440 B.C.E. samting, tasol taim ol i no pinis yet long raitim ol dispela tok, ol man i kisim pinis sampela bilong ol dispela tok olsem tok tru bilong God. Ol Israel i bilip olsem ol tok Moses i raitim em ol tok bilong God. Moses i raitim ol tok bilong Pentatuk pastaim, em Buk Stat i go inap long Buk Lo, na ol dispela tok i kamap olsem buk bilong God long dispela taim bipo. Bihain, long rot bilong holi spirit, Jehova i givim sampela tok moa long ol man long ol samting em i tingting pinis long mekim. Ol dispela narapela tok i mas stret wantaim ol lo bilong lotu i tru i stap long Pentatuk na bai yumi ken save, em i tok tru bilong God. Yumi skelim pinis ol narapela liklik buk bilong Baibel na yumi save, tok bilong ol dispela liklik buk i stret wantaim tok bilong Pentatuk—olgeta i stori long nambawan bikpela tim bilong Baibel, em olsem: Kingdom i stap long han bilong Krais, em dispela Pikinini God i tok promis long salim i kam, em bai mekim holi nem bilong Jehova na kamapim klia olsem i stret em i stap Nambawan Bos.
8 I gat planti tok profet i stap long Ol Skripsa Hibru. Long maus bilong Moses, Jehova yet i bin makim rot bilong yumi ken save wanpela tok profet i tru o nogat, na yumi ken save dispela tok i kam long God o nogat. Dispela samting inap helpim yumi long save, ol liklik buk bilong Baibel i gat tok profet long en, ol i tok tru bilong God o nogat. (Lo 13:1-3; 18:20-22) Ol liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru i kamapim ol tok profet, taim yumi skelim tok bilong ol wantaim tok bilong ol narapela liklik buk bilong Baibel na tok bilong ol buk bilong graun i stori long bipo, orait yumi ken save, ol “tok” ol dispela liklik buk i autim, ol i autim long nem bilong God, na ol tok ol i autim em i bin ‘kamap tru,’ na i kirapim ol man long tanim bel i go long God. Olsem na ol dispela tok profet i tru na i kam long God.
9 Jisas na sampela man bilong raitim Ol Skripsa Grik ol i bin kolim sampela tok bilong Ol Skripsa Hibru, na dispela i helpim yumi long save, tok bilong ol dispela liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru i hap tru bilong Baibel. Buk Esta na Buk Saveman tasol ol man bilong raitim Ol Skripsa Grik i no bin kolim sampela tok bilong ol. Yumi mas tingim wanpela bikpela samting, olsem: Jehova i bin kirapim ol man long raitim ol lo na tok bilong em bilong lainim ol na strongim ol long lotuim em, olsem na i stret yumi ken ting olsem Jehova i mas stiaim ol man long bungim ol rait em holi spirit i as bilong en na i hap tru bilong Baibel. God i mas mekim olsem bai olgeta man i ken save wanem wanem ol tok em i tok tru bilong Em, na bilong makim pasin ol man i mas bihainim bilong lotu tru long Em. Long dispela rot tasol bai ol manmeri inap “kamap nupela” long “tok bilong God,” na bai ol inap tokaut olsem: “Tok bilong Bikpela i save stap oltaim oltaim.”—1 Pi. 1:23, 25.
10 Bilong Save Wanem Ol Liklik Buk i Bilong Ol Skripsa Hibru. Stori bilong ol Juda long bipo i tok Esra em i namba wan man bilong kirap bungim ol liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru na raitim lista bilong en, na ol i tok Nehemia i pinisim dispela wok. Esra i save gut long mekim dispela wok, long wanem em i bin raitim sampela tok bilong Baibel, na em i wanpela pris, na saveman, na em i gat wok olsem kuskus bilong raitim ol kopi bilong ol tok bilong God. (Esr. 7:1-11) Ol man i tok, wok bilong bungim ol liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru na raitim lista bilong en i pinis long 400 B.C.E. samting, na i no gat as bilong ting olsem dispela tok i no stret.
