Taim i No Gat Gutpela Samting Bilong Wetim na No Gat Pasin Sori

WANPELA yangpela meri bilong Kanada i gat 17 krismas em i raitim sampela samting i olsem as na em i laik i dai. Sampela as i olsem: ‘Mi pilim olsem mi stap wanpis na mi pret long samting bai painim mi long bihain; mi pilim olsem mi no gutpela olsem ol wanwok; mi pret pait nuklia bai kamap; oson bilong pasim lait nogut bilong san i wok long bagarap; mi no gat gutpela skin, olsem na mi no inap kisim poroman marit​—⁠mi bai stap wanpis tasol; mi ting i stap bilong mi i no gat as tru, olsem na bilong wanem mi wet bilong painim dispela samting; taim mi dai dispela bai pinisim hatwok bilong ol narapela; na narapela i no ken bagarapim bel bilong mi gen.’

Olsem wanem? Ating ol dispela samting i as na ol yangpela i kilim i dai ol yet, a? Long Kanada, “pasin bilong kilim i dai skin bilong ol yet em nambawan as long nau na planti yangpela i dai; lain yangpela i bagarap long ka na i dai, em tasol i bikpela moa.”​—⁠Nius The Globe and Mail.

Ripot bilong Profesa Riaz Hassan bilong Yunivesiti Flindes Bilong Saut Ostrelia i gat het-tok olsem: “Ol i No Stap Longtaim: Ol Hevi i Mekim na Ol Yangpela i Kilim i Dai Ol Yet.” Em i tok: ‘I gat sampela as long sindaun bilong ol yangpela i mekim na dispela i olsem bikpela samting na planti yangpela moa i kilim i dai ol yet. Olsem: Planti yangpela i no gat wok mani; sindaun bilong ol famili long Ostrelia i senis; planti moa i kisim ol drak; planti yangpela moa i pait na bagarapim man; sik bilong tingting; na planti ol i no laik stap fri tasol, nogat; ol i laik traim pasin bilong bosim wokabaut bilong ol yet.’ Ripot i tok moa olsem: Sampela lain i bin skelim tingting bilong ol yangpela na ol i kisim save olsem, ol yangpela i ting ol samting bai go nogut moa yet long bihain na ‘taim planti yangpela i tingim i stap bilong ol na dispela graun long bihain, ol i pret na tingting planti long en. Ol i ting pait nuklia bai bagarapim graun na ol pipia na marasin nogut bai bagarapim wara na win na graun, na olgeta lain bilong graun i lusim pinis ol gutpela pasin bilong yumi man, na ol man i mekim nabaut long ol kain kain samting ol i wokim, na planti man i no gat wok mani.’

Lain Gallup i bin skelim tingting bilong ol yangpela i gat 16 i go inap 24 krismas na ol i tok, sampela samting moa i mekim na ol yangpela i kilim i dai ol yet i olsem: Ol maniman i kisim planti samting moa, na ol rabisman i go rabis moa; planti famili moa i gat papa o mama tasol i stap; ol lain i mekim wok long gan i go bikpela moa; ol man i mekim pasin nogut long ol pikinini; na ol man i ting “i no gat wanpela gutpela samting i ken kamap long bihain.”

Nius Newsweek i tok, long Yunaitet Stets, ‘ol haus i gat gan, na ating dispela em i wanpela bikpela as na ol yangpela i kilim i dai ol yet. Ol i skelim tupela lain yangpela, em wanpela lain i no gat ol sik bilong tingting tasol ol i kilim i dai ol yet, na wanpela lain yangpela ol i no kilim i dai ol yet. Ol i kisim save olsem, dispela ol yangpela i kilim i dai ol yet, ol i gat gan i stap long haus na katres i stap pinis long en. Olsem na dispela tingting olsem gan i stap long haus em i no save bagarapim man, dispela tingting i no gat as bilong en.’ Na yumi tingim planti milion haus i gat gan na katres i stap pinis long en!

Pret na pasin bilong ol man long ol i no tingim ol narapela, dispela inap mekim na ol yangpela i no gat strongpela bel ol i laik kilim i dai ol yet. Tingim dispela: Pasin bilong pait na bagarapim ol yangpela i gat 12-pela i go inap 19 krismas em i bikpela tru, winim inap 2-pela taim ol pasin nogut ol man i mekim long ol narapela man. Nius Maclean’s i tok, ol i kisim save olsem “ol man i save bagarapim planti yangpela meri i gat 14 i go inap 24 krismas, winim ol narapela meri. Planti man i paitim na kilim i dai ol meri, em ol man i tok ol i laikim tumas ol dispela meri.” Orait, wanem samting i kamap long dispela? Ol dispela samting na sampela pret moa i save mekim na “ol dispela yangpela meri i no inap bilip moa long ol narapela na ol i no stap bel isi.” Ol i givim askim long ol meri em man i bin reipim ol, na klostu 33 pesen bilong ol i tok, ol i bin tingting long kilim i dai ol yet.

