Xana Misava Yerhu Yi Njhani Namuntlha?
LOKO u ri wa khale lerova u kota ku tsundzuka 1945 xana u vone ku hundzuka ko karhi hi mimpimanyeto ni mahanyelo? Timiliyoni ti tekelele “mahanyelo lamantshwa,” lama ku vuriwaka leswaku ma ku nyika ntshunxeko lowu engetelekeke. Kambe vuyelo hi byihi?
Wanuna un’wana wa 70 wa malembe loyi a tirheke eVuthwini ra le United States hi nkarhi wa nyimpi ya vumbirhi ya misava u te: “Hi va-1940, a ku tshembaniwa swinene, naswona vaakelani a va pfunana. Laha a hi tshama kona eCalifornia, a hi nga boheki ku lotlela tinyangwa ta hina. A ku ri hava vugevenga bya le switarateni, naswona eswikolweni a ku ri hava madzolonga ya matlhari. Ku sukela enkarhini wolowo ku tshembana swi hele hi laha ku heleleke.” Xana xiyimo xi njhani namuntlha exiphen’wini xa n’wina xa misava? Ku vikiwa leswaku eDoroba-nkulu ra New York, hafu ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi va le henhla ka 14 wa malembe hi vukhale va rhwala matlhari. Eswikolweni swin’wana ku tirhisiwa swinun’hwetela-nsimbhi hi xikongomelo xo sivela mikwana, switsema mabokisi, ni swibalesa leswaku swi nga ngheni. Lembe rin’wana ni rin’wana kwalomu ka miliyoni yin’we ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi eUnited States va va ni makhwiri, naswona un’we eka vanharhu va lava u susa khwiri. Vana va kondlo-a-ndzi-dyi lavatsongo ana se i vamanana—vana va kuma swihlangi.
Mintlawa leyi nga ni nkucetelo lowukulu ya vusodoma ni ya ku tekana ka vavasati yi seketele mahanyelo ya yona swinene lerova vanhu vo tala swinene va ya amukerile, naswona va hanya ha wona. Kambe, vona ni van’wana, va khome nghavitla ya vuvabyi ni rifu hikwalaho ka mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu, yo kota AIDS. Ntungu wa AIDS wu hangalake ni le ka vanhu lava endlaka rimbewu ra ntumbuluko ni ka lava va tirhisaka swidzidzirisi hi ndlela yo biha. Yi pfule budula ra rifu eAfrika, eYuropa, ni le Amerika N’walungu. Naswona ku hlaya i ku xurha.
Buku leyi nge A History of Private Life yi ri: “Madzolonga, vudakwa, swidzidzirisi: leswi i swikombiso-nkulu swa mahanyelo lama humeke endleleni ya vanhu va le Sweden.” Xiga xexo xa tirha ni le matikweni yo tala ya le Vupela-dyambu. Hi ku hohloka ka mimpimanyeto ya vukhongeri, mahanyelo ya hohloke swinene ni le ka vafundhisi lavo tala.
Ku Tirhisiwa Ka Swidzidzirisi Hi Ndlela Yo Biha—Enkarhini Wa Khale Ni Wa Sweswi
Le ndzhaku hi va-1940, ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha a swi nga tiviwi hi laha ku heleleke eka mani na mani le matikweni ya le Vupela-dyambu. Ina, vanhu a va twa hi ta morphine, xirivatisi, ni khokheyini, kambe a ko va ntlawanyana wutsongo swinene lowu a wu tirhisa swidzidzirisi leswi hi ndlela yo biha. A ku ri hava tingwenya ta swidzidzirisi kumbe vaxavisi va swona lava hi va vonaka namuntlha. A ku nga ri na vaxavisi va swidzidzirisi etikhonweni ta switarata. Xana xiyimo xi njhani sweswi hi 1995? Vo tala va vahlayi va hina va yi tiva nhlamulo hi ku ya hi mintokoto ya laha va tshamaka kona. Ku dlaya loku fambisanaka ni swidzidzirisi i swakudya swa siku na siku emadoroba-nkulu yo tala lama tivekaka emisaveni. Van’watipolitiki ni vaavanyisi va lawuriwa hi tingwenya letikulu ta swidzidzirisi leti nga lerisaka ku dlayiwa ka munhu wihi na wihi la nga ni vulawuri la nga riki na ntirhisano. Matimu ya sweswinyana ya le Colombia ni timhaka ta rona leti fambisanaka ni swidzidzirisi i xikombiso xa leswi.