11 Lista bilong nau i makim 39 liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru; lista bilong ol Juda bilong bipo i gat dispela 39 liklik buk long en, tasol ol i bungim sampela buk wantaim na makim olsem i gat 24 buk tasol. Na sampela man i save bungim Rut wantaim Ol Hetman, na Krai wantaim Jeremaia, na dispela i mekim lista bilong ol i gat olsem 22 buk long en.c Dispela i mekim na namba bilong ol buk bilong Ol Skripsa Hibru, em 22, i stret wantaim hamas leta i stap long alfabet bilong tok Hibru, em tu i 22. Em hia lista bilong ol 24 liklik buk long dispela lista bilong ol Juda:
Lo (Pentatuk)
1. Stat
2. Kisim Bek
3. Wok Pris
4. Namba
5. Lo
Ol Profet
6. Josua
7. Ol Hetman
8. Samuel (Namba 1 na Namba 2 wantaim olsem wanpela buk)
9. King (Namba 1 na Namba 2 wantaim olsem wanpela buk)
10. Aisaia
11. Jeremaia
12. Esekiel
13. Twelpela Profet (Hosea, Joel, Amos, Obadia, Jona, Maika, Nahum, Habakuk, Sefanaia, Hagai, Sekaraia, Malakai, olsem wanpela buk)
Ol Rait
14. Buk Song
15. Sindaun
16. Jop
17. Song Bilong Solomon
18. Rut
19. Krai
20. Saveman
21. Esta
22. Daniel
23. Esra (Ol i bungim Nehemia wantaim Esra)
24. Stori (Namba 1 na Namba 2 wantaim olsem wanpela buk)
12 Krais Jisas na lain Kristen bilong pastaim ol i kisim ol liklik buk long dispela lista olsem tok tru bilong God. Ol man bilong raitim Ol Skripsa Grik, em holi spirit i stiaim tingting bilong ol, ol i kolim sampela tok bilong ol dispela liklik buk tasol, na taim ol i laik kolim, pastaim ol i raitim kain tok olsem: “buk bilong God i tok.” Dispela i makim olsem ol tok bilong ol dispela liklik buk em i Tok Bilong God. (Ro. 15:9) Jisas i stori long “lo bilong Moses na long buk bilong ol profet na long Buk Song,” em olgeta hap bilong Baibel ol i kisim pinis inap long taim em i kirap mekim wok bilong em. (Lu. 24:44) “Buk Song” em namba wan liklik buk long hap ol i kolim “Ol Rait,” olsem na dispela tok “Buk Song” i makim olgeta liklik buk i stap long dispela hap. Buk bilong Nehemia em i laspela liklik buk i stori long ol samting i bin kamap long bipo na ol i putim long Ol Skripsa Hibru. Yumi save God yet i stiaim dispela samting, long wanem ol tok bilong dispela buk tasol i helpim yumi long save wanem yia stret truim bilong bikpela tok profet bilong Daniel i wok long kamap, em Daniel i tok: “Stat long taim dispela tok i kamap bilong wokim gen Jerusalem” i go inap long taim bikman God i bin makim, em i kamap, em inap olsem 69 taims 7-pela yia. (Dan. 9:25; Neh. 2:1-8; 6:15) Ol tok bilong Nehemia i helpim yumi long save tu long ol samting i bin kamap na nau Malakai i kirap raitim buk bilong em, em laspela bilong ol buk i kamapim ol tok profet. Yumi inap save, buk bilong Malakai em i hap tru bilong Baibel, long wanem Jisas tu, em Pikinini bilong God, em i bin kolim sampela tok bilong dispela buk. (Mt. 11:10, 14) Ol man i bin raitim ol tok bilong Ol Skripsa Grik ol i bin kolim sampela tok bilong planti liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru, em ol man i bin raitim paslain long taim Nehemia na Malakai i raitim buk bilong ol. Tasol ol man i bin raitim ol tok bilong Ol Skripsa Grik, ol i no kolim tok bilong sampela buk em ol man i tok holi spirit i bin kirapim ol long raitim na ol i bin raitim bihain long taim bilong Nehemia na Malakai na i go inap long taim bilong Krais. Dispela samting i helpim yumi long save, tingting bilong ol Juda na lain Kristen bilong pastaim i stret, em ol i bilip olsem buk bilong Nehemia na Malakai i laspela liklik buk bilong lista bilong ol buk i hap tru bilong Ol Skripsa Hibru.
NAMBA 2 LAIN (APOKRIFA) BUK BILONG OL SKRIPSA HIBRU
13 Dispela Namba 2 Lain Buk ol i kolim Apokrifa em wanem ol buk? Em sampela liklik buk ol man i bin skruim i go long sampela Baibel. Tasol sampela Baibel i no gat dispela Namba 2 Lain Buk, long wanem, i no gat sampela samting i makim olsem God i as bilong ol. Tok Apokrifa i kam long wanpela tok Grik (a·poʹkry·phos) i makim ol samting “i stap hait.” (Mk. 4:22; Lu. 8:17; Kl. 2:3) Sampela liklik buk ol man i no save husat tru i bin raitim, o ol buk i gutpela bilong ritim, tasol i no gat sampela samting i makim olsem spirit bilong God i as bilong ol tok bilong en, em ol man i save kolim olsem Namba 2 Lain Buk (Apokrifa). Ol i no bin bungim wantaim ol liklik buk tru bilong Baibel na ol i no save ritim long ol man long ol ples bung, olsem na i olsem ol dispela buk “i stap hait.” Long Kibung Bilong Carthage long yia 397 C.E., ol i tok long bungim 7-pela buk bilong Namba 2 Lain Buk i go long Ol Skripsa Hibru, na ol i laik skruim sampela tok moa long buk bilong Esta na Daniel. Tasol Misin Katolik i no kirap kwik long mekim olsem na putim ol dispela buk long lista bilong ol liklik buk bilong Baibel; bihain tru ol i mekim, olsem long Kibung Bilong Trent long 1546. Nem bilong ol hap ol i skruim long Ol Skripsa Hibru, em Tobit, Judit, hap ol i skruim long Esta, Gutpela Stretpela Tingting, Sirak, Baruk, tripela hap ol i skruim long Daniel, 1 Makabi, na 2 Makabi.
