Pukpuk Bilong Wara i Sol—King Bilong Ol Bikpela Palai Samting
WANPELA MAN LONG PALAU I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
PLANTI lain i gat laik long bosim ol ailan bilong Palau. Spen em namba wan kantri i kirap bosim ol dispela ailan i stap longwe long Filipin inap 890 kilomita long hap is. Bihain, Jemani i kirap bosim ol dispela ailan, na bihain long en Japan i bosim ol. Bihain long wok bos bilong Japan, Yunaitet Stets i kirap bosim dispela hap i go inap long 1994. Long dispela yia Ripablik Bilong Palau i kamap wanpela kantri tru i gat gavman bilong em yet.
Tasol taim ol dispela lain i strong long bosim ol dispela ailan, i gat narapela wok bos bilong ol dispela ailan ol lain i no bin wok long daunim. Wanem wok bos? Em wok bos bilong pukpuk bilong wara i sol—em king bilong ol kain animal olsem ol bikpela palai samting bilong Palau. Tasol long nau, samting nogut i laik painim dispela pukpuk. Ol saveman i tok, “sapos ol i no putim hariap sampela lo bilong lukautim dispela pukpuk, i no longtaim na pukpuk bilong wara i sol bai pinis long Palau.”
Bilong wanem bagarap i laik painim ol pukpuk bilong Palau? Na bilong wanem yumi ken kolim ol olsem king bilong ol kain animal olsem bikpela palai samting?
Maus Bilong En!
Ol saientis i kolim pukpuk bilong wara i sol olsem krokodailus porosus, insait bilong en i olsem “pukpuk em buk i pulap long skin bilong en.”a Dispela nem i makim ol buk i gat grile long en na i stap antap long nus bilong en. Ol dispela buk i olsem tupela kil i kirap long ai na i go long tupela hul bilong nus. Nus bilong en i longpela na em i wanpela bikpela hap bilong skin bilong pukpuk. Skin bilong wanpela pukpuk i dai pinis i stap long haus tumbuna bilong Palau, na wanpela hap bilong het i olsem 40 sentimita!
Taim maus bilong pukpuk i op, yu ken lukim tit i sap nogut tru na taim pukpuk i pasim maus em i pasim strong tru. I gat wanpela samting tasol bilong maus i no strong tumas, em ol masol bilong opim maus. Wanpela buk i tok, sapos man i pasim wanpela raba long maus bilong pukpuk, dispela inap mekim na pukpuk—em longpela bilong en i tupela mita—em i no inap opim maus bilong en.
God i Wokim Em Gut Tru
Het bilong pukpuk i bikpela, na tu, God i wokim gut het bilong en bambai em i ken i stap long wara. Lukluk gut long wanpela pukpuk, na bai yu lukim olsem yau, na ai, na hul bilong nus ol i stap antap tru long het. Ol dispela samting i stap ples klia taim pukpuk i trip long wara. Tasol maski pukpuk i pasim maus, wara bai go insait long en, long wanem, em i no gat mit long bun bilong wasket. Tasol wara i go insait long maus i no inap i go daun long nek, long wanem, wanpela samting long nek i pasim wara. Pukpuk i save pulim win long nus na win i go insait long skin bilong en long baksait bilong dispela samting i pasim wara long go daun long nek, olsem na pukpuk inap pulim win maski wara i pulap long maus.
Olsem wanem? Em inap lukim ol samting insait long wara? Em inap. Taim pukpuk i stap insait long wara, wanpela kain skin i olsem glas i karamapim ai bilong en. Dispela skin i lukautim ai na em inap lukluk yet.
Em i Bikpela Tru
Pukpuk bilong wara i sol i bikpela tru, winim olgeta narapela animal olsem bikpela palai samting. Taim longpela bilong pukpuk man i olsem 3.2 mita, em i bikpela pinis tasol skin i wok long go bikpela yet inap planti yia. Mark Carwardine, em i raitim wanpela buk (The Guinness Book of Animal Records), na em i tok, long wanpela banis bilong lukautim ol animal bilong bus long India, i gat wanpela pukpuk man bilong wara i sol, em longpela bilong en i olsem 7-pela mita!
Ples tru bilong pukpuk, em tu i bikpela. Dispela buk i tok, ol hap pukpuk bilong wara i sol em i save raun long en i bikpela, winim ol hap ol narapela pukpuk i save raun long en. Pukpuk bilong wara i sol i save stap long ol ples hat bilong Esia na Pasifik, kirap long India i go inap long Ostrelia na long ol ailan bilong Palau.
