Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Skul na Namba Bilong Ol Bebi i Dai
Wanpela ripot (The State of the World’s Children 1999—Education) bilong lain United Nations Children’s Fund i tok: “Bilong ol pikinini long olgeta hap inap i go long komyuniti skul long yia 2010, ol gavman i mas tromoi inap 7 bilion dola moa long olgeta yia insait long 10-pela yia. Mani ol man bilong Yurop i tromoi bilong baim aiskrim o mani ol Amerika i tromoi bilong baim ol samting bilong penim pes long wanpela yia, em i bikpela moa long 7 bilion dola.” Nius The Times of India i tok, long India inap 66 pesen tasol bilong ol man, na inap 38 pesen bilong ol meri i bikpela pinis ol i save long rit rait. Long ol hap em planti meri i go long komyuniti skul, namba bilong ol bebi i save dai i go daun. Long provins Kerala long sauten India, yumi inap lukim gutpela samting dispela kain skul i bin kamapim. Long dispela hap, inap 90 pesen bilong ol manmeri i save long rit rait, na “namba bilong ol bebi i save dai i daun tru, winim ol narapela kantri i no gat planti mani.”
Ol i Resis Long Aiskrim
Nius Delo bilong Lublana i tok: “Ol papa bilong stua ol i wok strong long pulimapim bokis ais bilong ol long aiskrim, long wanem, ol man bilong Slovenia ol i laik baim planti kain kain aiskrim.” Nius i tok, planti man moa long Slovenia ol i laik kaikai aiskrim. Ol man i wokim aiskrim long dispela hap, ol i tok, nau ol i save salim planti aiskrim moa (22 pesen) long wanpela yia. Dispela bai mekim na olgeta wan wan man bilong Slovenia bai kaikai inap 4.3 lita aiskrim long wanpela yia, na bihain ol bai winim ol man bilong Westen Yurop em ol i save kaikai inap 5.5 lita aiskrim long wanpela yia. Tasol long Yurop, lain i kaikai planti aiskrim winim ol narapela lain, em ol Swiden. Wanpela lain (Euromonitor) i skelim ol samting ol man i baim, ol i tok, olgeta wan wan man bilong Swiden ol i save kaikai inap 16 lita aiskrim long wanpela yia. Ol Amerika i save kaikai planti aiskrim winim ol narapela kantri long graun. Olgeta wan wan man bilong Amerika, ol i save kaikai inap 20 lita aiskrim long wanpela yia.
Tuptup, Mani, na Bikbus
Ol i wokim planti (80 pesen) tuptup bilong botol wain long skin bilong wanpela diwai ol i kolim kork-ok, em i save kamap long sauten Spen na Potugal. Long olgeta 9-pela 9-pela yia, ol fama i save rausim skin bilong ol dispela traipela diwai. Dispela diwai tasol i save kamapim gen nupela skin. Nius Guardian Weekly bilong Mansesta, long Inglan i tok, inap planti handet yia ol man i bin wokim ol tuptup long dispela diwai, tasol dispela wok i laik pinis, long wanem, long nau planti ol i mekim wok long tuptup ol i wokim long plastik. Sapos ol i no wokim moa ol tuptup long diwai kork-ok, ating ol bai katim na rausim ol dispela diwai na planim ol samting ol i ken kisim bikpela mani long en. Ol man bilong lukautim ol samting bilong graun, ol i pret olsem ol dispela diwai em planti pisin i save stap long en na kisim kaikai long en ol bai pinis. Nius i tok: “Ol dispela diwai i save helpim inap 42 narapela narapela kain pisin long i stap laip. Ol i helpim tu wanpela kain tarangau (Spanish imperial eagle) em i wok long pinis nau. Em i save wokim haus long ol dispela diwai, na inap 260 tasol i stap yet.”
Bung Bilong Planim Man i Pinisim Mani
Nius Times of Zambia i tok: “Pe bilong ol samting i go antap tru, tasol . . . pe bilong bung bilong planim man i go antap moa.” Long planti hap bilong Afrika, long Sambia tu, ol i save surikim taim bilong planim man bambai ol pren na wanblut i stap longwe ol i ken insait long pasin bilong krai sori long man i dai pinis inap wanpela wik samting. Planti taim ol man i kam bung, ol i ting famili i krai sori ol i mas givim ples slip na kaikai long ol. Ol i ting tu olsem dispela famili i mas givim mani long ol man i sot bilong ol i ken baim rot bilong ol long i go bek long ples bilong ol. Kain bung olsem bilong planim man i mekim na famili i krai sori ol bai stap rabis moa yet. Nius i tok: “Long nau, ol man i mas tromoi bikpela mani moa long bung bilong planim man, long wanem, planti man i save kam bilong krai sori na ol i no mekim wanpela samting bilong helpim famili.” Nius i tok, i gutpela long planim man hariap bambai famili i krai sori ol i no karim bikpela hevi tumas.
Rot Bilong Grinpela Ti Long Daunim Sik Kensa
Ol saveman i kisim save olsem ol man i save dring grinpela lip ti, planti bilong ol i no kisim sik kensa, na dispela ti i bin helpim ol animal tu. Nius Science News i tok, i no longtaim i go pinis na ol saveman long Yunivesiti Bilong Pedu long Indiana, Yunaitet Stets, ol i kisim save long wanpela as bilong dispela samting. Long grinpela lip ti i gat marasin EGCg (Epigallocatechin gallate) i save pasim rot bilong wanpela kain protin em ol sel bilong kamapim sik kensa i mas kisim bilong kamap planti. Marasin EGCg i no save mekim olsem long ol sel i no gat sik. Blakpela lip ti, em planti man (80 pesen) bilong dring ti ol i save laikim, i gat liklik marasin EGCg tasol long en. Ol saveman i tok, ating long dispela as blakpela ti i no mekim bikpela wok olsem grinpela ti bilong pasim protin i helpim wok bilong ol sel i save kamapim sik kensa, em ol saveman i bin kamapim long glas bilong laboritori.