14 Buk 1 Makabi i no wanpela buk em spirit bilong God i as bilong en, tasol i gat sampela tok long en inap helpim yumi long save long sampela samting i bin kamap long bipo. Dispela buk i stori long ol samting ol Makabi, em lain pris, ol i bin mekim 100 yia samting paslain long Krais bilong helpim ol Juda long kisim independens. Tasol ol stori nating na stori bilong ol tumbuna na ol bilip giaman na tok kranki i pulap long ol narapela buk bilong Namba 2 Lain Buk. I no gat wanpela taim we Jisas na ol man bilong raitim ol tok bilong Ol Skripsa Grik ol i bin kolim wanpela tok bilong ol dispela buk.
15 Wanpela man bilong raitim stori bilong bipo, em i stap long taim bilong ol aposel, em Flavius Josifas, em i raitim wanpela buk (Against Apion [I, 38-41 (8)]) na em i stori long olgeta liklik buk em ol Hibru i bilip olsem tok bilong ol i kam long God. Em i tok: ‘Mipela i no gat planti planti buk, em tok bilong narapela i pait wantaim tok bilong narapela. Nogat. Mipela i gat 22 buk tasol [lukim paragraf 11, em dispela 39 liklik buk long Baibel bilong yumi], na ol dispela buk i stori long ol samting i bin kamap long bipo bipo yet na i kam inap long nau. Faipela, em ol buk bilong Moses na i stori long ol lo na stori bilong ol man kirap long taim God i wokim man i go inap long taim [Moses] i dai. Kirap long taim Moses i dai na i go inap long taim Artaserksis i senisim Serksis na i kamap king bilong Persia, ol narapela profet i kamap bihain long Moses ol i raitim stori bilong taim bilong ol, na ol i raitim ol dispela tok long 13 liklik buk. Narapela 4-pela buk i gat ol singsing bilong litimapim nem bilong God na sampela tok long pasin ol man i mas bihainim.’ Taim yumi lukim dispela tok bilong Josifas, yumi save ol i bin bungim ol liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru na raitim lista bilong en planti yia paslain long taim bilong ol aposel.
16 Saveman Jerome, i bin wokim Baibel Vulgate long tok Latin long 405 C.E., na em i tokaut klia long tingting bilong em long dispela Namba 2 Lain Buk. Em i raitim lista bilong ol liklik buk em spirit bilong God i as bilong en, na em i raitim dispela 39 buk olsem 22, wankain olsem Josifas i bin mekim, na nau em i raitim liklik tok i go pas long hap bilong Samuel na King long Baibel Vulgate na em i tok: “Olsem na i gat 22 liklik buk . . . Dispela tok i go pas i stret bilong olgeta liklik buk mipela lukim long tok Hibru na tanim i go long tok Latin; olsem na yumi save ol buk i no stap long dispela lista yumi mas putim ol long namba 2 lain buk.”
OL SKRIPSA GRIK
17 Misin Katolik Bilong Rom i tok em wok bilong ol yet long makim wanem ol liklik buk i hap tru bilong Baibel. Na ol i tok, taim ol i mekim Kibung Bilong Carthage (397 C.E.), ol i wokim lista bilong ol dispela buk. Tasol dispela tok i no stret, long wanem, lista bilong ol buk bilong Ol Skripsa Hibru na Ol Skripsa Grik i bin kamap paslain tru. I no long rot bilong wanpela bung bilong ol man, nogat—long rot bilong holi spirit, em holi spirit yet i bin givim tingting long ol man na ol i raitim ol tok bilong ol dispela liklik buk long pastaim. Ol man i wokim lista bihain, em ol i no gat spirit bilong God, lista bilong ol i mekim wanpela gutpela wok tasol, olsem: I helpim yumi long save, lista bilong ol liklik buk tru bilong Baibel, em spirit bilong God i bin kamapim, em i stret.