Ntungu wa swidzidzirisi wu mbumburhela 40-000 wa vutomi lembe na lembe le United States ntsena. Kunene xiphiqo xexo a xi nga ri kona hi 1945. Kutani a swi hlamarisi leswaku endzhaku ka makume ya malembe tihulumendhe a ti ri eku ringeteni ku herisa ku tirhisiwa loko biha ka swidzidzirisi, Patrick Murphy, khale ka khomixinara wa maphorisa wa Doroba-nkulu ra New York, u tsale xihloko eka Washington Post xi ri ni nhloko-mhaka leyi nge “Nyimpi Yo Lwa Ni Swidzidzirisi Yi Herile—Swidzidzirisi Swi Hlurile”! U vula leswaku “bindzu ra swidzidzirisi . . . sweswi ri le xikarhi ka mabindzu lama humelelaka swinene [eUnited States], ri ni mimbuyelo leyi nga fikaka eka $150 wa magidi ya timiliyoni [R545 wa magidi ya timiliyoni] lembe leri.” Xiphiqo i xikulu naswona xi tikomba xi nga tlhantlheki. Vanhu lava tirhisaka swidzidzirisi hi ndlela yo biha va ya va engeteleka, naswona kukota vubihi byin’wana ni byin’wana vanhu va kona va godzomberiwa. I bindzu leri tshegaka ikhonomi ya matiko yo hlayanyana.
John K. Galbraith, profesa wa ta bindzu, u tsale ebukwini yakwe leyi nge The Culture of Contentment a ku: “Bindzu ra swidzidzirisi, ku baleselana handle ka xikongomelo, vugevenga byin’wana ni ku hohloka ni ku avana ka mindyangu sweswi i swakudya swa siku na siku.” U vula leswaku tindhawu leti nga riki na vanhu vo tala emadoroba-nkulu lama tlakukeke ya le Amerika “sweswi i swivandla swa nchavo ni gome.” U tsale leswaku “ku nga ha languteriwa ku vengana ni ku pfumaleka ka ntshamisano hi mpimo lowukulu.” Ha yini swi ri tano? Hikuva, hi ku vula ka yena, lava fuweke va ya emahlweni va fuwa naswona lava nga riki na swa le mandleni, “lava nga ehansi,” lava tinhlayo ta vona ti engetelekaka, va ya emahlweni va pfumala.
Marhavi Ya Vugevenga Lebyi Tsemakanyaka Mindzilakana
Sweswi vumbhoni bya leswaku mintlawa ya swigevenga yi karhi yi hangalasa nkucetelo wa yona emisaveni hinkwayo byi ya byi engeteleka. Hi malembe yo tala, vugevenga, ni “mintlawa ya vugevenga,” a swi endliwa hi ntirhisano wa mintlawa ya le Italy na United States. Kambe sweswi Matsalana-Jenerala wa Nhlangano wa Matiko Boutros Boutros-Ghali u tsundzuxile leswaku “vugevenga lebyi hleriweke lebyi tsemakanyaka mindzilakana . . . byi kumeka etindhawini ta le kule, naswona byi endliwa emisaveni hinkwayo.” U te: “EYuropa, eAsia, eAfrika ni le Amerika, valawuri lava vo homboloka va le ntirhweni, naswona ku hava vanhu lava sirhelelekeke.” Nakambe u tlhele a vula leswaku “vugevenga lebyi tsemakanyaka mindzilakana . . . byi monya swona swikongomelo swa fambiselo ra xidimokrati. [Byi] onha moya wa bindzu, byi onha varhangeri va tipolitiki naswona byi tsongahata timfanelo ta vanhu.”
Mepe Wu Hundzukile
Vaclav Havel, muungameri wa Riphabliki ra Czech, embulavulweni wakwe le Philadelphia, U.S.A., u vule leswaku swiendlakalo swimbirhi leswikulu swa tipolitiki eka hafu ya vumbirhi ya lembe-xidzana ra vu-20 a ku ri ku wa ka fambiselo ra tikoloni ni ku wa ka Vukhomunisi le Vuxeni bya Yuropa. Ku fananisiwa ka mepe wa 1945 ni lowu wa 1995 hi ku hatlisa ku komba mimpfilumpfilu leyi veke kona emisaveni, ngopfu-ngopfu eAfrika, eAsia ni le Yuropa.
Ringanisa xiyimo xa tipolitiki xa malembe lawa. Exikarhi ka malembe ya 50, Vukhomunisi byi fikelele nhlonhlorhi ya byona ivi byi vuya hansi hi khwiri ematikweni lama khale a ya ri ya Vukhomonisi. Ematikweni wolawo ku fuma ka munhu a ri un’we ku siviwe hi muxaka wo karhi wa “xidemokrati.” Hambi swi ri tano, vanhu vo tala va vona maxangu hikwalaho ka vuyelo bya ku hundzuka ka fambiselo ra ndhawu ya ka vona yi va ni mabindzu lama tiyimeleke hi woxe. Ku pfumaleka ka mintirho swi tele ngopfu, naswona hakanyingi mali a yi pfuni nchumu. Hi 1989 ruble ya le Russia a yi ringana na R5,84. Hi nkarhi lowu hi tsaleke leswi, u fanele u va na ku tlula 1 180 wa ti-ruble leti ringanaka ni rhandi yin’we!
Magazini lowu nge Modern Maturity wu vike leswaku namuntlha kwalomu ka 40 wa timiliyoni ta Marhaxiya va le vuswetini lebyikulu. Murhaxiya un’wana u te: “Hambi ku ri ku fa hi nge swi koti. Hikuva hi nge swi koti ku lunghiselela xilahlo.” Hambi ku ri xilahlo xa mali ya le hansi xi lava kwalomu ka 400 000 wa ti-ruble. Mintsumbu leyi nga celeriwangiki yi karhi yi tata tindhawu leti ku hlayisiwaka mintsumbu ya lava nga tiviwiki. Kasi hi tlhelo, ku fanele ku tsundzukiwa ni leswaku ku tlula 36 wa timiliyoni ta Maamerika va hanya evuswetini lebyikulu eUnited States!
