Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Nogut Bilong En i Winim Nogut Bilong Smok
Em tingting bilong wanpela komiti bilong palamen long India taim ol i stori long bidi; narapela nem bilong en—smok bilong rabisman. Sampela man i tok, winim 4 milion man meri pikinini i save wokim planti bidi long olgeta de—winim 300 milion. Ol i kisim pipia bilong tabak na putim insait long lip bilong liklik diwai tendu. Ol i tanim lip i go liklik na pasim rop long en. Wanpela nius bilong India (The Times of India) i kamapim wanpela ripot i tok, strong bilong bidi long kamapim sik kensa i winim strong bilong smok inap 2 na hap taim. Bidi inap kamapim sik silikosis na sik TB. Sapos yumi skelim bidi wantaim smok ol i wokim long India, kolta i stap insait long bidi i olsem 47 pesen na nikotin i olsem 3.7 pesen, tasol kolta i stap insait long smok i olsem 36 pesen na nikotin i olsem 1.9 pesen. Ol man i save smok bidi, ol inap tru long kisim nogut long en. Tasol sampela man moa inap kisim nogut long en tu, em ol dispela milion milion man meri pikinini ol i save wokim bidi. Ol i save wok planti planti aua long ol pipia haus i no gat ol gutpela windo samting bilong win i ken kam insait long en, olsem na ol i pulim win nogut i gat pipia bilong tabak long en. Ol pikinini i wok leba olsem, ol i kisim bikpela hevi moa.
Famili i Wok Long Bagarap
Olsem wanem long ol famili bilong nau? Wanpela lain bilong Yunaitet Nesen, em Dipatmen Bilong Pablik Infomesen i tok, ol papa i no save lusim bikpela hap taim long poromanim ol pikinini bilong ol—wanpela aua tasol long olgeta de—long Hong Kong, em 6-pela minit tasol long olgeta de. Nau planti papa na mama ol i no gat poroman marit. Long Yunaitet Kingdom inap 50 pesen bilong ol meri i bin karim pikinini long 1990, ol i meri singel. Na kros pait insait long famili i go bikpela moa. Ol man i skelim dispela samting i ting, long olgeta 100 100 pikinini i save sindaun long Amerika na Westen Yurop, pasin birua nogut tru i save painim 4-pela long olgeta yia. Na ol lapun tu i karim hevi. Dispela ripot bilong Yunaitet Nesen i tok: “Long olgeta 10-pela 10-pela lapun long ol kantri i gat planti wok bisnis long en long Yurop, tupela i stap rabis, na planti bilong ol i stap long wanpela hap bilong taun ol rabisman i sindaun long en, na ol i no gat famili o wanblut bilong lukautim ol.”
Taim Mama i Save Rit Rait
Inap longpela taim ol saveman bilong helt i ting, ol pikinini long ol kantri i stap rabis liklik, ol inap abrusim bagarap sapos mama bilong ol inap rit rait. Tasol ol i no bin save olsem sapos mama i save long rit, dispela yet inap helpim ol pikinini bilong em na ol i no ken sik tumas. Nius New Scientist i tok, long Nikaragua ol man i skelim dispela hevi, na “em namba wan taim ol i kisim save olsem pasin bilong skulim ol meri long rit rait em i save helpim pikinini bilong ol na ol i no ken sik tumas.” Na ol i bin skelim pasin bilong ol meri i insait long wanpela bikpela wok Nikaragua i mekim namel long 1979 na 1985 bilong skulim ol meri long rit rait. Long 1978 samting, long olgeta 1,000 1,000 nupela pikinini bilong ol mama i no inap rit rait, 110 i bin dai. Long 1985, long olgeta 1,000 1,000 nupela pikinini bilong ol mama i bin lain long rit rait, ol pikinini i bin dai i go daun long 84. Na skin bilong ol pikinini bilong ol dispela meri bilong rit rait i gutpela—ol i kisim gutpela kaikai. Ol man i skelim dispela samting i no save yet bilong wanem skin bilong pikinini bilong mama i save rit rait i gutpela moa na em inap stap laip longpela taim moa.
Bilip Bilong Ol Long Sampela Man i Bagarap
Ol man long liklik taun Sestafil Inlet long hap bilong Hatsen Bei long hap Not-Wes Teritori bilong Kanada, ol i kirap nogut tru long kisim save olsem sampela man i bin mekim pasin nogut tru long planti skulmanki. Nius Maclean’s i tok, nau tasol gavman i kamapim wanpela ripot long sampela man i bin mekim pasin sem o paitim nogut tru sampela pikinini bilong ol retskin Inuit. Dispela hevi i bin kamap insait long 17 yia namel long 1950 na 1969 long wanpela skul (Sir Joseph Bernier Federal Day School), na long wanpela haus klostu long skul em Misin Katolik i bosim. Inap 21 mun polis i bin skelim 236 ripot i stori long pasin nogut sampela man i bin mekim long ol dispela skulmanki, tasol polis i no kotim ol man i bin mekim rong, long wanem, det i stap long pepa bilong kotim sampela i olpela pinis; o sampela bilong ol dispela man ol i lapun o ol i dai pinis; o sampela man, em bipo ol i skulmanki long dispela skul, ol i no save gut long man i bin mekim rong long ol. Nius Maclean’s i tok: “Planti yia i kam i go pinis, olsem na i hatwok long kotim ol dispela man i bin mekim rong, tasol ol dispela yia i no bin tekewe pen na hevi bilong man yet i no gat asua na narapela i mekim pasin nogut long em.”