18 Ol Samting Ol Olpela Lista i Kamapim Klia. Taim yumi lukim sat yumi kisim save olsem planti lista bilong ol buk bilong Ol Skripsa Grik ol i bin wokim namel long yia 300 na 397, paslain long Kibung Bilong Carthage. Ol dispela lista i wankain tasol long ol lista bilong nau na sampela i wankain, tasol ol i no putim Buk Kamapim Tok Hait. Paslain long 200 C.E., olgeta man i ting olsem 4-pela Gutnius, Aposel, na 12-pela bilong ol pas bilong Pol ol i hap tru bilong Ol Skripsa Grik. I gat wan wan pas tasol em sampela man i gat tupela tingting long en. Ating as bilong dispela i olsem pastaim ol dispela pas i no i go kamap long planti hap na i no gat planti man i ritim, olsem na ol i no kirap kwik long kisim olsem hap tru bilong Baibel.
19 Wanpela man, nem bilong em L. A. Muratori, em i painim pinis liklik hap rait bilong wanpela olpela lista long Laibreri Bilong Ambrosia, long Milan, long Itali, na em i raitim ol tok bilong en long wanpela buk long 1740. Namba wan hap bilong dispela lista i lus pinis, tasol lista i tok Gutnius Luk i raitim i namba 3 Gutnius, olsem na yumi save Gutnius bilong Matyu na Mak i mas i stap namba wan na namba 2 long lista. Dispela lista, ol i kolim Liklik Hap Rait Bilong Muratori, ol i bin raitim long tok Latin na i bilong yia 170 samting. Dispela lista i givim gutpela save long yumi, olsem yu inap lukim long dispela hap tok ol i tanim pinis: “Namba 3 Gutnius, em Gutnius Luk i Raitim. Luk em i wanpela dokta planti man i save long em. Em i raitim ol dispela tok long nem bilong em yet . . . Wanpela disaipel, nem bilong em Jon, em i raitim namba 4 Gutnius. . . . Ol dispela man i bin raitim 4-pela Gutnius bilong Jisas, ol i stori long narapela narapela tok na wok samting em i bin mekim, tasol ol bilipman i holim wankain tingting na wankain bilip, long wanem, i gat wanpela Spirit tasol i stiaim tingting bilong ol dispela man na ol i raitim stori bilong olgeta samting bilong Jisas, olsem mama i karim em, na em i dai, na kirap bek, na ol tok em i mekim taim em i toktok wantaim ol disaipel, na tupela taim bilong em i mas i kam, olsem bilong karim pen na i dai, em dispela taim i kamap pinis, na bilong i kam olsem king, em dispela taim i no kamap yet. Olsem na yumi no ken kirap nogut long Jon i stori long ol dispela samting na em i tok: ‘samting mipela i lukim long ai bilong mipela, na harim long yau bilong mipela, na han bilong mipela i holim, em ol dispela samting tasol mipela i stori long en.’ Long dispela rot Jon i tokaut olsem em yet i bin lukim olgeta gutpela samting bilong Bikpela, na em i bin harim tok long en, na em i stori long en, olsem ol samting i kamap pastaim i go inap long ol samting i kamap bihain. Na stori bilong olgeta wok bilong ol aposel, em Luk i bin raitim bilong Tiofilus . . . Na ol pas bilong Pol, ol dispela pas yet i givim save long man i laik kisim save long en na em inap save long ol tok bilong ol dispela pas na Pol i stap we taim em i raitim na i gat wanem as na em i raitim. Pastaim Pol i raitim longpela pas i go long ol Korin na bai ol i no ken bihainim ol narapela tok na bruk nabaut, na bihain em i raitim pas long ol Galesia long [ol i no ken] katim skin, na long pas bilong ol Rom, em i tok long lo bilong Baibel, na em i tok olsem bikpela tok bilong en em ol tok long Krais—yumi mas toktok long olgeta wan wan pas, long wanem, Aposel Pol yet i bihainim pasin bilong Jon na raitim pas i go long 7-pela kongrigesen, olsem ol Korin (namba wan), ol Efesus (namba 2), ol Filipai (namba 3), ol Kolosi (namba 4), ol Galesia (namba 5), ol Tesalonaika (namba 6), ol Rom (namba 7). Tru, em i raitim tupela pas i go long ol Korin na ol Tesalonaika bilong stretim tingting bilong ol, tasol dispela samting [olsem em i raitim pas long 7-pela kongrigesen?] i makim olsem ol Kristen i wanpela lain tasol i stap long olgeta hap bilong graun. Na long Kamapim Tok Hait Jon i raitim tok long 7-pela kongrigesen, tasol ol dispela tok i bilong olgeta kongrigesen. Tasol Pol i laikim tumas sampela brata na dispela i kirapim em long raitim pas i go long ol wan wan. Em i raitim wanpela pas long Filemon, na wanpela long Taitus, na tupela long Timoti; na Sios i bilip olsem ol [dispela pas] tu i hap tru bilong Buk bilong God. . . . Na ol i kisim pas bilong Jut na tupela pas bilong Jon tu . . . Mipela i kisim buk bilong Jon na Pita em ol i stori long bagarap bilong ol lain nogut, tasol sampela bilong mipela i no laik ritim [ol tok bilong Pita] long haus lotu.”—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1956, Vol. 8, pes 56.