Muyimeri wa swa timali wa magazini lowu nge Guardian Weekly, Will Hutton, u tsale hi swiphiqo swa le Vuxeni bya Yuropa. Ehansi ka xihloko lexi nge “Nguva Ya Mivilelo Ya Nghena,” u te: “Ku wa ka vukhomonisi ni ku vuyela ka Russia ri va xitikwana ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-18 i swiendlakalo leswi swivangelo swa swona swi nga siki twisisekaka nikatsongo.” Kwalomu ka 25 wa matiko lamantshwa ya sive khale ka mfumo wa Soviet. U vula leswaku “ku khana loku endliweke loko vukhomunisi byi wa sweswi ku hundzuke ku vilela loku andzaka hi vumundzuku. . . . Ku mbombomela empfilumpfilwini wa ikhonomi ni wa tipolitiki swi ya swi va erivaleni swinene—naswona Yuropa vupela-dyambu ri nge sali ri nga khumbekanga.”
Leswi vanhu va nga ni langutelo ro tano ra gome, a swi hlamarisi leswi Hutton a gimetaka xihloko xakwe a ku: “Misava yi lava nkongomiso wo antswa ku tlula ntsena swikombelo swo amukela xidemokrati ni mabindzu lama tiyimeleke hi woxe—kambe a wu kumeki hi ku olova.” Kutani ke, xana matiko ma nga wu kuma kwihi ntlhantlho? Xihloko lexi landzelaka xi ta nyikela nhlamulo.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]
Nhlangano Wa Matiko Ku Sukela Hi 1945
Ha yini Nhlangano wa Matiko, lowu vumbiweke hi 1945, wu tsandzeke ku sivela tinyimpi to tala swonghasi? Matsalana-Jenerala Boutros Boutros-Ghali embulavulweni wakwe lowu nge, “Ajenda Ya Ku Rhula” u vule leswi: “Nhlangano wa Matiko wu tikombe wu nga ri na matimba yo langutana ni swo tala swa swiphiqo leswi hikwalaho ka mintshimbiso—279 ya yona—yi kongomisiwe eka Vandla ra Nsirhelelo, leyi a yi ri xikombiso lexi vonakaka xa nyimpi ya nkarhi wolowo [ku nga Nyimpi ya Vusukumbele exikarhi ka tihulumendhe ta vukhepitali ni ta Vukhomonisi].”
Xana swi vula leswaku Nhlangano wa Matiko a wu ringetanga ku hlayisa ku rhula exikarhi ka matiko? Wu ringetile, kambe wu khome nghavitla. “Khume-nharhu wa mavandla yo hlayisa ku rhula ya simekiwe exikarhi ka malembe ya 1945 na 1987; kasi ku sukela enkarhini wolowo ku na yan’wana ya 13 lama simekiweke. Ku fikela hi January 1992, ku ve na kwalomu ka 528 000 wa masocha, maphorisa, ni vatirhi va mintirho yin’wana lava tirheke ehansi ka nkongomiso wa Nhlangano wa Matiko. Ku tlula 800 wa vona lava humaka ematikweni ya 43 va fele ntirhweni wa Nhlengeletano leyi. Ntsengo wa mintirho leyi wu endle kwalomu ka $8 300 wa timiliyoni [R30 100 wa timiliyoni] ku kondza ku fika 1992.”
[Xihlovo Xa Kona]
Tank and missile: U.S. Army photo
[Bokisi leri nga eka tluka 11]
Xana Thelevhixini I Mudyondzisi Kumbe I Mukanganyisi?
Entiyisweni i makaya ma nga ri mangani lawa a ma ri ni thelevhixini hi 1945. A ya ha ri evuhlangini swinene, hi mivala ya ntima ni yo basa. Namuntlha, TV i khamba ni mukavanyeti la honisiwaka emakaya yo tala swinene ya le matikweni lama hluvukeke ni le ximutanini xin’wana ni xin’wana ematikweni lama ha hluvukaka. Hambi leswi minongonoko yi nga ri yingani yi dyondzisaka ni ku aka, leyo tala yi onha mimpimanyeto ya mahanyelo, naswona yi dlaya mikhuva leyinene leyi vanhu va ha riki na yonanyana. Ndlela leyi tifilimi ta vhidiyo ti dumeke ha yona, ku kombisiwa ngopfu ka swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki ni tibayisikopo leti kombisaka rimbewu i xin’wana xa leswi hoxaka xandla leswi herisaka mahanyelo lamanene ni lama faneleke.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]
Tinyimpi to kota letiya ta le Vietnam ti dlaye vanhu vo tlula 20 wa timiliyoni ku sukela hi 1945
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 8]
Patrick Frilet/Sipa Press
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 8]
Luc Delahaye/Sipa Press