Yanıklar Hakkında Bilmeniz Gereken Şeyler
BU GERÇEĞE inanmak güçtür, ama Amerka’da bazı yıllar hemen hemen 12.000 kişi aldığı yanıklar yüzünden ölüyor ve 100.000 kişi hastanelik olacak kadar ciddi şekilde yanıyor. Yanıklar konusunda bir uzman: “Her ne kadar insanların çoğu farkında değilseler de, yanıklar aslında salgın durumdadır” dedi. Haziran 1979 tarihli Reader’s Digest mecmuası şu hayret verici iddiada bulundu: “Yanıklar şimdi 40 yaşın altındakiler için başlıca ölüm nedenidir ve her yaşta insanlar için ölüme yol açan başlıca üçüncü etkendir.”
Bunun hiçbir zaman başınıza gelmeyeceğini düşünebilirsiniz, ama istatistikler sizin de bir yanığın kurbanı olabileceğinizin ihtimal dahilinde olduğunu gösteriyor. Eğer bir yeriniz yanarsa, bu, herhalde başınıza, sizi uyarmaksızın aniden gelecektir. O zaman ne yapmalısınız? Zararı azaltmak, hatta hiçe indirmek için bir şeyler yapabilir misiniz?
Evet, yapabilirsiniz.
Soğuk Yanıklara İyi Gelir Mi?
Temmuz 1976 tarihli Burns (Yanıklar) dergisinde çıkan bir başmakale şunları söyledi: “Yanık almış birçokları çok az ilk yardım görerek veya hiç ilk yardım görmeksizin hastaneye geliyorlar. Yanıkların hemen yeterli derecede soğutulmasının hastane içinde ve dışında yararlı olan tek yöntem olduğuna dair deliller artmaya devam etmektedir.”—(İtalikler tarafımızdan).
İlk yardım yayınları, 1960’lara kadar bu basit tedavi yöntemini genellikle önemsemediler. Hatta, bazı insanlar yanıklara soğuk uygulamamak gerektiğini söylediler, çünkü onlara göre, bu ısıyı daha da derine indirecekti. Bugün bile birçok kimse alınan bir yanığı hemen soğutmanın ne kadar önemli olduğunun farkında değildir. Her nedense bu vurgulanmıyor. Bir yanık kurbanı şunu anlattı: “Yanık merkezindekiler, yanığın önlenmesi ve ilk yardım hakkında çok şey söyler, ama hatırladığım kadarıyla soğuk su veya buz kullanmakla ilgili hiçbir şey ilgili hiçbir şey söylemezlerdi.”
İlginç bir gerçek olarak Dr. Alex G. Shulman 1960 yılında The Journal of the American Medical Association dergisinde yanıklar için soğuğun kullanılmasının “eski uluslar tarafından bilindiğini, oysa şimdi doktor olan ve olmayanlar tarafından görmezlikten gelindiğini” yazdı. “Her ne kadar edebiyatta buna dağınık yerlerde değinilir ve bu tedavi yöntemi hep övülürse de, günümüzde bu yöntem genellikle kullanılmıyor. Gerçekte doktorların çoğu ‘bu yapılmaz’ diyor, ama hiç kimse bunun gerçek nedenini bilmiyor.”
Kazaya uğradıklarında birçoklarının bu ilk yardım tedbirinden haberi yoktur. Bu sebepten bazıları, bu ilk yardım yöntemi uygulanmış olsaydı, yaralarının bu kadar vahim olup olmayacağını merak etmişlerdir. Family Safety dergisinin yeni çıkan bir sayısında şöyle deniyor: “Soğuk su, yanık alındığından sonra uzun zaman devam edebilen dokunun tahribatını durdurur.”