20 Long pinis bilong dispela Liklik Hap Rait Bilong Muratori, dispela lista i kolim tupela pas tasol bilong Jon. Tasol pes 55 bilong dispela encyclopedia i tok, “yumi ken save, dispela tupela pas em namba 2 na namba 3 pas bilong Jon, maski man bilong raitim i no kolim nem bilong em, em i tok tasol ‘mi hetman bilong sios.’ Man bilong raitim dispela lista i bin stori liklik long namba wan pas long taim em i stori long namba 4 Gutnius na em i tok em i bilip tru olsem Jon i bin raitim dispela pas, olsem na nau em i pilim olsem i no gat wok long stori gen long namba wan pas na em i stori tasol long dispela tupela liklik pas.” Dispela lista i no stori liklik long namba wan pas bilong Pita, na dispela encyclopedia i stori long dispela samting olsem: “Ating as bilong dispela i olsem sampela tok bilong lista i lus, ating em liklik hap tok i stori long ol i bin kisim Namba Wan Pas bilong Pita na Kamapim Tok Hait em Jon i raitim.” Olsem na long pes 56, dispela encyclopedia i tok, sapos yumi skelim lista bilong dispela Liklik Hap Rait Bilong Muratori, orait yumi ken save, “ol 4-pela Gutnius, na Wok Bilong Ol Aposel, na 13 pas bilong Pol, na Kamapim Tok Hait em Jon i raitim, na ating 3-pela pas bilong Jon, na pas bilong Jut, na ating Namba Wan Pas bilong Pita, em ol i bin kisim ol dispela rait olsem hap tru bilong Nupela Testamen, tasol sampela ol i no orait long narapela pas bilong Pita.”
21 Dispela lista bilong Liklik Hap Rait Bilong Muratori i no kolim pas Pol i raitim long ol Hibru na pas bilong Jems, tasol long 230 C.E. samting, Origen i bilip tru olsem dispela tupela pas i hap tru bilong Baibel. Em i tok, tru sampela man i ting dispela tupela pas i no hap tru bilong Baibel, tasol dispela samting i makim olsem long dispela taim ol man i kisim pinis planti hap bilong Ol Skripsa Grik olsem tok tru bilong God, na wan wan tasol i gat tupela tingting long sampela pas em planti man i no save gut long en olsem ol narapela pas. Ol dispela olpela lista i kolim dispela 27 liklik buk olsem hap tru bilong Ol Skripsa Grik, na bihain Athanasius na Jerome na Augustine i tok ol dispela lista i stret, na ol tu i kolim dispela 27 liklik buk olsem i stap long Ol Skripsa Grik bilong yumi long nau.d
22 Planti lista long sat em ol lista tru ol man i raitim bilong ol liklik buk em ol i kisim olsem hap tru bilong Ol Skripsa Grik. Ol man i skelim ol tok Irenaeus, Clement Bilong Aleksandria, Tertullian, na Origen i mekim long ol liklik buk na long dispela rot ol i kisim tingting bilong ol long wanem ol liklik buk em hap tru bilong Ol Skripsa Grik na ol i kamapim lista bilong ol. Na ol tok bilong Eusebius, em wanpela man bilong raitim stori bilong bipo, dispela tu i helpim yumi long inapim ol dispela lista. Tru, i gat sampela liklik buk em ol dispela man i no stori long en, tasol i no olsem ol dispela liklik buk i no hap tru bilong Baibel. Ating laik bilong ol na ol i no kolim ol dispela liklik buk, o ol i stori long narapela samting na ol i no kolim. Tasol olsem wanem na i no gat kain stretpela lista olsem paslain long lista bilong Liklik Hap Rait Bilong Muratori?
23 Pastaim ol man i no save tok pait long wanem wanem ol liklik buk ol Kristen i mas kisim olsem hap tru bilong Ol Skripsa Grik, tasol long 150 C.E. samting, sampela man olsem Marcion i kirapim tok pait long dispela. Marcion i tingim ol bilip bilong em yet na em i wokim wanpela lista i stret long dispela. Em i orait long sampela pas tasol bilong Pol, na sampela tok tasol bilong Gutnius Luk i Raitim. Na long dispela taim tu, ol man i kirap wokim planti ol narapela buk, olsem namba 2 lain buk ol i no hap tru bilong Buk bilong God, na ol dispela buk i go nabaut na planti man i ritim. Dispela tupela samting i kirapim ol man bilong wokim lista long tokaut klia long ol liklik buk ol i ting ol i hap tru bilong Baibel.