Wanpela ripot bilong Nu Silan i kamapim narapela tingting na ol yangpela i kilim i dai skin bilong ol yet, olsem: ‘Ol man bilong graun i ting mani kago i nambawan bikpela samting na sapos man i kisim planti mani, gutpela skin, na namba bilong bosim man, ol dispela samting i makim olsem wok bilong em i kamap gutpela. Dispela i save mekim na planti yangpela i pilim olsem ol i no gutpela na ol man i no laikim ol.’ Na nius The Futurist i tok: ‘Ol yangpela i strong long inapim laik bilong ol wantu tasol; ol i laik kisim olgeta samting na kisim hariap. Ol stori bilong televisen ol i laikim tumas, em ol stori nating bilong sampela famili samting. Ol i laik bai i stap bilong ol i olsem bilong ol dispela man ol i lukim long televisen em ol i gat gutpela skin, na klos i gat stail, na planti mani, na nem, na ol i no wok strong bilong kisim.’ Ol dispela samting i no inap kamap tru, olsem na ol i bel hevi na dispela inap mekim na ol i kilim i dai ol yet.

Wanpela Pasin Bilong Lukautim Laip Bilong Ol

Sekspia i raitim tok olsem: “Pasin sori i save mekim isi bel bilong man olsem san i save mekim bihain long ren.” Baibel i tok: “Pasin bilong givim bel bilong yumi long ol arapela, em i no inap pinis.” (1 Korin 13:⁠8) Pasin sori em i bikpela samting long ol dispela yangpela i gat hevi na ol i laik kilim i dai ol yet​—⁠ol i laik tru bai narapela i laikim ol na i toktok wantaim ol. Buk The American Medical Association Encyclopedia of Medicine i tok: “Ol man i laik kilim i dai ol yet, ol i pilim olsem ol i stap wanpis tru, na sapos ol inap toktok wantaim wanpela man i putim gut yau long tok bilong ol na em i isi long ol na pilim hevi bilong ol, sampela taim dispela inap pasim ol long kilim i dai ol yet.”

Ol yangpela i mas i gat man bilong laikim tru ol, na ol i mas pilim olsem ol i pas gut wantaim famili. Long olgeta de i hatwok moa long inapim dispela laik bilong ol yangpela, long wanem, ol man i no gat sori liklik na ol i wok long bagarapim ol samting, na ol yangpela i no inap mekim wanpela samting bilong helpim i stap bilong ol. Sapos papamama i no laikim pikinini, long wanem, famili i bruk na ol i katim marit, dispela inap mekim na yangpela i kilim i dai skin bilong em yet. Na dispela pasin long ol i no laikim pikinini, em inap kamap long kain kain rot.

Tingim ol papamama i stap wan wan taim tasol long haus wantaim ol pikinini bilong ol. Ating papa na mama i givim bel tru long wok mani bilong ol o ol i insait long wanpela spot samting ol pikinini bilong ol i no inap insait long en. Em nau, maski papamama i no mekim wanpela tok, ol pikinini bai pilim olsem papamama i no laikim ol. Wanpela niusman na saveman, Hugh Mackay, em i tok: ‘Nau ol papamama i wok long tingting moa long ol yet. Ol i tingim ol yet tasol inap long ol i ken bihainim yet wokabaut bilong ol. Yumi ken tok strong olsem: Long nau ol man i no gat gutpela tingting moa long ol pikinini. I stap bilong ol man i gat hatwok na ol i tingting tasol long ol yet.’

Na long sampela lain, ol man i ting ol i nambawan ol i no laik ol narapela i ting ol i man bilong skulim na lukautim ol pikinini. Wanpela niusmeri, Kate Legge, em i stori gut long dispela samting olsem: ‘Planti bilong ol man i save laikim wok bilong helpim ol man, ol i laik mekim wok paiaman o wok bilong helpim man i laik bagarap long solwara, winim ol wok bilong skulim na lukautim ol pikinini. Ol i laik insait long ol bikpela wok bilong ol man i gat strongpela bel, olsem wok bilong mekim i dai paia na ol kain wok olsem; ol i no laik mekim ol kain wok olsem ol i mas toktok wantaim ol man o lukautim ol, nogat.’ Na long nau, wanpela bikpela wok em ol i mas toktok wantaim ol narapela na lukautim ol, em wok papa na wok mama. Sapos papa o mama i no mekim gut wok bilong em, dispela i olsem em i no laikim pikinini bilong em. Olsem na pikinini man o pikinini meri bilong yu inap kisim tingting kranki long em yet, na em i no inap toktok gut o sindaun gut wantaim ol narapela man. Nius The Education Digest i tok: “Sapos ol yangpela i no bilip long ol yet, orait ol i no inap pasim tok long mekim wanpela samting bilong helpim ol yet.”