Soğuğun Değeri
Yanıklara soğuk uygulanması konusunda Dr. Omero S. İung ve Franklin V. Wade’in sözleri, 22 Temmuz 1966 tarihli “Uyanın!” (İngilizce) mecmuasında şöyle iktibas edildi: “Bir yanık alındığında bütün zarar derhal oluşmaz. Patolojik süreç devam eder . . . . Yanığa soğuk uygulamasının bu olayların seyrini yavaşlatacağına hatta durdurabileceğine inanmaktayız.”
Yanıkları başarıyla tedavi eden Dr. Stephen R. Lewis şöyle dedi: “Sadece el veya ayakta meydana gelen küçük yanıklar için genel planımız bunları on beş dakika boyunca buzlu suya batırmaktır. Bu acıyı hafifletmeli ve bunu genellikle yapar. . . . . On dakika sonra yanık yeri sudan çıkar ve buzlu suyun dışında acı tamamıyla kaybolana kadar onu tekrar batır ve çıkar. Buz kullanılırsa, bu genel olarak üç saatlik bir süre içinde tamamlanır.”
“Uyanın!” mecmuasında bu konuda bir makale yayımladıktan sonraki aylarda bu tedavi yöntemini uygulayıp iyi sonuçlar alan okuyuculardan takdir dolu mektuplar alındı. Kalifornia’daki bir anne şöyle yazdı:
“Bir Pazar günü oğlum arabasının amortisörlerine kaynak yapmaya karar verdi. Hidrolik silindirlerin fazla ısınıp patlaması sonucu vücudunun üst kısmının tümü kaynar suyla kaplandı. Aklıma gelen ilk şey okuduğum bu makaleydi. En iyi şeyin soğuk su olduğunu hatırladım ve kocam onun üzerine soğuk su dökmeye devam ederken bunun doğru olup olmadığını tespit etmek için söz konusu makaleye baktım. Ondan sonra doktoru çağırdım . . . .
O, bana tedavi hakkında başka hiçbir teklifte bulunmadı. . . . . Oğlum hâlâ şok durumunda olduğu için onun üzerine buzla soğutulmuş havlular koymaya devam ettik ve o, o kadar çok ısı saçıyordu ki havlular bir dakika içinde ısınıyordu. Kısacası, ertesi gün onun görünüşü dehşet vericiydi, yüzünde ve kollarında kocaman kabarcıklar çıkmıştı. Ama bir hafta içinde onun her yerinde pembe dokular meydana geldi; inanılmaz bir şeydi. Soğuk suyun bunda büyük rolü olduğunu biliyorum.”
Başka bir mektup Michigan’da (ABD) yaşayan bir çiftten geldi. Kadın şunu anlatıyor:
“Kocam, Pazar günü [Yehova’nın Şahitlerinin bir toplantısında] patateslerin son yığınını ezerken istemeyerek göğsü, yüzü ve kolunun üzerine kaynar su döktü. Üst giysi çıkarıldı ve kardeşler ‘Uyanın!’ mecmuasında yanıklar hakkında çıkan makalenin verdiği bilgileri kullanarak yanık yerlerine buz koydular. Oldukça uzun bir zaman buna devam ettiler. Onu arabayla eve götürdüm ve ağrılar kaybolana kadar soğuk su ve buz tedavisine devam ettim. Doktor için kalan tek şey yanık yerlerine bakmaktı.”
Soğuğun hemen uygulanması, yanıkların derinleşmesini herhalde durdurur ve onların daha derin ve ciddi yaralar olmaya doğru gelişmesini önler. Dr. Shulman bunu şöyle anlattı: “Edindiğim tecrübeler, daha sonraları uygulanan tedavi ne olursa olsun, buzlu su tedavi yönteminin uygulandığı hastaların bu yöntemin uygulanmadığı kişilerden çok daha iyi durumda olduklarını gösteriyor.”
Bununla beraber, çok vahim yanıklar alınmışsa, bu yöntemi uygulamakta ihtiyatla davranılmalıdır. Vücudun büyük bölgelerine uygulanan soğuk fazla ise bu, vücut ısısını çok fazla azaltabilir ve şok durumunu meydana getirebilir.