24 Ol Buk God i No As Bilong En. Ol tok bilong ol liklik buk yet i kamapim klia wanem ol liklik buk i hap tru bilong Ol Skripsa Grik na spirit bilong God i as bilong en, na wanem ol liklik buk i giaman na spirit bilong God i no as bilong en. Ol tok bilong ol dispela liklik buk i no gutpela olsem bilong ol liklik buk em spirit bilong God i as bilong en, na ol i kamapim planti tok nating na stori olsem bilong pikinini. Planti tok bilong ol i kranki.e Em ya sampela tok ol saveman i bin mekim long ol dispela liklik buk i no hap tru bilong Ol Skripsa Grik:
“I no olsem ol man i no laik putim ol dispela liklik buk long Nupela Testamen. Nogat. Tok bilong ol buk yet i makim olsem ol i no hap bilong en.”—M. R. James, The Apocryphal New Testament, pes 11, 12.
“Sapos yumi skelim tok bilong ol dispela buk God i no as bilong en wantaim olgeta tok bilong ol liklik buk long Nupela Testamen bilong yumi, bai yumi save ol i narapela kain tru. Na planti man i tok, dispela samting yet i helpim yumi long save wanem ol liklik buk i hap tru bilong Nupela Testamen.”—G. Milligan, The New Testament Documents, pes 228.
“I gat planti rait bilong Sios i bin kamap bihain long taim bilong Nupela Testamen na i stap yet, tasol i no gat wanpela i stret yumi ken skruim long Nupela Testamen bilong yumi long nau.”—K. Aland, The Problem of the New Testament Canon, pes 24.
25 Ol Man Holi Spirit i Givim Tingting Long Ol na Ol i Raitim Tok. I gat narapela poin tu yumi ken tingim, em olsem: Olgeta man i bin raitim ol tok bilong Ol Skripsa Grik ol i bin wok wantaim lain hetman i bosim ol Kristen bilong pastaim, na ol aposel em Jisas yet i bin makim, ol i insait long dispela lain. Matyu, Jon, na Pita ol i bilong lain 12-pela aposel Jisas i makim long pastaim, na bihain Jisas i makim Pol i kamap wanpela aposel, tasol ol i no tingim Pol i wanpela bilong ol 12-pela.f Taim spirit bilong God i kam daun long ol Kristen long de Pentikos, Pol i no stap wantaim ol, tasol Matyu na Jon na Pita i stap long dispela taim, na Jems na Jut na ating Mak tu. (Ap. 1:13, 14) Pita i stori long ol pas bilong Pol na em i bungim wantaim “olgeta arapela tok i stap long buk bilong God.” (2 Pi. 3:15, 16) Mak na Luk ol i poroman gut wantaim Pol na Pita na ol i bin raun wantaim tupela. (Ap. 12:25; 1 Pi. 5:13; Kl. 4:14; 2 Ti. 4:11) Holi spirit i bin givim strong long olgeta dispela man bilong raitim Ol Skripsa Grik na ol inap wokim mirakel. Holi spirit i bin kam daun long ol long de Pentikos, na Pol i kisim holi spirit taim em i tanim bel na kamap Kristen (Ap. 9:17, 18), o ol i bin kisim holi spirit olsem Luk i kisim, olsem long taim ol aposel i putim han long ol. (Ap. 8:14-17) Ol i pinis long raitim olgeta tok bilong Ol Skripsa Grik taim ol dispela presen bilong holi spirit i wok yet.
26 Yumi bilip long God i gat olgeta strong, em i Man Bilong Kirapim ol man long raitim ol tok bilong em na em i Man Bilong Lukautim ol dispela tok, olsem na yumi save tru, Em yet i bin bosim wok bilong bungim wantaim olgeta liklik buk bilong Baibel. Long dispela as yumi kisim ol 27 liklik buk bilong Ol Skripsa Grik wantaim ol 39 buk bilong Ol Skripsa Hibru olsem wanpela buk tasol, em Baibel, na yumi bilip olsem wanpela Man tasol em i As bilong olgeta dispela tok, em God Jehova. Tok Bilong God i stap long ol dispela 66 liklik buk em i stiaim wokabaut bilong yumi. Olgeta tok bilong dispela buk i stret wantaim na i kamapim ol stretpela tingting, olsem na yumi save dispela buk em inap tru na i no gat sampela tok moa yumi mas skruim long en. Yumi litimapim nem bilong God Jehova, em i Man Bilong Kamapim dispela gutpela buk i winim olgeta narapela buk! Dispela buk inap helpim tru yumi na bai yumi wokabaut long rot i go long laip. Yumi mas mekim gutpela wok long en long olgeta taim.