No Gat Gutpela Samting Bilong Wetim

Ol saveman i ting, wanpela bikpela samting i mekim na planti i kilim i dai ol yet, em ol i ting i no gat wanpela gutpela samting bilong wetim i kamap bihain. Wanpela meri (Gail Mason) i save raitim stori long ol yangpela i kilim i dai ol yet long Ostrelia, em i tok: ‘Ol i ting pasin bilong ol yangpela long ting olsem i no gat wanpela gutpela samting bilong wetim, dispela i strongpela samting bilong kirapim ol long kilim i dai skin bilong ol yet, winim pasin bilong i stap bel hevi. Ol i tok, sampela taim bel hevi i as bilong dispela tingting olsem ol i no gat wanpela gutpela samting bilong wetim. Sampela mak moa bilong en i olsem: Sampela taim ol yangpela i bel hevi na tingting planti long i stap bilong ol long bihain, na ol i tingting planti tru long wok mani bilong ol long bihain, na ol i tingim ol samting bilong graun i wok long bagarap na i no gat wanpela gutpela samting ol inap wetim.’

Ol bikman bilong gavman ol i no makim gutpela pasin long mekim tok i tru tasol na i no giaman o stil, olsem na dispela i no save kirapim ol yangpela long mekim stretpela pasin na bihainim lo long wokabaut bilong ol yet. Em nau, ol yangpela i kisim tingting olsem: “Bilong wanem mi mas wokabaut stret long olgeta taim?” Nius Harper’s Magazine i stori long ol yangpela em ol inap save long husat man em i man bilong tupela maus. Nius i tok: ‘Ol yangpela, em ol i save long ol man bilong tupela maus, ol i kaunim gut ol samting​—⁠tasol ol i no kaunim buk, nogat. Samting ol i kaunim gut em ol mak i kamap long pasin bilong ol man bilong graun, em ol dispela man ol yangpela i mas wok wantaim ol bilong kisim wansiling.’ Na ol dispela samting long pasin bilong ol man i kamapim klia wanem samting? Wanpela meri bilong raitim buk, em Stephanie Dowrick, em i tok: “Yumi gat planti buk samting i skulim yumi long wokabaut bilong yumi, winim ol narapela taim bipo. Na yumi gat planti mani na planti save, winim olgeta narapela taim, tasol long olgeta hap bel bilong ol man i stap nogut olgeta.” Na wan wan bikman tasol bilong wok politik na wok lotu ol i stap olsem gutpela piksa. Dowrick i kamapim sampela askim olsem: ‘Olsem wanem yumi ken kisim gutpela tingting, na strong, na olsem wanem yumi inap save long as na yumi mas karim pen na hevi, em samting i olsem i no gat as bilong en? Olsem wanem yumi ken kamapim sori namel long ol man em ol i save tingim ol yet tasol, na ol i bikhet, na ol i mangalim ol samting?’

Yu inap painim bekim bilong ol dispela askim long stori i kamap bihain long dispela, na ating yu bai kirap nogut long ol dispela bekim.

[Blok long pes 6]

Samting i Makim Olsem Ol i Laik Kilim i Dai Ol Yet

• No inap slip gut; no gat laik long kaikai

• Bikpela laik long stap wanpis; planti taim ol i kisim bagarap

• Ol i ranawe long famili

• Bikpela senis i kamap long bilas bilong ol

• Mekim nabaut long drak na/o dring

• Kros na pait

• Ol i toktok long indai; raitim sampela tok long bagarapim ol yet; wokim piksa long pasin pait na planti piksa i makim ol yet i bagarap

• Bel bilong ol i gat tok

• Ol i no gat wanpela gutpela samting bilong wetim i kamap bihain; bel i bagarap; bel hevi; sampela taim ol i krai

• Ol samting bilong ol yet ol i givim long ol narapela

• No inap putim tingting long wanpela samting inap longpela taim

• Les long kisim amamas

• Skelim skelim pasin bilong ol yet

• Mekim pasin pamuk

• Wantu tasol ol i no skul gut; ol i no laik go long skul

• Insait long wanpela lotu i bihainim man o insait long lain raskol

• Bihain long ol i bel hevi ol i amamas tru

Ol dispela tok i kam long buk Teens in Crisis bilong lain American Association of School Administrators, na buk Depression and Suicide in Children and Adolescents, em Philip G. Patros na Tonia K. Shamoo ol i bin raitim

[Ol Piksa long pes 7]

Pasin bilong laikim tru ol yangpela na bel sori long ol, dispela inap helpim ol long amamas tru long laip bilong ol