Acil Hallerde Su Kaybını Karşılamak
Yarım saat içinde tıbbi yardım elde edilemezse, su kaybından şok durumunu önlemek için bir yanık kurbanına tuz ve karbonat (sodyum bikarbonat) ile yapılan bir solüsyon içirilmelidir. Bir litre suya bir çay kaşığı tuz ve yarım çay kaşığı karbonat karıştırılır. Bu solüsyon, yanmış kişinin vücudunun kaybetmekte olduğu sıvıya benzeyecektir.
Geçmiş zamanlarda yanık olaylarında meydana gelen şok durumlarına karşılık vermek için kan nakli tavsiye edilmişti. Fakat Current Therapy 1972 adlı tıp kitabında şunlar söyleniyor: “Direkt kan kaybına yol açan başka yaraları olan hastalar hariç, böyle hastalara kan nakli gerekmez.”
Tedavide Kaydedilen Mükemmel Aşamalar
Ta 1963’te İndustrial Medicine and Surgery dergisi, geniş yanıklar hakkında şunu söyledi: “Kaydedilen başarılar daha çok hayatın uzatılmasında görülür ve genel olarak hayatta kalma oranına yansıtılamaz. Yanık sonucu ölme oranında geçen 50 yıl boyunca önemli bir değişiklik olmamıştır.”
Birçok yıl boyunca yanık kurbanlarını tedavi etmekte karşılaşılan sorunlar anlaşılamaz görülüyordu. Hastalar, onlara yardım etmek için harcanan çabalara rağmen genellikle ölüyorlardı. Bu nedenle sayısı az doktorlar, yanık hastalarına bakmak için gereken vakti harcama eğilimi göstermediler ve maalesef yanık konusunda hemen hemen hiçbir araştırma yapılmadı. Örneğin, 1960’a kadar ABD’de ciddi yanıklar alanlara bakmak için sadece bir tek merkez vardı.
Bugün ise, ABD’deki 7000’den fazla hastanenin aşağı yukarı 200’ünün yanık almış olanların bakımına ayrılmış birer bölümü vardır. Bundan başka, yanık konusunda uzman olan büyük bir kadronun bulunduğu özel donatılmış takriben 15 yanık merkezi vardır. Yanık kurbanları, bugün yanıkları tedavi etmek için atılan önemli adımlara müteşekkir olabilirler.
1960’ların ortasında yanık yaralarındaki enfeksiyonu kontrol etmekte büyük bir aşama kaydedildi. Canlı dokulara zarar vermeden bakteri gelişmesini önleyen sulandırılmış bir gümüş nitrat solüsyonu uygulanmaya başlandı. O sıralarda enfeksiyolara karşı savaşmak için gümüş sülfidiazin ve başka sülfat bileşimleri olan yeni merhemler başarıyla kullanılmaya başlandı. Aralık 1978 tarihli Burns (Yanıklar) dergisi, Çin’de yanıklara karmaşık nitelikli bir bitki özünün uygulandığını ve bunun iyi bir antibakteriel etkisi olduğunu söylüyor.
Geçen yıllarda yanık hastalarının büyük çapta besin ihtiyacını ve su kaybını karşılamak için de büyük aşamalar kaydedildi.
Deri transplantasyonu yöntemlerinde de gelişmeler oldu. Yaralının vücudunun zarar görmemiş kısımlarından alınan deriler şimdi delme ve germe suretiyle büyük ölçüde genişletilebilir ve daha sonra yanık yere bir ağ gibi kaplanabilir. Yanık yerlerin geçici olarak kaplanması için domuz derisi veya insan cesetlerinin derisinin kullanılması olağan haldedir. Aynı zamanda, amniyotik dokular ciddi yanıklar için bir giysi olarak kullanılmaktadır ve hayvan dokularından suni bir cilt yapmakta aşamalar kaydedildiği görülmektedir.