[Ol Futnot]
a Long taun Byblos ol i kisim papyrus na wokim pepa bilong rait long en.
b Ol dispela stadi i stap long ol namel pepa bilong Wok Kingdom na ol buklet, het tok bilong ol em “Olgeta Tok i Stap Long Buk Bilong God”—Em i Tru na i Helpim Yumi.
c Encyclopaedia Judaica, 1973, Vol. 4, cols. 826, 827.
d The Books and the Parchments, 1963, F. F. Bruce, pes 112.
e Insight on the Scriptures, Vol. 1, pes 122-5.
f Insight on the Scriptures, Vol. 1, pes 129-30.
[Sat long pes 7]
Sampela Olpela Lista Bilong Ol Skripsa Grik
A - Ol man i kisim olsem hap tru bilong Baibel
D - Sampela man i gat tupela tingting long en
DA - Sampela man i gat tupela tingting, tasol man bilong raitim
lista em i kisim olsem hap tru bilong Baibel
? - Ol saveman i no save gut long en
- Sapos i no gat long lista, mipela i no putim mak
Nem na Ples
Liklik Hap Rait Clement
Bilong Muratori, Irenaeus, Bilong Tertullian,
Itali Esia Maina Aleksandria Not Afrika
Yia C. E.
Ol i Ting
Lista i Bin Kamap 170 180 190 207
Matyu A A A A
Mak A A A A
Luk A A A A
Jon A A A A
Aposel A A A A
Rom A A A A
1 Korin A A A A
2 Korin A A A A
Galesia A A A A
Efesus A A A A
Filipai A A A A
Kolosi A A A A
1 Tesalonaika A A A A
2 Tesalonaika A A A A
1 Timoti A A A A
2 Timoti A A A A
Taitus A A A A
Filemon A A
Hibru D DA DA
Jems ?
1 Pita A? A A A
2 Pita D? A
1 Jon A A DA A
2 Jon A A DA
3 Jon A?
Jut A
KTH A A A A
Nem na Ples
Origen, Eusebius, Cyril Lista
Aleksandria Palestain bilong bilong
Jerusalem Cheltenham,
Not Afrika
Yia C. E.
Ol i Ting
Lista i Bin Kamap 230 320 348 365
Matyu A A A A
Mak A A A A
Luk A A A A
Jon A A A A
Aposel A A A A
Rom A A A A
1 Korin A A A A
2 Korin A A A A
Galesia A A A A
Efesus A A A A
Filipai A A A A
Kolosi A A A A
1 Tesalonaika A A A A
2 Tesalonaika A A A A
1 Timoti A A A A
2 Timoti A A A A
Taitus A A A A
Filemon A A A A
Hibru DA DA A
Jems DA DA A
1 Pita A A A A
2 Pita DA DA A D
1 Jon A A A A
2 Jon DA DA A D
3 Jon DA DA A D
Jut DA DA A
KTH A DA A
Nem na Ples
Athanasius, Epiphanius, Gregory Amphilocius,
Aleksandria Palestain Nazianzus, Esia Maina
Esia Maina
Yia C. E.
Ol i Ting
Lista i Bin Kamap 367 368 370 370
Matyu A A A A
Mak A A A A
Luk A A A A
Jon A A A A
Aposel A A A A
Rom A A A A
1 Korin A A A A
2 Korin A A A A
Galesia A A A A
Efesus A A A A
Filipai A A A A
Kolosi A A A A
1 Tesalonaika A A A A
2 Tesalonaika A A A A
1 Timoti A A A A
2 Timoti A A A A
Taitus A A A A
Filemon A A A A
Hibru A A A DA
Jems A A A A
1 Pita A A A A
2 Pita A A A D
1 Jon A A A A
2 Jon A A A D
3 Jon A A A D
Jut A A A D
KTH A DA D
Nem na Ples
Yia C. E.
Ol i Ting
Lista i Bin Kamap 383 394 397 397
Matyu A A A A
Mak A A A A
Luk A A A A
Jon A A A A
Aposel A A A A
Rom A A A A
1 Korin A A A A
2 Korin A A A A
Galesia A A A A
Efesus A A A A
Filipai A A A A
Kolosi A A A A
1 Tesalonaika A A A A
2 Tesalonaika A A A A
1 Timoti A A A A
2 Timoti A A A A
Taitus A A A A
Filemon A A A A
Hibru DA DA A A
Jems A DA A A
1 Pita A A A A
2 Pita A DA A A
1 Jon A A A A
2 Jon A DA A A
3 Jon A DA A A
Jut A DA A A
KTH DA DA A A
[Sat long pes 10]
BILONG OLGETA BUK BILONG BAIBEL
(Mipela i no save gut long yia na ples ol i bin raitim sampela hap bilong Baibel long en. Olsem na taim mipela putim “a” klostu long yia, dispela i makim olsem “bihain long”; na “b” i makim “paslain long”; na “c” i makim “paslain liklik o bihain liklik.”)