Senis i Kamap
Ples tais bilong ol mangro long ol ailan bilong Palau, em gutpela ples bilong pukpuk i ken hait long san, na stap gut, na kisim planti kaikai long en. Olsem na yumi no kirap nogut long ol dispela pukpuk i laikim ol ailan bilong Palau bilong ol i ken kamapim ol pikinini na i stap long en. Long yia 1963 samting, i gat 1,500 i go inap 5,000 pukpuk long ol dispela ailan.
Tasol long Disemba 1965, senis i kamap long i stap bilong ol pukpuk long Palau. Long dispela mun wanpela pukpuk bilong wara i sol i kilim i dai wanpela man Palau i save kisim pis. Sampela wik bihain, ol i kisim dispela pukpuk na putim em long wanpela hap ol man i ken lukluk long en. Ol man i kros nogut tru long dispela pukpuk, na ol i kilim em i dai.
Ol i Laik Pinisim Ol Pukpuk
Tupela saveman bilong pukpuk em Harry Messel na F. Wayne King, ol i tok, i no longtaim bihain long dispela hevi i bin kamap, ol bikman bilong ples ol i kirapim ‘wok bilong pinisim olgeta pukpuk long Palau, maski ol i stap long wanem hap. I olsem ol i pait long ol pukpuk.’ Ol bikman i tok, ol bai givim mani long ol man i kilim pukpuk, na ol i putim ol umben na mekim wok long ol bot bilong kisim ol pukpuk. Kirap long 1979 i go inap long 1981, ol man bilong kisim ol pukpuk i sutim 500 i go inap 1,000 pukpuk. Ol i rausim skin bilong ol na salim skin bilong kisim mani.
Ol i laik kisim ol pukpuk i bikpela pinis, long wanem, skin bilong ol i bikpela. Tasol long olgeta taim ol i kilim wanpela pukpuk meri i bikpela pinis, ol i pasim rot bilong 1,000 pikinini pukpuk i ken kamap, em pukpuk meri bai kamapim taim em i stap laip. Olsem na namba bilong ol pukpuk i go daun. Long 1992 samting, Messel na King i kisim save olsem “i gat 150 samting pukpuk tasol i stap long Palau.”
Tru, ol man i mas was gut long ol pukpuk bilong wara i sol, long wanem, ol inap kilim i dai man. Tasol man bilong raitim buk, em Carwardine, em i tok: “Ol samting nogut ol pukpuk i mekim long yumi i liklik samting tasol sapos yumi skelim wantaim bikpela hevi yumi bin putim long ol.”
Long 1997 ol i kamapim wanpela pak (Ngardok Nature Reserve) bilong lukautim ol animal. Maski ol i no kamapim dispela pak bilong lukautim ol pukpuk bilong wara i sol, ol i kisim helpim long en. Ol pukpuk i save hait na kamapim ol pikinini long ples tais i raunim raunwara Nadok.
Tru, ating yu no laik prenim wanpela pukpuk bilong wara i sol, tasol em i wanpela gutpela animal, a?
[Futnot]
a Ol i kisim tok porosus long wanpela tok Grik olsem porosis, insait bilong en i olsem “buk,” na ol i kisim hap tok osus long tok Latin, insait bilong en i olsem “pulap long.”
[Blok long pes 17]
KRAI GIAMAN BILONG PUKPUK
Wanpela kain tok olsem man i krai olsem pukpuk, insait bilong en i olsem, man i krai o tok sori long narapela, tasol em i giaman long mekim olsem. Tasol bilong wanem ol i sutim dispela kain tok long ol pukpuk? Buk The International Wildlife Encyclopedia i tok, ating ol man i save tok olsem, long wanem, wara i save stap oltaim long ai bilong ol pukpuk. Olsem na ‘wara i stap long ai inap pundaun i go daun. Na tu, i olsem oltaim pukpuk i save lap, na ating dispela tupela samting i mekim na pukpuk i gat nem olsem man bilong giaman.’
[Blok/Ol Piksa long pes 17]
PUKPUK O ALIGETA?
Pukpuk na pukpuk ol i kolim aligeta i narapela narapela kain olsem wanem? Tit bilong tupela i no wankain. Taim pukpuk i pasim maus, yu inap lukim namba 4 tit i bikpela na i stap ples klia ausait long tupela sait bilong wasket i stap daunbilo. Tasol wasket bilong aligeta i karamapim dispela tupela tit.
[Ol Piksa]
Pukpuk
Aligeta
[Kredit Lain]
F. W. King photo
[Ol Piksa long pes 16]
Lukim tit bilong en!
[Kredit Lain]
Kisim long Koorana Crocodile Farm, Rockhampton, Queensland, Australia
© Adam Britton, http://crocodilian.com
[Piksa Kredit Lain long pes 15]
Kisim long Australian International Public Relations