Kaydedilen bu aşamalar dolayısıyla, vücutlarının yüzde 50’sinden fazlasında derin yanıklar bulunan kişilerin bile, yanıkları ele almak için donatılmış bir merkezde tedavi görmeleri halinde hayatta kalma ihtimalleri büyüktür. Tabiî bir yanma tehlikesinden kaçınmak ne kadar daha iyidir! Yanıklar konusundaki uzmanlar yanma kazalarının yüzde 50’sinin veya daha fazlasının önlenebileceğini söylüyorlar. Bizim bu konuda alabileceğimiz bazı basit tedbirler vardır.
Önlem
Her şeyden önce sigara içiyorsanız, bundan vazgeçmeniz akıllı bir harekettir. Ocak 1976 tarihli Burns dergisinde şöyle dendi: “Ateşin en çok görülen nedeni olarak kibrit ve tütüne dikkat çekilmiştir.” Ve bir yanık merkezinin müdürü, Dr. Carlos Silva ciddi yanıkların en çok görülen tek nedeninin yatakta sigara içmek olduğunu söyledi. Bir yanık kurbanı şöyle anlattı: “Tedavi gördüğüm yanık merkezinde bulunan 18 hastanın hiç değilse üçü veya dördü sigara içerken yanmıştı.”
Böyle olmakla birlikte istatistikler, yanıkların en çoğunun nedeninin ateş değil, sıcak sıvılar olduğunu gösteriyor. Kaynar sudan yananlar çoğu kez küçük çocuklardır. Oysa, sıcak sıvılar daima onların erişemediği yerde bulunmuş olsaydı, banyonun sıcak suyuyla tek başına bırakılmamış olsaydı, sıcak sıvının bulunduğu bir tencerenin sapı fırının kenarından çıkmış durumda bırakılmamış olsaydı, vb. yanıkların çoğu önlenebilirdi.
Akıllı bir tedbir, su ısıtan cihazlarınızın ısısını, musluktan akan suyun hiç kimseyi yakmayacağı ölçüye ayarlamaktır. ABD hükümeti, 1979 yazında kamu binalarında suyun ısısının 41°’yi aşmasını yasakladı. Verilen bu örnek, sadece değerli enerji tasarrufu sağlamakla kalmaz, evinizde ciddi bir yanma kazasını da önleyebilir.
Esasen, sorun bir ileriyi görme, bir ihtiyat meselesidir. Bir kamu binasına girdiğiniz zaman yangın halinde nasıl çıkacağınızı düşünün. İnsanlar hemen hemen daima girdikleri yoldan çıkmaya çalışırlar ve bu sıkışıklığa ve ölüme yol açar. Birkaç yıl önce Şikago’nun İroqurois Tiyatrosunda meydana gelen felakette 10 çıkış yolu varken sadece üçü kullanıldı: 575 kişi öldü!
Eviniz hakkında ne denilebilir? Evinizde bu gece yangın çıkarsa, onu nasıl terk edersiniz? Bir pencere genellikle en iyi kaçış yoludur, özellikle geceleyin uyandığınız zaman! Bir itfaiye eri şu öğüdü verdi: “Bu akşam odana girersen, gözlerini kapat ve bağla ve pencereye kadar yolunu bulmaya çalış. Oraya geldiğin zaman onu açabilip açamadığını dene.” Yangın halinde hayatınız bunu çabuk yapabilmenize bağlı olabilir.
Hepimiz yanmayı önlemenin daha çok bilincinde olursak ve yanık alındığında onları derhal tedavi etmeyi bilirsek, daha az kişi ciddi yanıkların kurbanı olacaktır.
[Sayfa 19’daki çerçeve/resimler]
YANIKLARI ÖNLEMEK İÇİN
Yatakta sigara içmeyin
Tencere sapı fırının hizasından dışarıda olmasın
Su ısıtan cihazları çok yükseğe ayarlamayın
[Sayfa 17’deki resim]
Yanıklara karşı hemen buzlu su kullanın