Ol Buk Bilong Ol Skripsa Hibru Ol i Raitim Paslain Long Krais (B.C.E.)
Nem Bilong Man Bilong Ples Em i Raitim
Buk Raitim Raitim Pinis Taim
Stat Moses Ples nating 1513 “Bipo bipo yet”
i go inap 1657
Kisim Bek Moses Ples nating 1512 1657–1512
Wok Pris Moses Ples nating 1512 wanpela mun
(1512)
Namba Moses Ples nating/
Moap 1473 1512–1473
Lo Moses Moap 1473 tupela mun
(1473)
Josua Josua Kenan c. 1450 1473–c. 1450
Hetman Samuel Israel c. 1100 c. 1450–c. 1120
Rut Samuel Israel c. 1090 11-pela yia—taim
bilong ol hetman
1 Samuel Samuel;
Gat;
Natan Israel c. 1078 c. 1180–1078
2 Samuel Gat; Natan Israel c. 1040 1077–c. 1040
1 na
2 King Jeremaia Juda/Isip 580 c. 1040–580
Esra Esra Jerusalem c. 460 537–c. 467
Nehemia Nehemia Jerusalem a. 443 456–a. 443
Esta Mordekai Susa, Elam c. 475 493–c. 475
Jop Moses Ples nating c. 1473 Winim 140 yia
namel long
1657 na 1473
Song Devit na
sampela moa c. 460
Sindaun Solomon;
Agur;
Lemuel Jerusalem c. 717
Saveman Solomon Jerusalem b. 1000
Solomon Solomon Jerusalem c. 1020
Aisaia Aisaia Jerusalem a. 732 c. 778–a. 732
Jeremaia Jeremaia Juda/Isip 580 647-580
Krai Jeremaia Klostu long
Jerusalem 607
Esekiel Esekiel Babilon c. 591 613–c. 591
Daniel Daniel Babilon c. 536 618–c. 536
Hosea Hosea Samaria
(Distrik) a. 745 b. 804-a. 745
Joel Joel Juda c. 820(?)
Amos Amos Juda c. 804
Obadia Obadia c. 607
Jona Jona c. 844
Maika Maika Juda b. 717 c. 777-717
Nahum Nahum Juda b. 632
Habakuk Habakuk Juda c. 628 (?)
Sefanaia Sefanaia Juda b. 648
Hagai Hagai Jerusalem 520 112 de (520)
Sekaraia Sekaraia Jerusalem 518 520-518
Malakai Malakai Jerusalem a. 443
Ol Buk Bilong Ol Skripsa Grik Ol i Raitim Bihain Long Krais (C.E.)
Nem Bilong Man Bilong Ples Em i Raitim
Buk Raitim Raitim Pinis Taim
Matyu Matyu Palestain c. 41 2 B.C.E.–33 C.E.
Mak Mak Rom c. 60-65 29-33 C.E.
Luk Luk Sisaria c. 56-58 3 B.C.E.–33 C.E.
Jon Aposel Efesus, Bihain long tok i
Jon o klostu c. 98 go pas,
29-33 C.E.
Aposel Luk Rom c. 61 33–c. 61 C.E.
Rom Pol Korin c. 56
1 Korin Pol Efesus c. 55
2 Korin Pol Masedonia c. 55
Galesia Pol Korin o
Antiok bilong
Siria c. 50-52
Efesus Pol Rom c. 60-61
Filipai Pol Rom c. 60-61
Kolosi Pol Rom c. 60-61
1 Tesalonaika Pol Korin c. 50
2 Tesalonaika Pol Korin c. 51
1 Timoti Pol Masedonia c. 61-64
2 Timoti Pol Rom c. 65
Taitus Pol Masedonia (?) c. 61-64
Filemon Pol Rom c. 60-61
Hibru Pol Rom c. 61
Jems Jems (brata
bilong
Jisas) Jerusalem b. 62
1 Pita Pita Babilon c. 62-64
2 Pita Pita Babilon (?) c. 64
1 Jon Aposel Jon Efesus,
o klostu c. 98
2 Jon Aposel Jon Efesus,
o klostu c. 98
3 Jon Aposel Jon Efesus,
o klostu c. 98
Jut Jut (brata
bilong
Jisas) Palestain (?) c. 65
KTH Aposel Jon Patmos c. 96