Dok i Kaikaim Ol Pikinini
Wanpela nius (UC Berkeley Wellness Letter) i tok, planti taim ol dok i save kaikaim ol liklik pikinini long Yunaitet Stets. Tasol nius i tok, planti taim i gat rot bilong pasim dispela samting. Bilong mekim olsem nius Wellness Letter i tok, famili i laik kisim dok, papamama i mas makim wanpela pikinini dok i gat gutpela pasin. Bihain ol i mas rausim bol bilong em bambai em i no inap kamapim pikinini, na long gutpela pasin ol i mas strong long skulim em long harim tok na long mekim gutpela pasin long ol man, na mekim olsem moa yet long ol pikinini. Nius Wellness Letter i tok: “Maski dok i gat pasin isi, yu no ken ting em bai amamas long nupela bebi i kamap long famili o em bai mekim gutpela pasin long liklik pikinini. Stretim rot na i gat man i was long ol pikinini.” Ol man i mas lainim ol pikinini olsem ol yet ol i no ken i go klostu long ol dok. Larim papa bilong dok em i kisim dok i kam klostu long yu. Toktok wantaim dok, na brukim han na larim dok i smelim han. Sapos dok i kros na i singaut, stap isi na no ken tanim na ranawe. Nius Wellness Letter i tok: “Ol dok bai mekim wankain pasin olsem ol weldok, ol bai raunim na kaikaim samting i ranawe long ol.”
Sanda Bilong Tren?
Ol bikman bilong trenspot long Frans, ol i stori long nupela sanda bilong daunim smel nogut bilong ol tren i save raun aninit long graun long Paris. Wanpela lain bilong nius (Reuters) i tok, ol i givim nem Madlin long dispela sanda, em nem bilong wanpela tren-stesin, na ol i putim dispela sanda long ol marasin bilong klinim ol tren samting. Dairekta bilong ol tren na tren-stesin, em Jacques Rapoport, em i tok, inap 5-pela yia ol i bin wok na kisim save bilong kamapim dispela sanda. Em i tok: “Mipela i laik kamapim smel i swit na i no strong tumas, na smel i mas i stap inap 2-pela wik, na em i mas mekim na ol manmeri i ting ol tren i klin na stap gut.” Ol bikman bilong ol tren na tren-stesin ol i laik Madlin i mas kamapim smel bilong “ples, bikbus, plaua, na prut.”
Eksasais Bilong Helpim Man na Em i No Ken Pundaun
Nius The New York Times i tok: “Long olgeta 3-pela 3-pela manmeri i winim 65 krismas, wanpela i save pundaun inap wanpela taim long wanpela yia, na planti ol i kisim bagarap olsem bun bilong lek i bruk long antap tru na i no kamap gutpela olsem bipo.” Taim yumi kamap lapun, skin bilong yumi i no inap pilim gut moa olsem yumi sanap na wokabaut stret o nogat, olsem na sampela taim ol lapun i save pundaun. I no longtaim i go pinis, na ripot bilong wanpela yunivesiti (University of Connecticut School of Medicine) i kamapim olsem pasin bilong mekim oltaim ol eksasais, olsem sanap long wanpela lek o wokabaut antap long plang, dispela bai helpim ol lapun na bai ol i no ken pundaun planti taim. Tasol Gina Allchin bilong wanpela lain (Sullivan & Cromwell corporate fitness center) bilong helpim ol man long eksasais, em i tok, pastaim i gutpela long mekim isi isi ol eksasais inap 10-pela minit tasol, na inap 2-pela o 3-pela taim long wanpela wik. Em i tok: “Maski i no luk olsem, tasol dispela kain eksasais i hatwok na em inap pinisim tru strong bilong yu, na mekim skin i pen sapos yu abrusim mak bilong yu.”
San i Hat Long Olgeta Hap
Nius Science News i tok, long 1998, san i hat tru, winim ol narapela yia bihain long yia 1860. Ol saveman i ting, hat bilong graun i go antap na i winim averes bilong hat bilong graun namel long 1961 i go inap long 1990 inap 0.58 digri Selsias. Nius i tok: ‘Ol saveman i save tingting planti long ol liklik senis tru i kamap long hat bilong graun, ol i ting hat bilong graun long yia i go pinis i go antap tru.’ Nius i tok tu olsem bihain long 1990, 7-pela yia i bin hat tru winim ol narapela yia long bipo, na ol 10-pela yia i bin hat moa na winim ol narapela yia, ol i bin kamap bihain long 1983. Jonathan Overpeck (bilong wanpela lain U.S. National Oceanic and Atmospheric Administration) em i tok, insait long laspela 20 yia, san i hat tru winim ol narapela yia insait long 1,200 yia. Wanpela lain (The World Meteorological Organization) i tok, long noten Yurop na long Esia tasol dispela samting i no bin kamap. Taim bilong san long sauten Yunaitet Stets i hat nogut tru, na long Jun san i hat tru long sentral Rasia, na long dispela as winim 100 manmeri i dai na ol bikpela paia i kirap.