Painim Meri Long Narapela Kantri
Nau i no hatwok long ol man i lusim Isten Yurop na go raun long hap bilong Westen Yurop, tasol dispela i bin kamapim wanpela samting nogut: Pasin bilong painim meri long narapela kantri. Kirap long 1991 i kam inap nau, ol man i skelim dispela samting i ting, inap olsem 15,000 meri ol i bin lusim Isten Yurop na ol i go sindaun long hap bilong Westen Yurop bilong kamap poroman marit bilong ol man i bin painim meri long rot bilong pas. Planti meri i stap rabis na ol i laik kisim gutpela sindaun, olsem na ol i bekim pas bilong lain i wok bisnis long painim meri bilong ol man. Tasol sori tru, planti taim meri i no kisim gutpela sindaun, em i kisim bikpela hevi tru—em i stap long kantri bilong ol narapela lain, na man bilong em—em i mekim hatpela pasin nogut tru long em. Wanpela meri Polan em i go long Jemani bilong marit. Man i paitim em nogut tru, olsem na meri i ranawe i go hait tupela de long bus long bikpela kol tru. Ais i kukim skin bilong em, olsem na dokta i mas katim na rausim lek daunbilo bilong han kais na lek olgeta bilong han sut. Wanpela nius bilong Inglan (Guardian Weekly) i tok: “Planti lain i wok bisnis long painim meri bilong man i ken marit long em, ol i wok bisnis long narapela samting tu—pamuk. Ol i grisim ol meri long go long narapela kantri na taim ol meri i kamap long dispela kantri, ol i subim ol long wok long wanpela haus pamuk. Sapos ol meri i no laik wok olsem pamukmeri, planti bilong ol i dai—ol dispela lain i kilim ol i dai.”
Sik Bilong Ol Man i Raun
Olsem wanem? Yu save kisim sik bilong bel i tanim taim yu raun long ka, bot, balus samting? Sapos olsem, i no yu tasol i save sik, planti man i save kisim dispela kain sik. Wanpela nius (International Herald Tribune) i tok, long olgeta 10-pela 10-pela man i raun long ka, bot, balus samting, bel bilong 9-pela i save tanim. Ol dok tu i kisim dispela kain sik, na i painim moa yet ol pikinini dok. Na pis i stap long wanpela bot i raun long biksi, sik i painim em tu! Wanem samting i ken helpim dispela hevi? Planti man i save dring marasin ol inap kisim long planti haus marasin. Na i gat sampela samting moa bilong helpim yu olsem: Sapos yu raun long ka o balus samting, nogut yu kaunim buk. Sindaun long wanpela hap bilong ka o balus i no save meknais tumas—long ka sindaun klostu long draiva, na long balus sindaun klostu long wing bilong balus. Na i no gutpela yu lukim ol samting i stap klostu, lukluk i go longwe. Sapos yu no laik mekim olsem, pasim ai bilong yu.
Win i Wok Long Go Nogut Long Frans
Maski ol i wok long stretim sampela samting ol man i mekim bilong bagarapim win, win i wok yet long go nogut na em inap bagarapim tru skin bilong ol planti milion manmeri i save sindaun long Paris na ol narapela biktaun bilong Frans. Bipo smok nogut bilong ol bikpela faktori i as bilong dispela hevi, tasol nau inap 80 pesen bilong smok nogut i save kamap na bagarapim win bilong ol biktaun, em smok i save kamap long ol ka. Long nau planti ka moa i save raun long Frans. Long 1970 inap olsem 12 milion ka i bin raun, tasol nau 24 milion ka i raun, na 3 milion 200 tausen bilong ol dispela ka i raun long biktaun Paris na ol hap klostu long en. Wanpela nius bilong Paris (Le Monde) i tok, nau tasol gavman i skelim dispela hevi na i tok, taim smok nogut i kamap planti long hap bilong Paris, ol man i save dai o ol i mas i go slip long haus sik ol tu i planti, long wanem, ol i kisim sik sotwin samting. Gavman i no strong yet long mekim wanpela samting. Sampela bikman bilong politik i pret, nogut ol i putim strongpela lo long ol ka na long taim bilong eleksen, ol man bilong draivim ka i no laik vot long ol.
Maus Bilong Ol Pikinini i Hevi Long Toktok
Long wanpela klinik long Mains, Jemani, (University Clinic for Communication Disorders) sampela saveman i tok, long olgeta 4-pela 4-pela pikinini i no winim yet 5-pela krismas, maus bilong wanpela i hevi long toktok. Dairekta bilong dispela klinik, em Profesa Manfred Heinemann, em i tok: “Mi kirap nogut long kisim dispela save.” Ol dokta bilong klinik i mekim sampela samting bilong traim sampela pikinini i gat 3-pela na 4-pela krismas na ol i kisim save olsem: Namel long 18 na 34 pesen bilong ol dispela pikinini, maus bilong ol i hevi long toktok. Taim ol i bin mekim wankain samting long 1982, inap 4 pesen tasol bilong ol pikinini i gat dispela hevi. Bilong wanem planti pikinini i gat dispela hevi long nau? Wanpela nius bilong Jemani (Der Steigerwald-Bote) i tok: “Planti famili i lukluk oltaim long televisen na ol i no save toktok planti.” Long planti famili—video, televisen, ol gem bilong kompyuta—olgeta dispela samting i save mekim wok, em wok tru bilong papamama. Ol saveman i tok, maski sampela pikinini i hatwok long toktok, taim ol i pilai long ol gem bilong kompyuta, ol i no hatwok—“wantu ol inap mekim.”